Proud Valley, Pontio, Herald Gymraeg 28 Rhagfyr 2016

Dwi ddim yn amau fod magwraeth mewn cartref lle roedd copi o record hir The Incomparable Voice of Paul Robeson wedi cyfrannu yn sylweddol at fy niddordeb eang mewn cerddoriaeth erbyn heddiw. Gallwn ddadlau mai ferswin Robeson o ‘Ol Man River’ yw fy hoff gân erioed. Mae ambell ‘hoff gân erioed’ gennyf, fel pawb arall ma’n siwr, ac ar rhai dyddiau mae ‘Tracks of My Tears’ Smokey Robinson yn rhoi cystadleuaeth go dda i Robeson. Ar ddiwrnod arall ‘I wish I knew how it would feel to be free’ gan Nina Simone sydd yn cipio’r dlws.

Ychydig yn ôl dangoswyd y ffilm ‘Proud Valley’ ar y sgrin fawr yn Pontio, Bangor a dyma fynychu fel teulu – yr hogia hefo ni, y ddau wedi eu trwytho yn hanes Robeson yn cael ei rwystro rhag teithio dramor yng nghyfnod McCarthy. Heb os, un o’r digwyddiadau pwysicaf o ran hanes diwylliant yng Nghymru yw Eisteddfod y Glowyr, Porthcawl, 1957, pryd cannodd Robeson dros y ffôn o Efrog Newydd i’r gynulleidfa o dros 5000 ym Mhafiliwn Porthcawl.

Cefais gyfle i sefyll ar yr union lwyfan lle bu Cor Meibion Treorci yn cyd-ganu a Robeson yn weddol ddiweddar a dyna’r peth cyntaf ddywedodd pawb wrth droedio’r llwyfan. Doedd syndod fy mod yng nghwmni y canwyr protest Billy Bragg, Martyn Joseph a’r bardd Patrick Jones ar y diwrnod penodol hwnnw. (Noson i gofio Streic y Glowyr oedd honno).

Mae recordiad yn bodoli o’r cyngerdd hanesyddol hwnnw yn 1957 a mae modd cael gafael ar y CD drwy gwmni Sain. Daw dagrau i’m llygaid bob tro wrth wrando ar anerchiad Wil Paynter, llywydd y glowyr,  wrth iddo groesawu Robeson (dros y ffôn) i’r Eisteddfod. Edrych braidd yn wirion felly oedd gwaharddiad Adran y Wladwriaeth wrth i Robeson gael croeso i Gymru, pasport neu ddim!

Fe sgwennodd Paynter at Robeson wedi’r cyngerdd gan ei sicrhau am “the feeling that exists in Wales for you and your release from the bondage now forced upon you”.  Dyma wers hanes bwysig i rheini beleidleisiodd dros Brexit yng Nghymoedd y De yn ddiweddar. Mewn Undeb mae Nerth. Mae ymwybyddiaeth o’n hanes mor bwysig.

Cyn dangos y ffilm yn Pontio cafwyd cyflwyniad uniaith Gymraeg gan Dafydd Iwan gyda chyfieithu ar y pryd ar gyfer y di-Gymraeg. Rwyf wedi hen arfer gwneud cyflwyniadau dwyieithog pan fyddaf yn trafod archaeoleg a byddaf yn dadlau yn aml fod dwyieithrwydd (naturiol) fel hyn yn ffordd reit dda o bonito ac o gyflwyno’r Gymraeg i bobl.Ond ar y noson hon roedd unieithrywdd Dafydd yn cryfhau’r ymdeimlad o gefnogaeth radicalaidd i unigolyn fel Robeson.

Ar noson fel hon, doedd neb yn mynd i gwyno am y ffaith fod Dafydd wedi siarad yn uniaith Gymraeg. Teimlais fod hyn yn gwneud lles iddynt. Dysgwch Gymraeg!! Doedd dim anhawster dilyn gyda’r cyfieithu ar y pryd a mewn ffordd roedd Dafydd yn gwneud y pwynt, pam fod rhaid cyfaddawdu o hyd ac o hyd. Byddai Robeson wedi gwenu meddyliais.

Gyda llaw roedd gwylio’r ffilm ar y sgrin fawr yn brofiad bendigedig. Ffilm du a gwyn (1940) o stiwdios Ealing (ond nid comedi). Sicrhaodd presenoldeb Robeson a drama a hiwmor y ffilm fod yr hogia (12 ac 13 oed) wedi eu cyfareddu. Sylwer ar balchder y tad yma. Yn ddiweddarach bu i mab Robeson, Paul Robeson Jr, wneud sylw fod y dyn du yn marw ar ddiwedd y ffilm ond I mi dewder Robeson oedd yn cael ei gyfleu yma yn hytrach na’r dyn du yn cael y diweddglo drwg.

Mae yna linell yn y ffilm lle mae arweinydd y côr yn siarsio rhywun a farnodd liw croen Robeson, “ein bod oll yn ddu dan ddaear”. Rhagorol. Diolch Pontio. Diolch Dafydd Iwan.

'Gwleidyddiaeth ôl-wir’ Herald Gymraeg 21 Rhagfyr 2016

Heb i ni syweddoli bron, daeth y disgrifiad ‘gwleidyddiaeth ôl-wir’ (post-truth politics) yn rhywbeth roedd pawb yn ei dderbyn fel rhan annatod o wleidyddiaeth 2016. Hynny yw does dim disgwyl iddynt fod yn dweud y gwir mwyach.Nid fod gwleidyddion wedi cadw at y gwir bob amser yn hanesyddol chwaith ond dyma’r tro cyntaf dychmygaf lle mae celwydd noeth wedi ei normaleiddio, ei wneud yn dderbyniol ac yn rhywbeth hollol arferol.

Anhygoel ynde. A da ni yn trio addysgu ein plant i ddweud y gwir. Mae’n debyg fod y term diweddar ‘gwleidyddiaeth ôl-wir’ wedi ei fathu gan flogiwr o’r enw David Roberts yn 2010 mewn erthygl yng nghylchgarwn Grist. Diffinir gwleidyddiaeth ôl-wir fel un sydd yn apelio at yr emosion yn hytrach na’r rheswm a lle mae’r gwirionedd yn eilradd i’r nod gwleidyddol.

Fe ellir dadlau fod hyn yr union ru’n peth a datgan fod y Byd yn fflat, nad oes cynhesu Byd eang, fod arbenigwyr yn siarad trwy eu tinau a fod modd darbwyllo pobl drwy ail-adrodd yr un neges syml drosodd a throsodd nes fod y neges syml (celwydd neu ddim)  yn dod yn ‘wirionedd’.

‘Take Back Control’, fe weithiodd hwnna yn dda yndo.’Let’s Make America Great Again’, dyna chi un arall. Fe welwyd rhai o ddilynwyr Trump gyda placardiau ‘Let’s Make America White Again’. Yn sicr roedd y slogan honno yn ffeithiol anghywir o ran hanes y wlad ond di’m ots ……

A dyma ni, hyd yn oed yng Nghymru mae ymgyrch (os ydi’on cyfri fel ymgyrch? – efallai cyfrif Trydar yn unig ydi o)  @Yes Cymru (Cefnogi Annibyniaeth i Gymru) newydd gyhoeddi ‘Let’s Make Wales Great Again’. Os nad yw hyn yn chwerthinllyd o wleidyddol naif, mae’n codi un cwestiwn amlwg – pa bryd yn union oedd Cymru yn ‘fawr’ ac yn ‘falch’. Yda ni angen mynd yn nol i’r 10fed o Rhagfyr 1282 efallai? Diwrnod cyn i Lywelyn ap Gruffudd gael ei ladd. Popeth yn iawn.

Yn bersonol byddwn yn awgrymu y Chwyldro Diwydiannol gan mai Cymru oedd y wlad  gyntaf i gael ei chyfrif fel gwladwriaeth ddiwydiannol yn y Byd.

Ond yn waeth byth gyda slogan @Yes Cymru rydym yn llithro ar groen banana drwy hunnan-ddewis yma, drwy ddilyn cwrs adain dde cenedlaetholgar afiach ala Farage a Trump. Beth am addasu poster UKIP yn dangos gormod o Saeson yn dod mewn i Gymru? Os ydi cenedlaetholdeb Cymreig am symud i’r dde poblogaidd fel pawb arall bydd hi ar ben go iawn arnom. (Rwyf yn ymddiried ym merched Plaid Cymru Leanne, Bethan ayyb i wrthsefyll nonsens o’r fath)

Mae yna bwynt yn mynd i gyrraedd, a hynny yn weddol fuan dybiwn’I, pan fydd rhaid i May a Trump ayyb wynebu’r dorf a chyffesu nad oedd yr holl addewidion yna yn hollol wir. Yn wir, bydd rhaid iddynt wynebu’r ffaith fod yr addewidion yn amhosib i’w gwireddu. Ond, disgwyliaf bydd y peiriant ôl-wir yn gweithredu mor slic a mellten mewn storm – bydd digonedd o bobl i’w beio. Cawn feio’r Pwyliaid, Mwslemiaid, y bobl croenddu yn yr Gwasanaeth Iechyd, y di-waith, mamau sengl, pawb beleidleisiodd dros Berexit – arna chi mae’r bai fod hyn i gyd yn ‘cock-up’ anferthol.

Yr hyn sydd yn poeni rhywun go iawn yw fod rhan helaeth o’r Cyfryngau a llawer gormod o newyddiadurwyr i weld yn ‘cyd-fynd’ a’r dirwedd ôl-wir newydd yma heb ei herio. Rydym yn troi at ohebyddion fel Nick Cohen ac Andrwew Rawnsley am air o gall, am ychydig o synnwyr a dadansoddiad yn hytrach na’r arferol bellach - dilyn y dall.

Engraifft pendant o hyn yw’r nifer o weithiau mae Farage wedi bod ar Question Time – oleiaf dwsin o weithiau. Diolchaf yn fawr i Will Self am ei roi yn ei le fel “a grubby little opportunist riding the coat tails of history”.

Dadeni Newydd, HMS Morris a Radio Cymru Mwy, Herald Gymraeg 14 Rhagfyr 2016

Rwyf am aros yn y byd diwylliannol eto yr wythnos hon. Cyfeiriais yn ddiweddar at CD’s ardderchog Bendith a Rogue Jones yn y golofn hon a dyma un arall wedi fy nghyrraedd, yr un mor safonol, hyfryd a gwych: Interior Design gan HMS Morris.

Rydym mewn cyfnod hynod lewyrchus o ran safon cerddoriaeth a chreadigrwydd cerddorol yng Nghymru. Dadeni arall. Am y tro cyntaf (efallai) ers Cool Cymru ar ddiwedd y 1990au mae Cymru yn cynhyrchu grwpiau sydd o safon rhyngwladol. Rwyf yn dweud hyn ar sail safon y cyfansoddi, safon y cynhyrchu, natur arbrofol ac amgen y gerddoriaeth - OND yn sicr cerddoriaeth gyda apel eang.

Mae’r apel (ehangach) yma yn mynd a ni i lefydd gwahanol fel awgrymai’r hen hysbysebion cwrw Heineken ers llawer dydd – yn cyrraedd mannau gwahanol. Heddiw cawn haenau gwahanol o ddiwylliant Cymraeg a Chymreig yn ei holl ogoniant – bydd ein pobl ifanc yn chael hi’n anodd amgyffred pam roeddem yn cwyno a brwydro am ‘rhywbeth gwell’ yn ystod yr 1980au – cyn i Cool Cymru wireddu’r chwyldro cyntaf o ail hanner y 1990au ymlaen.

Anhygoel meddwl a dweud y gwir, er yr holl greadigrwydd dros y blynyddoedd diweddar, fod artistiaid fel Bendith, Rogue Jones a HMS Morris yn rhyddhau CDs sydd mor bell-effeithiol a bwled arian o ran rhoi ergyd ddiwylliannol i rhywun gan achosi i’r gwrandawydd aros yn ei unfan am eiliad a sylweddoli beth yw gwir ystyr y gair ‘talentog’.

Anodd yw osgoi natur dwy-ieithog rhai o’r CDs . Yn bersonol, byddwn yn dadlau fod yn biti fod cyn llied o ganeuon Cymraeg ar CDs Rogue Jones a HMS Morris, os ond am resymau hunanol fel cyflwynydd gyda’r nos ar BBC Radio Cymru - gallwn chwarae llawer mwy ar y caneuon Cymraeg!  Ond hefyd fel gyda dwy-ieithrwydd yn gyffredinol mae’n ymddangos mai’r grwpiau gyda’r gallu dwy-ieithog sydd yn arloesi a rhagori ar hyn o bryd. Fedra’i ddim enwi grwp Cymreig sydd ddim a chaneuon Cymraeg sydd yn gwneud y fath argraff?

Dwy gân Gymraeg sydd ar Interior Design  ac eto mae’r holl CD yn swnio yn Gymreig. Prin fod rhywun yn sylwi. Mae ‘Nirfana’ yn gyfarwydd i glustiau’r Cymry hynny sydd yn gwrando ar y Cyfryngau Cymraeg. Hon di’r gân hefo’r “Aa Www” yn rhedeg trwyddi. Cân bop berffaith afaelgar a chrefftus. Mae’n hyfryd, hyfryd iawn.

Gallwn ddadlau fod y gân yma yn ddigon. Fel mynegodd y Situationists Internationale rydym wedi gadael yr Ugeinfed Ganrif. Rydym yn gwybio drwy’r Unfed Ganrif ar Hugain. Mae’n wych fod rhywbeth mor grefftus a Nirfana yn bodoli yn Gymraeg ochr yn ochr a chaneuon artistiaid fel Gwenno ac Ani Glass – yn hip bron heb ymdrech, yn hip heb orfod gweiddi a sgrechian.

Yr ail gân Gymraeg ar Interior Design yw ‘Gormod o Ddyn’ eto gyda synnau ailadroddus gafaelgar drwyddi. Dyma Massive Attack petae’r Bristoliaid wedi croesi’r Avon a wedi eu magu yng Ngwalia fach. A dwi heb ddechrau adolygu gweddill y CD. Un gair: rhagorol.

Rhywbeth arall rwyf wedi ei fwynhau yn ddiweddar yw’r dewis sydd ar gael ar Radio Cymru Mwy – nid ar y donfedd radio prif-ffrwd ond yn ddigidol ar y we ac ar Sky. Gwrandewais yn ddiweddar ar awr o ddewisiadau cerddorol Gareth (Gaz Top) Jones. Ar ddechrau’r rhaglen dyma Gareth yn cyfaddef ei fod yn llai rhugl na rhai – ond doedd dim angen iddo – dydi’r ‘plismyn iaith’ traddodiadol ddim yn debygol o wrando ar raglenni digidol.

Chwa o awyr iach oedd cael gwrando ar Gareth yn cyflwyno. Dyma un o’r cyflwynwyr mwyaf brwdfrydig rwyf yn ei adnabod. Bu Gaz Top yn enw cyfarwydd ar raglenni fel ‘How 2’ ac ar raglen fore Sadwrn ‘It’s Just Not Saturday’ hefo Danni Minogue. Unwaith eto, croeso i’r Byd Cymraeg, os nad croeso yn nôl, fedrith Gareth ond cyfoethogi’r arlwy Cymraeg, bratiog neu ddim, ddim bod hynny o unrhyw ots! Mae o yn gwbod i stwff yn gerddorol hefyd (ond does dim angen dweud hynny).

Yr hyn sydd i’w gael ar Radio Cymru Mwy go iawn yw amrywiaeth cyflwynwyr ond y ddolen gyswllt efallai yw’r ffaith fod y rhan fwyaf yn ifanc, yn leisiau newydd ac yn sicr yn frwdfrydig dros y gerddoriaeth. Gwych o beth yw meithrin talentau newydd fel hyn. Fel Gaz Top mae’r cyflwynwyr yn gwybod eu stwff yn gerddorol. Dyma agosau at wneud y math o arlwy a gawn ar orsaf fel BBC 6 Music yn bosib yn y Gymraeg – nid yr un caneuon yn amlwg ond yr un hyder ffwrdd a hi.

O ran cyrraedd y miliwn o siaradwyr Cymraeg ac argymell y tri chwarter miliwn arall fod yna werth yn y Gymraeg a fod hi werth yr ymdrech i ddysgu,  mae’n rhaid ail feddwl a chynnig mwy – llawer mwy. Rhywsut rhaid darbwyllo poblogaeth llefydd fel Prestatyn fod gwerth dysgu’r Gymraeg ac er nad Gaz Top yw’r darlledwr sydd yn mynd i achub yr Iaith Gymraeg mi neith fymryn o les.

Mae Gareth oleiaf yn siarad yr un Iaith a phobl y gogledd ddwyrain.  Diolch i Radio Cymru Mwy mae modd clywed y lleisiau yma. Bydd lleisiau rhai fel Gareth yn rhoi ail-berchnogaeth i’r di-freinteiedig ieithyddol a diwylliannol yn y gogledd ddwyrain yn sicr.

Credaf fod yna Ddadeni newydd gyda artistiaid fel HMS Morris a chredaf fod yna ddatblygiadau cyffrous fel Radio Cymru Mwy – y cam nesa yw cael hyn i dreiddio, fel yr Heineken, ar hyd y lonydd bach cefn gwlad led led Cymru  a strydoedd trefol fel Fflint neu Port Talbot.

Prif-ffrwd a Brexit, Herald Gymraeg 7 Rhagfyr 2016

Ychydig yn ôl cefais gyfle i gyfweld a Dr Sarah Hill o Brifysgol Caerdydd ar fy sioe Nos Lun ar BBC Radio Cymru a fe gyfeiriodd Sarah at gerddoriaeth ‘ganol y ffordd’ Cymraeg fel y ‘prif-ffrwd’. Dyna chi ddisgrifiad da. Doeddwn ddim wedi dod ar draws y disgrifiad yma o’r blaen er yn amlwg rwyf yn gyfarwydd iawn a’r gerddoriaeth (a wedi ceisio ei osgoi ers fy nyddiau ysgol).

Dros y blynyddoedd mae diwylliant Cymraeg ac yn sicr y Byd Pop Cymraeg wedi cael ei dagu a’i rwystro rhag datblygu a gwireddeu ei wir botensial oherwydd yr obsesiwn yma hefo’r ‘prif-ffrwd’ - hynny yw canol y ffordd. Dydi’r prif-ffrwd ddim hyd yn oed yn gorfod bod yn dda - dim ond ‘poblogaidd’ hefo’r gynulleidfa ‘draddodiadol’.

Efallai mai un o’r engreifftiau gorau o hyn yw beth ddigwyddodd yn ystod Cool Cymru ar ddiwedd y 1990au. Dyma grwpiau amgen (rhai gwych gyda llaw) Cymraeg fel Ffa Coffi Pawb, U Thant, Crumblowers a’r Cyrff yn trawsnewid i fod yn grwpiau prif-ffrwd (er dal yn fymryn amgen) fel Super Furry Animals a Catatonia, yn canu yn Saesneg, ac yn gwerthu mwy o recordiau na’r prif-ffrwd Cymraeg hefo’u gilydd erioed.

Yn ddiweddar bu cyfres wych ar S4C o’r enw Cool Cymru wedi ei gyfarwyddo gan Alun Horan (Tinopolis) yn olrhain y stori yma. Gan fod Alun rhy ifanc i fod yn rhan o’r peth cafwyd ffilm wrthrychol heb unrhyw agenda cudd – a dyna chwa o awyr iach. Wedi ei ffilmio yn gyffrous, yn symud yn gyflym a wedi ei oleuo yn dda – dyma ffilm lwyddodd i bonito yn hawdd rhwng y Cymry Cymraeg a’r di-Gymraeg gan osod Kevin Allen (Twin Town) a Richard Parfitt (60 Ft Dolls) ochr yn ochr a siaradwyr Cymraeg fel  Owen Powell (Catatonia) a Dafydd Ieuan (Super Furry Animals). Felly mae hi yn y Byd go iawn. Felly ddylia hi fod. Un Cymru.

Doedd neb yn datgan y peth go iawn, ond erbyn 1993/94 doedd dim dewis gan y cerddorion Cymraeg amgen ond canu yn Saesneg achos roedd y Byd Cymraeg wedi cefnu arnynt mewn gwirionedd, yn sicr yn fasnachol. Beth oedd y pwynt ffurfio band newydd er mwyn bod yn brif grwp yn yr Eisteddfod unwaith eto? (a dal yn gorfod cadw’r ‘day-job’)

Fe barhahodd y brif-ffrwd Cymraeg yn ei flaen fel arfer, fel petae Cool Cymru erioed wedi digwydd. Ddysgodd neb wers o’r peth. Heddiw mae’r amgen yn ‘chydig fwy gweledol ond yr un mor dlawd. Dwy-ieithrwydd yw’r norn newydd.

Roedd ffilm Alun Horan mor dda  a dyma edrych ymlaen at wylio S4C yn wythnosol ond dwi ddim wedi clywed fawr o ymateb na chanmoliaeth i’r gyfers. Dydi’r gynulleidfa draddodiadol ddim i weld unrhyw falchach o hyn heddiw mwy nac yr oeddynt yn 1997. Y prif-ffrwd ar S4C yw Eisteddfod Ffermwyr Ifanc.

A weithiau mae’r ser pop yn troi yn ôl at y Gymraeg a rydym yn hynod ddiolchgar ond mae bywyd yn haws iddynt ganu yn unrhywle ond Cymru. Caf fy atgoffa o ‘Gân yr Ysgol’ gan Dafydd Iwan. Byddwn ddiolchgar.

Nid byddinoedd Che na’r Sandanistas oedd Cool Cymru ond cerddorion yn gobeithio am fywoliaeth. Nid chwyldro oedd Cool Cymru ond sel bendith dros dro gan Gyfryngau Llundain.

A beth am ein cysyniad o gyrraedd y miliwn o siaradwyr Cymraeg - mae’n rhaid i ni ail-feddwl pethau. Rhaid meithrin prif-ffrwd ddiwylliannol newydd achos dydi’r hen brif-ffrwd erioed wedi gallu symud tu hwnt i’w ffiniau presennol. Yn rhyfedd iawn roedd y gystadleuaeth Euros 2016, llwyddiant peldroed Cymru a chaneuon fel ‘Bing Bong’ yn cynnig llygedyn o obaith a wedyn cafwyd Brexit. Un cam ymlaen a cham anferth yn ôl.

Cloddio yn Hedd yr Ynys, Llafar Gwlad 134

Fe sonias yn fy ngholofn ddwetha (Llafar Gwlad 133, Awst 2016) ein bod am gloddio yn Hedd yr Ynys ger Llangefni gyda Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd dros yr Haf. Soniais hefyd ein bod yn gobeithio darganfod mynwent ganol oesol ar y safle. Does byth sicrwydd beth yn union fydd yn cael ei ddarganfod nes ein bod yn cloddio a dros y bythefnos o gloddio bu i Jane Kenney a minnau gadw dyddiadur o’n hynt a’n helyntion wrth gloddio.

Diwrnod 1: 30 Mehefin 2016

Er nad yw’r gwirfoddolwyr yn cyrraedd tan Ddydd Llun mae’r gwaith wedi dechrau wrth i ni baratoi’r safle ar gyfer y gwaith cloddio. Cafodd y cae ei droi yn y gorffennol felly does dim disgwyl i unrhyw olion archaeolegol fod wedi goroesi yn y pridd uchaf ac o ganlyniad rydym wedi defnyddio peiriant i symud y pridd a’r tyweirch.

Yn ystod y gwaith yma bu Cliff ‘Beaver’ Hughes a Ian Harrison-Brown yn archwilio’r pridd gyda synhwyrydd metal a chofnodwyd yn union lle cafwyd unrhyw wrthrych. Ymhlith y gwrthrychau roedd nifer o hoelion, llawer o ddarnau o haearn a hefyd darnau arian Fictoraidd, un darn dime Americanaidd, pwysau plwm a gwrthrych diddorol iawn o efydd sydd heb ei adnabod eto.

Er hyn, roedd darganfyddiadau eraill hyd yn oed fwy diddorol. Cafwyd hyd i un darn gwael ei olwg o lestr pridd Rhufeinig a chrafwr callestr cyn-hanesyddol sydd yn awgrymu fod gweithgaredd yma yn y cyfnodau Rhufeinig a chyn-Hanesyddol. Mae hyn ôll yn addawol iawn.

Diwrnod 3: Gorffennaf 4dd

Dyma ddiwrnod cyntaf y cloddio gyda gwirfoddolowyr ar y safle. Rhaid gwneud y gwaith papur gyntaf, egluro am iechyd a diogelch a chefndir y safle cyn i’r gwirfoddolwyr ddechrau gweithio go iawn.

Roedd dipyn o waith glanhau’r safle gyda tryweli ond buan iawn dechreuodd nodweddion ymddangos yn y pridd. Ar ôl gorffen y gwaith glanhau, cawn olwg manylach ar rai o’r ffosydd a rhai o’r clystyrau o gerrig a all fod o ddiddordeb.

Daethpwyd o hyd i nifer o wrthrychau o’r pridd uchaf a chafwyd hyd iddynt drwy ddefnydd o’r synhwyrydd metal ond y gobaith nawr yw y cawn fwy o wrthrychau wrth ddechrau cloddio’r nodweddion. Awgrymir y gwrthrychau fod defnydd o’r safle yn y cyfnod Rhufeinig.

Diwrnod 4: Gorffennaf 5ed

Pawb yn brysur cloddio. Does neb yn gwybod beth sydd yma eto ond mae’n edrych yn ofnadwy o ddiddorol.

Diwrnod 7: Gorffennaf 8fed

Rydym ar ddiwedd yr wythnos gyntaf a mae’r tywydd wedi bod yn ffafriol. Doedd rhagolygon Dydd Iau ddim cyn waethed a’r disgwyl ac o ganlyniad i’r tamprwydd mae’n haws trywelu’r pridd.

Erbyn hyn mae sawl ffos wedi ei osod ar draws gwahanol nodweddion a bu nifer wrthi yn tynnu lluniau er mwyn cofnodi’r nodweddion.

Rydym bellach wedi darganfod ffos y lloc petryal a welir yn yr arolwg geoffisegol. Cafwyd hyd i wrthrych o garreg gyda ochr miniog fel pyramid yn y ffos: ond does neb yn siwr beth oedd ei bwrpas?

Cafodd pydew sylweddol a dwfn ei gloddio. Roedd y pydew wedi llenwi a cherrig a’r ddamcaniaeth ar hyn o bryd yw mai twll postyn yw hwn wedi llenwi a cherrig ar ôl i’r postyn gael ei symud. Os felly, fe ddylid cael hyd i fwy o dyllau pyst er mwyn gweld cynllun adeilad. Awgrymir maint y twll fod hwn yn perthyn i adeilad sylweddol. Mae angen mwy o waith er mwyn draganfod tyllau pyst eraill.

Cafwyd hyd i ddarn arian Rhufeinig wedi glynu i fwd ar waelod esgid un o’r gwirfoddolwyr a charreg a all fod yn ddarn o garreg hogi gan ei fod yn garreg mor llyfn ger un o’r ffosydd.

Diwrnod 12: Gorffennaf 15

Dyma ddiwedd y cyfnod cloddio gyda gwirfoddolwyr. Dros y bythefnos rydym wedi cael nifer dda o wirfoddolwyr ac yn amlwg roeddynt wedi mwynhau y profiad. Cafwyd tywydd amrywiol gyda Dydd Iau yn ddiwrnod poeth iawn a Dydd Gwener wedyn yn ddiwrnod gwlyb. Gan mai clai yw’r pridd naturiol yma mae’r broses o drywelu yn anoddach wrth i’r pridd sychu a chaledu ond pan yn wlyb mae’n mynd yn fwdlyd dros ben ac y mwd yn mynd i bobman, gan gynnwys dros y gwirfoddolwyr. Er gwaethed y tywydd parhaodd pawb i weithio gyda gwen.

Gan fod cymaint o ffosydd a nodweddion ar y safle, nid hawdd yw dadansoddi’r hyn rydym yn ei weld ac yn enwedig perthynas y gwahanol nodweddion a’u gilydd. Ymdebygai’r nodweddion yng nghornel gogledd-orllewinol y safle i olion anheddiad.

Edrychwn ymlaen at y Diwrnod Agored Ddydd Sul. Gyda 128 wedi rhoi eu henwau yn barod mae’r teithiau tywys bron wedi eu llenwi.

Diwrnod Agored: Gorffennaf 18

Cafwyd Diwrnod Agored hynod lwyddiannus gyda dros 150 yn ymweld a’r safle. Gyda’r tywydd yn braf roedd yr ymwelwyr wedi mwynhau a rhwng y teithiau tywys roedd ein pabell gyda’r gwrthrychau yn orlawn.

Dros y ffordd roedd y caffi dros dro gan Julia Morgan yn cynnig paneidiau a chacan i’r ymwelwyr. Codwyd dros £600 ar gyfer elusen ‘Digartref’, elusen  sydd yn codi arian ar gyfer y di-gartref yn lleol, drwy redeg y caffi am y prynhawn.

Argraffiadau ar ddiwedd y cloddio

Bu 56 o wirfoddolwyr hefo ni  ar wahanol gyfnodau dros y dair wythnos a hoffai Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ddiolch o waelod calon am eu holl ymdrechion. Cyflawnwyd gwyrthiau mewn cyfnod byr.

Mae diolch arbennig i Wyn a Julia Morgan am eu holl gymorth ac am ganiatau i ni gloddioa r eu tir.

Felly beth gafwyd ar y safle?  Mae cynllun o’r safle yn dangos nifer o ffosydd gan gynnwys y ffos lloc hirsgwar a welwyd ar yr arolwg geoffisegol. Yn wahanol i’r disgwyl ni chafwyd unrhyw awgrym o fynwent ar y safle, ac yn sicr dim olion beddau.

Cafwyd un ffos sydd yn rhedeg ar linell fymryn yn afreolaidd ar draws y safle o’r dwyrain tua’r gorllewin gyda phroffil siap llythyren V sydd yn awgrymog o ffos amddiffynnol Oes yr Haearn. O edrych yn fwy manwl ar yr arolwg geoffisegol gwelir fod y ffos yma yn ymuno a ffos sylweddol tu allan i’r ardal cloddio. Gwelwn wagle yn y ffos honno gyda dau blob du ar naill ochr, sydd yn awgrymu mynedfa drawiadol gyda thyllau pyst sylweddol. Fe all fod y ffosydd yma yn rhan o loc yn dyddio o Oes yr Haearn a mewn defnydd yn y cyfnod Rhufeinig, fel yr awgrymir gan y gwrthrychau rydym wedi eu darganfod ar y safle. Mae draen gyda cerrig capan, cerrig llawr, rhigolau bach syth a phydew yn awgrym o breswylio o fewn y lloc bosib.

Gan na chafwyd gwrthrychau y gellir eu dyddio yn y nodweddion penodol yma wrth gloddio, anodd yw profi fod hwn yn aneddiad o’r cyfnod Oes yr Haearn / Rhufeinig ond mae hyn yn bosibilrwydd cryf. Fe all fod rhai o’r ffosydd ar gyfer llociau bychain neu gorlannau.

Cafwyd tri pydew o faint sylweddol yn rhan ogleddol y cloddiad. Ymddengys fod rhain o gyfnod hwyrach na’r aneddiad bosib ond ansicr yw eu pwrpas hyd yma. Fe all fod y pydewau yn dyddio o’r 16ed neu 17ed ganrif gan i ddarnau o lestri pridd o’r cyfnod yna ddod i’r amlwg yn rhan uchaf y pydewau.

Mae mwy o waith i’w wneud nawr o ran astudio’r gwrthrychau, y samplau pridd ac edrych yn fanylach ar yr holl gynlluniau o’r safle. Siawns bydd hyn yn help i esbonio beth oedd yn digwydd yma.

Fe fydd adroddiad rhagarweiniol yn barod erbyn ddiwedd Mawrth 2017  a bydd hwn ar gael ar safle we heneb.co.uk. Bydd adroddiad llawn yn dilyn adroddiadau am y gwrthrychau a’r samplau.

Adolygiad o CD Rogue Jones, Herald Gymraeg 30 Tachwedd 2016

Meddyliwch am Ari Up (The Slits), Alison Statton (Young Marble Giants), Bjork mae na ddigon o engreifftiau allan yna o gantorion sydd wedi cael effaith ddiwylliannol enfawr, wedi creu recordiau arloesol a hynod ddylanwadol ac eto, petae rhywun yn gofyn y cwestiwn – ydi rhain yn gallu canu go iawn?

Canu go iawn sydd yn digwydd gyda Maria Callas, Elin Manahan Thomas, Leila Megane a da o beth yw hynny ond mae yna le (arall) yn sicr i’r arloeswyr sydd yn torri rheolau a mae angen nhw yn y Byd Cymraeg (fwy nac erioed).  A bod yn onest rwyf yr un mor gyfforddus yn gwrando ar Maria Callas ac yr ydwyf ar The Slits ond o ran record sydd wedi newid fy mywyd – wel mae Colossal Youth gan Young Marble Giants yn un o rheini.

Ar adegau rwyf yn clywed rhyw dinc o’r Young Marble Giants wrth wrando ar CD newydd Rogue Jones ‘Fi Yw’. Efallai mai dangos fy oed yw hynny. Pwy a wyr os yw Ynyr Ifan a Bethan Mai o Rogue Jones hyd yn oed wedi clywed Colossal Youth?

Ar ‘Hungry’ i gyfeiliant syml accordion a chlocenspiel mae Bethan yn swnio yn agos iawn i Bjork a’r mwyaf Cymreig, y mwyaf Rrrrrroad Rrrrrrage mae hi’n ynganu, y gora. Ambell waith clywaf dinc Americanaidd i ambell air Saesneg gan Bethan, beirniadaeth fach iawn yw hyn, ond fel petae’r gwarchodwr wedi cysgu am eiliad, a gadael rhywbeth drwy’r rhywd.

Y pwynt gennyf yw fod y cyfuniad Bjork-aidd a Cherys-aidd yna yn gweithio yn well. Dyma greu sain Gymreig i’r lleisio beth bynnag yw’r Iaith. Gwthio hyn i’r eithaf ddylia Bethan a pheidio bod ofn hynny am eiliad.

Y rhythm sydd yn gyrru ‘Human Heart’ a hynny yn hypnotaidd ac yn hynod effeithiol. Daw’r melodi yn ddistaw bach dros y gorwel nes eich gwasgu’n dyn a chawn lais dwfn a melfedaidd Ynyr Ifan yn eistedd yn daclus yn y sedd fawr heb orfod bloeddio na gor-ganu. Cynnil ‘di’r gair. Ond effeithiol felly.

Wrth wrnado ar y CD drosodd a throsodd mae rhywun yn ymgyfarwyddo a’r cynnildeb bwriadol – a dyma’r cryfder – mae’r holl beth o’r dechrau tan y diwedd yn tyfu. Yn tyfu ar rhywun. Ond mae’n glyfrach na hynny, yn llawer clyfrach. Dyma chi grefftwyr wrth eu gwaith.

Yr hyn sydd yn amlwg erbyn y tryddydd gwrandawiad yn sicr yw fod Ynyr a Bethan wedi crefftio’r caneuon yma.Ydi mae pob un ac alaw afaelgar ond mae’r datblygiad o fewn pob cân mor grefftus - pa bynnag mor syml mae’r holl beth yn ymddangos ar yr olwg gyntaf (neu’r gwrandawiad cyntaf).

Mochyn Coed sef ‘Little Pig of Tree’ yw’r gân sydd yn fy atgoffa fi fwyaf o rhywbeth oddiar Colossal Youth. Ond eto dyma Bethan yn ynganu mochyn coed yn ‘mochyn côd’. Perffaith. Yn sicr mae’r rhythm ar y periant drwm a’r gitar cynnil yn rhywbeth fydda rhywun wedi ei ddisgwyl gan y brodyr Moxham.

Daw tro arall, annisgwyl cyn ddiwedd y gân a chawn gytgan afaelgar a wedyn darnau fwy od ond mae’r darn ‘electro’ yn syth allan or gwerslyfr pop o’r 1980au. Eto perffaith.

Ar ‘Baby’ mae Ynyr a Bethan yn swnio fel cefndryd pell i Elvis Presley, yn union fel petae hen fodryb iddynt wedi cael cyfathrach sydun gefn llwyfan a’r dyn ei hyn a flynyddoedd wedyn dyma’r ffrwyth genegol yn ymddangos ochrau Caerfyrddin.

Heb os, heb os, a mae angen bloeddio hyn, dyma CD sydd wedi ei grefftio yn ofalus o’r dechrau i’r diwedd. Dyma grefftwyr wrth eu gwaith. Dyma dalentau anhygoel. Rwyf yn rhoi 10 allan o 10 yn hawdd ond gallwn ddygymod a chydig mwy o wthio ganddynt – peidied bod ofn amlygu’r odrwydd.

The Lost Songs of St Kilda, Herald Gymraeg 23 Tachwedd 2016

Os byddwn yn gorfod rhestru fy hoff recordiau hir erioed, mae’n debyg y byddwn yn gorfod cynnwys Never Mind The Bollocks. The Clash, Inflammable Material, Gwesty Cymru, Crossing The Red Sea, Cut a Colossal Youth yn y 10 Uchaf. Er dweud hyn, mae rhai o’r dewisiadau uchod yn perthyn i’w cyfnod. Faint bynnag o effaith gafodd y Sex Pistols arnaf neu faint bynnag o wefr oedd clywed John Peel yn chwarae albym gyntaf Stiff Little Fingers yn ei gyfanrwydd – chydig iawn o sylw fyddaf yn roi i’r Pistols a SLF y dyddiau yma.

Ond, dydw’i rioed wedi diflasu ar albym Young Marble Giants y band hynod hynny o Gaerdydd mwy na dwi di diflasu ar Jarman dros yr holl flynyddoedd, rhyfedd ynde. Er mor bwysig yw’r recordiau hir uchod, mae’r wefr o ddarganfod recordiau hir newydd yn parhau a fe ysgrifennais yn ddiweddar am y grwp Bendith – heb os albym Bendith yw albym Cymraeg 2016.

Albym tra wahanol yw ‘The Lost Songs of St Kilda’. Dyma chi record hir y clywais amdani ar sioe fore Sul Cerys Matthews ar BBC 6 Music – a dyma deimlo yr un wefr a chlywed Colossal Youth am y tro cyntaf. Clywed y gerddoriaeth fendigedig yma ar y radio a mynd ati i brynu’r record hir y diwrnod canlynol.

Gan fod trigolion dwetha St Kilda wedi gadael yr ynys ers 1930 nid un o drigolion yr ynys sydd yn perfformio ar y CD. Dyma chi stori wahanol iawn. Yn ôl y son fe ddysgwyd gwr o’r enw Trevor Morrison sut i chwarae’r piano gan un o drigolion St Kilda yn ystod yr Ail Ryfel Byd ar ol i Trevor gael ei yrru o Glasgow i Ynys Bute rhag y bomio tra yn hogyn ifanc  

.

Wrth ei ddysgu i chwarae’r piano rhaid fod yr athro o St Kilda wedi trosglwyddo rhai o’r hen alawon iddo a hynny er gwaetha’r ffaith nad oedd piano ar ynys St Kilda – felly dyma’r tro cyntaf i’r alawon yma gael eu trosglwyddo i’r piano. Caneuon llafar oedd rhain yn wreiddiol. Caneuon yn cael eu canu gan y trigolion wrth iddynt hel wyau adar o’r clogwyni.

Bu farw Trevor yn 2012 mewn cartref hen bobl yng Nghaeredin. Ef mae’n debyg oedd y person olaf oedd yn cofio’r alawon yma. Diolch i’r nefoedd bu cyfaill iddo, Terry Blair, ddigon craff i berswadio Trevor i recordio’r caneuon yma ar ei gyfrifiadur gan recordio ar y piano yn cartref preswyl.

Mor hawdd, mor hawdd, fyddai fod y caneuon yma wedi myng yn angof am byth. Ychwanegir at yr holl naws gerddorol gan fod y recordiad yn syml ac yn finimol a dweud y lleiaf. Anodd curo hen biano plincdi plonc. Cawn synnau organig minimol tebyg ar albym Bendith ac yn yr oes yma o berffiethrwydd digidol, glan a di-enaid mae clywed synnau go iawn, amrwd a chynnes yn rhywbeth i’w gofleidio.

Cawn ambell i drefniant cerddorfaol hefyd, un gan Francis Macdonald (o’r Teenage Fanclub) gyda llais hyfryd Gaeleg Julie Fowlis yn ychwanegu at y naws, ond heb os yr wyth recordiad gan Trevor Morrison ar ei biano syml sydd yn rhagori.

Er na fuais erioed i St Kilda, mae’r gerddoriaeth hudol yn ein hudo yno yn syth. Beth bynnag rydym yn ei ddychmygu, mae’r gerddoriaeth yn gwneud i ni ddychmygu. Os cefais wefr a phleser o chwarae albym Bendith drosodd a throsodd, mae hon yn albym arall fydd yn cael ei gor-chwarae yn Mwyn HQ. Braf cael darganfod rhywbeth hen/newydd/newydd/hen. Heb os mae cerddoriaeth fel hyn yn rhoi pleser a gwen, yn gwneud dirwnod yn well diwrnod.

Mewn ffordd rhyfedd mae rhywun hefyd yn dychmygu Ynys Enlli. Dyma chi le arall, arall-fydol. Sgwn’i fu yna erioed alawon gwerin a oedd yn perthyn i Enlli? Cwestiwn. Does gennyf ddim ateb, ond byddai mor braf darganfod fod yn Enlliwyr wedi cyfansoddi caneuon Enlliaidd unigryw.

Cyfeirio at y creigiau, y darnau anferth o graig, yr ynysforoedd, yr archipelago yn gorwedd yng nghanol y mor tua 64 kilomedr i’r gorllewin o weddill Ynysoedd Heledd (Hebrides Allanol)  mae’r teitlau fel Stac Lee, Boreray, Stac an Armin. Cawn ein hudo gan y teitlau cyn cychwyn gwrando ar y gerddoriaeth, onid yw Boreray yn creu darlun ac yn ysgogi’r dychymyg o’i ddarllen yn unig?

Rydym yn pontio rhwng y gwerin a’r clasurol yma (fe wnaeth Bendith yr un peth) a does dim o’i le a hynny. Cyfeirio at ddefaid Neolithig ac Oes Efydd mae Soay a Boreray a mae gwrthrychau Neolithig wedi eu darganfod ar yr ynysforroedd yma.

Cawn hefyd stordai o garreg sydd yn unigryw i’r ynysoedd ar St Kilda o’r enw cleitean neu bothy. Mae dros fil ohonynt ar ynys Hirta ac ar Boreray cawn y Cleitean MacPhàidein  sef y ‘pentref’ o dri cleit hefo’u gilydd. Stordai fyddai rhain ar gyfer tatws, wyau, pysgod, cig, adar y mor wedi eu halenu yn ogystal ac offer pysgota. Fe all rhywun eu cymharu i’r cwt tatws neu’r ‘cladd’ Cymreig fel sydd i’w gweld yn Nhudweiliog (yn y Cwt Tatws) neu fel yr un sydd wedi ei adfer ar Stad Egryn yn Ardudwy.

Anodd ddyddio’r cleitiau gan fod defnydd dros gyfnod hir iawn o amser o’r math yma o stordai. Byddai taith i weld yr archaeoleg yn St Kilda yn gwneud y tro yn sicr. Yn y cyfamser rhaid bodloni hefo’r gerddoriaeth hyfryd iawn ar y CD ‘The Lost Songs of St Kilda’ a diolch byth fod Trevor Morrison wedi llwydo i’w recordio ar gof a chadw.

“If Adolf Hitler flew in today, they’d send a limousine anyway”. Herald Gymraeg 16 Tachwedd 2016

Dyma'r fideo:

https://www.youtube.com/watch?v=IkM5lrrnq_Y

“If Adolf Hitler flew in today, they’d send a limousine anyway”. Daw’r llinell hon o’r gân ‘White Man in Hammersmith Palais’ a ryddhawyd ar y 17 Mehefin 1978. Nid gor-ddweud  yw awgrymu fod y gân yma wedi cael effaith fawr iawn ar fy mywyd, a’r llinell honno yn benodol. Ond dros yr holl flynyddoedd o chwarae’r gân a hynny heb ddiflasu, mae un peth wedi bod yn gyson, dwi o hyd wedi dweud wrth fi fy hyn “Na, fydda nhw ddim yn gwneud hunna go iawn”.

Heddiw dwi ddim mor sicr. Daw’r dyn bach hynod flin ac annymunol hwnnw, Nigel Farrage i’m meddwl yn syth. Dyma chi ddyn, a oedd heb gynrychiolaeth yn y Senedd, a gafodd fwy o sylw na’r Blaid Werdd , a oedd oleiaf gyda Caroline Lucas wedi ei hethol, a mae modd awgrymu mai’r Cyfryngau greodd Farrage.

Mae na rhywbeth am ddynion bach sydd yn gweiddi. Mae nhw’n gwneud teledu da, yn rhoi dyfyniadau da ar gyfer y papurau newydd. Digon o ddyrnu byrddau. O ran gwneud teledu da a rhoi “dyfyniadau da” mae rhywun yn meddwl am Adolf Hitler neu Enoch Powell hefyd, oll yn ddynion bach, a’i ‘little man syndrome’ yw hyn oll? Gan dderbyn nad oes mwstash gan Farrage mae o’n debyg iawn o ran personoliaeth, mae’n mynnu ffordd ei hyn, yn gweiddi dros unrhyw lais sydd yn ei wrthwynebu. Bwli.

Awgrymais rhyw ddwy flynedd yn ôl ar rhaglen ‘Pawb a’i Farn’ fod Farrage a UKIP wedi cael llwyfan llawer mwy nac oedd yn deg o ran eu grym etholiadaol – ac ylwch ar ganlyniad hynny erbyn heddiw. Mae modd awgrymu mae bwlio Farrage sydd wedi arwain at y drychineb economaidd a chyfansoddiadol sydd yn wynebu gwledydd Prydain heddiw – a fe chwaraeodd y Cyfryngau rhan yn creu hyn yn hytrach nac adlewyrchu hyn. Fe ddisodlodd Farrage Nick Griffin oddi ar y Cyfryngau yn ddigon hawdd  yndo.

Codwyd fy nghalon ychydig wythnos dwetha wrth ddarllen erthygl yn y Guardian fod Theresa May nawr dan bwysau i dawelu bloeddio a bwlio y dorf Brexit. ‘Brexit mob’ oedd disgrifiad y Guardian 4dd Tachedd 2016. Canlyniad oedd hyn wrthgwrs i ddyfarniad yr uchel lys fod yn rhaid i’r Senedd gymeradwyo pwyso botwm coch Erthygl 50. A dyma’r bwlis allan yn syth.

Farrage yn awgrymu y bydd Brexit yn cael ei fradychu.  Suzzanne Evans isho diswyddo’r barnwyr. Fox yn son am ‘farn y wlad’. Ac unwaith eto, roedd angen sylwebwyr craff y Guardian i’n hatgoffa mai rhain oedd wedi bloeddio, a bloeddio, a bloeddio am gael ‘rheolaeth yn ôl a pharchu democratiaeth’. Chwerthinllyd petae’r holl beth ddim mor ddychrynllyd.

Roedd ymosodiadau’r Mail a’r Express yn mynd rhy bell a dyma ddechrau (o’r diwedd) glywed Aelodau Seneddol yn mynegi barn i’r gwrthwyneb. Roedd synnwyr cyffredin gan Caroline Lucas a Nick Clegg oleiaf, ond poenus iawn yw diymadferthrwyr ein Haelodau Seneddol yn sgil ‘barn y bobl’. Efallai fod nhw ofn y ‘mob’?

Efallai fod angen eu hatgoffa mai 17 miliwn oedd o blaid Bexit, 16 miliwn o blaid aros a 12 miliwn heb bleidleisio. Nid mwyafrif llethol heb son am y rhai heb bleidlais. Felly beth am gynrychioli’r 16 miliwn? Dwi’n un o rheini ac yn hynod hynod siomedig yn ymateb fy nghynrychiolwyr seneddol a chynulliadol.

Y ffaith pornus yng  Nghymru wrth reswm yw mai prin oedd y mwyafrif dros Ddatganoli hefyd, felly rhaid bod yn ofalus herio ‘barn y bobl’ ond eto i ddyfynu newyddiadurwr arall yn y Guardian mae’n beth od iawn teithio ar awyren heb i’r capten gydnabod pen y daith.

Dwi’n ofni mae methiant gwleidyddol sydd wrth wraidd hyn oll a mae barn y bobl / dorf / ‘mob’ yn beth peryglus heb addysg a ffeithiau a thrafodaeth agored.

Dathlu Barry Cyrff, Johnny Fflaps, Al Maffia a Bern Elfyn Presli, Herald Gymraeg 9 Tachwedd 2016

Beth bynnag rwyf wedi ei ddweud a wedi ei ysgrifennu am y Byd Pop Cymraeg dros y blynyddoedd, faint bynnag rwyf wedi ddamcaniaethu a beirniadu, mae un peth cyson yn hyn oll. Mae gweithio yn y maes pop dros y blynyddoedd wedi dod a fi i gysylltiad a chymeriadau hynod iawn. Yn wir, byddwn yn dweud fy mod wedi mod yn freintiedig iawn, a lwcus iawn mewn ffordd, i gael ’nabod rhai ohonnynt.

Erbyn heddiw, yn 2016, a hynny 37 mlynedd ers i mi ddcehrau teithio ar y llwybr pop, dydi pob un o fy nghyfoedion ddim wedi cyrraedd y pwynt yma, mae gormod ohonynt wedi ein gadael  a llynedd fe ddechreuais feddwl fod angen gwneud rhywneth i gofio amdanynt. Rhywbeth i gydnabod yr ymroddiad llwyr a roddwyd i greu cerddoriaeth (ac ambell i chwyldro) yn yr Iaith Gymraeg.

Peth od iawn ydi’r Byd Cymraeg ’ma, heb son am y Byd Pop Cymraeg (sydd o safbwynt masnach yn llai byth). Fydda na ru’n cerddor Cymraeg yn filiwnydd, a dwi ddim yn credu i unrhyw gerdddor Cymraeg ddisgwyl hynny. Ar y gorau ella byddai cerddor Cymraeg yn crafu byw, onibai eu bod yn un o’r chydig iawn iawn o gerddorion sydd am ba bynnag reswm yn cael eu derbyn gan y ‘brif-ffrwd’ ond hyd yn oed wedyn, byr oes yw’r yrfa fel arfer.

Yn y Byd Cymraeg, yr unig ffordd o wneud bywoliaeth fel cerddor Cymraeg yw cael swydd arall hefo’r Cyfryngau neu canu yn Saesneg. Da neu ddrwg, dyna’r ffaith plaen amdani. Mae’r rhan fwyaf ohonnom ar yr un gwch – yn gwneud sawl peth er mwyn talu’r biliau. Dydi’r gerddoriaeth ddim yn ddigon. Does yna ddim dewis.

Dechreuodd pawb gyfansoddi a pherfformio am y rhesymau iawn – sef fod awydd yna i ddweud rhywbeth, i rannu cerddoriaeth boed hynny ar record neu ar lwyfan. Dwi rioed di clywed neb yn dweud eu bod wedi dechrau band er mwyn gwneud pres. Creadigrwydd a chelfyddyd oedd yn eu gyrru.

Fel casglwr recordiau rwyf wrth fy modd hefo’r recordiau bach feinyl du 7” hynny rwyf yn eu galw yn ‘brin’. Meddyliaf yn syth am y record ‘N.C.B’ gan y Llygod Ffyrnig neu ‘Maes B’ gan y Blew. ‘Casgliadwy’ medda ni am rhain, ond gofynnwch i’r casglwr, neu unrhywun arall enwi aelodau’r band a mi fydd na chwys go arw ar y talcen.

Hawdd iawn yw rhestru aelodau’r Stones, neu’r Stranglers hyd yn oed, ond yn y Gymraeg does na fawr o wasg gerddorol, dim hanner digon o drafod a dadansoddi ac o ganlyniad prin iawn yw gwybodaeth pobl am yr unigolion sydd yn ffurfio grwpiau Cymraeg. Diolch byth am raglenni nos Radio Cymru ( a dwi’n dweud hyn gan ddatgan diddordeb amlwg) ond mae Lisa Gwilym, Georgia Ruth a Huw Stephens yn rhoi ‘parch’ i artistiaid.

Yn achlysurol cawn raglenni o safon uchel ar S4C. Rwyf yn meddwl am y gyfres gyfredol ‘Cwl Cymru’ gan Alun Horan (Tinopolis) a rhaglen ddogfen ragorol Gareth Potter ‘Gadael yr Ugeinfed Ganrif’ lle cawn werthfawrogiad o wahanol gyfnodau yn hanes cerddoriaeth pop Cymraeg. Ond hyd yn oed wedyn, triwch chi enwi holl aelodau’r Cyrff, neu’r Fflaps, neu Maffia Mr Huws, neu Elfyn Presli?

Mae’r pedwar grwp yna wedi colli aelod gwreiddiol o’r band, Barry, Johnny, Al a Bern a mae llawer llawer mwy wedi ein gadael fel Lwi o’r Rocyrs, Huw Brodyr. Pippa Gwefrau neu Rheinallt H Rowlands. Mae angen gwneud mwy, i gofio, i ddathlu ac i ddiolch iddynt.

Bydd cyngerdd yn Neuadd Ogwen, Bethesda Nos Sadwrn 12 Tachwedd i ddathlu cyfraniad rhai o’r cerddorion uchod. Elw at elusen Cerddoriaeth Mewn Ysbytai drwy ddymuniad y teuluoedd.

http://neuaddogwen.com/events/fay-ray-rabo-de-toro-welsh-rebel-outpost-burnham-burnham-white-ether/

Lefel A Archaeoleg a Chloddio yng Nghwn Orthin, Herald Gymraeg 2 Tachwedd 2016

Y dyddiau gorau yw’r rhai allan yn yr awyr iach yn gwneud gwaith cloddio archaeolegol hefo ffrindiau. Dwi’n defnyddio’r gair ‘ffrindiau’ yn fwriadol yma, achos dros y blynyddoedd, a hynny yn cloddio ym mhob tywydd, mae rhywun yn dod yn ffrindiau da iawn hefo ei gyd-gloddwyr.

Ymhlith y criw mwyaf hwyliog, ac yn sicr y criw archaeolegol mwyaf Cymraeg eu hiaith, mae’r criw sydd wedi bod wrthi yn ddygn a selog yng Nghwm Orthin yn gweithio ar olion tai Chwarel Cwm Orthin. Byddaf yn trydar weithiau gan ddefnyddio llun o Gwm Orthin (gan edrych dros y llyn) ac yn datgan ‘golygfa o’r swyddfa heddiw’. Rhyw joc fach ymhlith y rhai sydd yn trydar yw’r ‘golygfa o’r swyddfa’ ond mae’n gweithio, mae’n rhoi gwen ar wynebau a mae’n dod a sylw at y lle neu’r prosiect.

Dros yr wythnosau dwetha mae’r criw wedi bod yn cloddio o amgylch y barics yng Nghwm Orthin a chwestiwn amlwg oedd yn codi oedd, beth ddigwyddodd i’r hen lwybr tuag at Gapel Tiberias. Yr ateb syml wrthgwrs yw fod yr holl beth bellach o dan y mawn ond joban pum munud oedd hi i Bill Jones a’i wialen brocio gael hyd i’r darnau caled o’r llwybr rhyw fedr o dan y mawn.

Wrth i mi gyrraedd fy ngwaith, y joban nesa oedd defnyddio offeryn o’r enw ‘rutter’, sef rhyw fath o raw anferth gyda phen hanner cylch miniog er mwyn torri drwy’r mawn. Deallais gan Bill mai dyma ddefnyddir gan goedwigwyr i dorri ffosydd. A dyna chi beth yw rhaw (neu rutter) go iawn, bron cymaint a maint dyn ond son am effeithiol.

O’r eiliad roedd rhywun yn rhoi ei bwysau ar droed y ‘rutter’ a llwyddo i dorri i mewn i’r mawn roedd gweddill y gwaith yn hawdd gyda thalpiau o fawn yn codi wedyn yn gymharol hawdd. Er mwyn symud y talpiau mawn roedd rhaid defnyddio offeryn arall wedyn a oedd yn ymdebygu i rhyw fath o gribyn miniog er mwyn halio’r mawn o’r ffordd.

Buan iawn y llwyddom i gyrraedd wyneb y llwybr, ond ein tasg go iawn oedd cael hyd i’r bont droed fyddai wedi croesi’r ffrwd sydd yn rhedeg am Lyn Orthin rhwng y barics a’r capel. Yn sicr roedd na duchan a chwysu. Roedd na gryn dipyn o chwerthin a baglu hefyd ond awr neu ddwy yn ddiweddarach roedd y bont droed wedi dod i’r golwg.

Efallai fod y bont droed fechan amrwd yma o grawiau ’Stiniog ddim cweit mor drawiadol a’r ‘wonderful things’ roedd Carter yn ei ddisgrifio i Carnarvon ond cyn belled a dwi yn y cwestiwn mae darganfod pont droed yng Nghwm Orthin yn llawer mwy perthnasol ac yn rhoi cymaint o wefr ac unrhyw aur, i mi.

Glanhawyd y bont droed a bu Bill yn brysur wedyn yn cofnodi a thynnu lluniau a’r bwriad yw ei gadael nawr fel ac y mae hi. Os bydd unrhywun yn mentro dros y tir gwlyb rhwng y barics a Chapel Tiberias bydd modd iddynt groesi (a gwerthfawrogi) y bont droed hynafol a hynod hon. Does dim byd ‘ffansi’ am y bont, crawiau yn unig sydd yma, ond dyna sydd yn ei gwneud mor hynod. Syml ac i bwrpas. Sawl un groesodd y bont fechan yma ar y Sul? 

Fedra’ni ond dychmygu y bywyd caled, ac ar adegau garw o ran tywydd, oedd gan drigolion chwarelyddol Cwm Orthin. Ond drwy glirio’r bont rydym nawr yn gallu troedio’r un llwybr. Rydym yn sefyll yn yr un lle. Mae modd I ni ddychmygu oleiaf.

Yn gwisgo het arall, fel un o ymddiriedolwyr Cyngor Archaeoleg Prydain (Cymru), dyma’n union sydd ei angen. Gwaith cloddio cymunedol fydda ddim yn digwydd fel arall. Dyma sydd yn wych a phwysig am griw Cwm Orthin – mae hyn o’r gymuned leol, gan y gymuned leol ac ar gyfer y gymuned leol ac yn wir – gweddill y Byd. Fe gaiff pawb fwynhau ffrwyth y gwaith cloddio. Cofiwch y wybodaeth yw’r gwir drysor.

Cyhoeddwyd yn ddiweddar na fydd modd astudio lefel A Archaeoleg bellach yng ngwledydd Prydain. Deallaf fod yr un peth yn wir am Hanes Celf. Ymddengys fod y philistiaid nawr yn gyfrifol am addysg. Anhygoel. Anghredadwy. Trist. Rydym yn gwybod fod y celfyddydau yn eu holl amrywiaeth yn cyfoethogi bywydau pobl – mae archaeoleg a hanes yn cael ei gynnwys yma gennyf. Rydym hefyd yn gwybod fod gwerth economaidd i’r celfyddydau.

Dyna pam dybiwn i fod Sadiq Khan, Maer Llundain wedi dechrau poeni fod cymaint o glybiau nos y brifddinas (hy D.U) yn cau neu dan fygythiad gan ddatblygwyr – gan fygwth economi nos Llundain. Yn y byd ôl-Brexit mae angen i ni ddechrau poeni, achos does gan y Toriaid/UKIP ddim syniad o gwbl am werth diwylliant. Te parti hefo Jac yr Undeb a gwisg ffansi o’r 1950 yw eu diwylliant nhw.

Dydi cerddoriaeth reggae neu unrhywbeth Celtaidd neu hyd yn oed Noson Agoriadol Olympaidd Danny Boyle ddim yn rhan o’u byd bach nhw. Mae’n amhosib troi y cloc yn ôl ac eto, dyna nod Brexit, rhyw Loegr ddychmygol o’r 1950au – a’n helpo ni Geltiaid!

Hyd yn oed o fewn sefydliad fel Cyngor Archaeoleg Prydain (Cymru) mae angen dechrau codi llais – os fydd pobl ifanc ddim yn cael astudio archaeoleg cyn y Brifysgol does ond modd disgrifio hyn fel ‘cam yn ôl’.

 Rwyf yn sgwennu hyn ar ddiwedd 2016 yn methu coelio fod hyn yn digwydd mewn gwlad oedd i fod yn un oleuedig.

Tydi'r Brexiteers ddim i gyd yn hiliol, Herald Gymraeg 26 Hydref 2016

Dwi’n dal i chael hi’n anodd gweld unrhyw fanteision o Brexit. Rhai misoedd ers y refferendwm does fawr o ddim wedi cael ei ddweud fyddai hyd yn oed yn cynnig llygedyn o obaith ar gyfer y dyfodol. Ar ben hyn oll mae’n ymddangos fod Corbyn ddigon hapus i fod yn arweinydd plaid sydd am wrthdystio ar yr ymylon yn hytrach nac arwain Llywodraeth.

Do fe lwyddodd Corbyn i chwyddo ei fandad ond dyna chi wastraff amser llwyr oedd yr etholiad ar gyfer arweinyddiaeth y Blaid Lafur. Pam? Doedd Owen Smith byth yn mynd i argyhoeddi. Fydd neb yn cofio amdano mewn blwyddyn. I unrhywun fel fi a ddaeth i oedran pleidleisio yng nghyfnod Punk, does dim gobaith fod rhywun a barf (a mwy na thebyg yn gwisgo sandalau) yn mynd i’n argyhoeddi chwaith. Mae Corbyn yn rhy ystrydebol o’r chwith barfog fyddai’n destyn gwawd rhaglen gomedi fel The Young Ones. Mae angen rhywun llawer mwy siarp. Dwi’n meddwl am wleidydd mor siarp a Weller neu Strummer (neu Sturgeon a McGuinnes). Nid cadach llestri.

Wrthgwrs dydi’r Toriaid ddim yn hiliol. Wrthgwrs dydi’r Brexiteers ddim yn hiliol. Ddim i gyd. Ond o wrando ar Rudd yng nghynhadledd y Toriaid hawdd fyddai drysu a dechrau meddwl ein bod yn gwrando ar ddarlith hanesyddol. Dwi’n meddwl am y math o bethau oedd yn cael eu crybwyll ar y Cyfandir yn ystod y 1930au. ‘Foreign’ hyn a ‘foreign’ llall. ‘British’ hyn a ‘British’ llall.

Anhygoel, angrhedadwy, brawychus. Pwy fydda wedi disgwyl clywed iaith fel hyn? Doeddwn rioed yn ffan mawr o Cameron ac Osborne ond dwi ddim yn credu bod nhw cweit fel Rudd, Hunt a May. Dyma ymdrech amlwg i fod yn fwy UKIP na UKIP gan Theresa a’i Brexiteers. A does neb yna i’w gwrthwynebu.

Dyma son am fod yn hunnan gynhaliol gyda doctoriaid Prydeinig o fewn deng mlynedd. Hunt oedd hyn. Anghredadwy. Anghyfrifol. Ac eto, pam ddylia rhywun synnu hefo Hunt? Ond er gwaetha bygythiadau Rudd i gosbi busnesau am gyflogi tramorwyr os na chafodd Prydeinwyr gynnig y swyddi gyntaf, doedd na ddim golwg o Corbyn, dim siw na miw. Anghredadwy.

Felly dyma Theresa yn croesi i’r ochr arall yn gynt na Farage yn ceisio ymddeol. Yn wreiddiol roedd rhywun yn meddwl fod penodi Davis, Fox a Johnson yn ffordd iddi roi y bai ar y triawd doeth pan fydd yr holl beth yn mynd yn fler. Ond na, dyma Theresa yn troi am y dde cyn i neb gael cyfle i’w chymharu a Thatcher. Clapio mawr gan y Toriaid. Y mwya y rhethreg y mwya roedd y clapomedr yn cyrraedd y coch.

Byddai unrhywun call yn gweld fod addewidion am gael Gwasanaeth Iechyd wedi ei staffio’n llwyr a Phrydeinwyr yn hollol amhosib os nad hollol afresymol. Ond, dyma’r clapomedr yn y coch ac yn aros yn y coch. Dyma mae’r Brexiteers eisiau ei glwyed, ‘British jobs for British workers’. Does dim synnwyr yn y peth. Heb dramorwyr o ddoctoriaid a nyrsys fydd na ddim Gwasanaeth Iechyd.

Ond nid y gwirionedd mae’r Brexiteers eisiau ei glywed. Dwi’n methu coelio fod May, Rudd a Hunt wedi cael dweud y fath bethau heb achosi chwyldro. Davis, Fox a Johnson ella – mae nhw yn dweud pethau mawr o hyd. Felly beth am gael gwared a phob doctor o dramor a fydd na neb ar ôl i’n trin. Gadewch i’r cleifion ddioddef ond oleiaf bydd Brexit yn golygu Brexit.

Rhywsut rydym wedi cyrraedd pwynt fydda wedi bod yn amhosib yw amgyffred blwyddyn yn ôl. Fel mae pawb yn dweud, dydi’r Brexiteers ddim yn hiliol, ond mae’n anodd meddwl am ddisgrifiad arall addas ar eu cyfer wrth wrando ar iaith a rhethreg fel hyn.