Thursday 25 January 2018

Podlediadau, Herald Gymraeg 24 Ionawr 2018


Potter a Mwyn (@ Caer Digoll)


09.02.18 fydd Dydd Miwsig Cymru. Yr is-bennawd yn Saesneg yw ‘Welsh Language Music Day’. Cynllun yn deillio yn rhywle ym mherfeddion Llywodraeth Cymru yw hwn gyda’r bwriad o roi sylw ar ddiwrnod penodol i gerddoriaeth sydd yn cael ei berfformio drwy gyfrwng y Gymraeg.

Rwan, bu cryn drafodaeth rhyw ben llynedd (dim byd i’w wneud a Dydd Miwsig Cymru) ar Trydar fod ‘cerddoriaeth Gymraeg’ ddim yn ffurf (genre) o gerddoriaeth o ran y diffiniad. Y darn Cymraeg yw’r iaith ond y ffurf cerddorol yw jazz neu blues neu roc neu clasurol – dau beth hollol arwahan. Trafodaeth sydd yn arwain at mwy o drafod – beth felly yw darn o gerddoriaeth offerynnol gyda teitl Cymraeg ond dim gair o Gymraeg yn cael ei adrodd neu ganu?

Engraifft da o hyn yw cân gan Llwybr Llaethog ar un o’u recordiau sengl cynnar o’r enw ‘Malu Cachu’ ond heblaw am y cyflwyniad ‘peidiwch a malu cachu’ does dim gair arall o Gymraeg ar y record hon. Trafodwyd hyn gan Emyr Glyn Williams yn ei erthygl am ‘Y Naid’ yng nghylchgrawn O’r Pedwar Gwynt yn ddiweddar fel arwydd o aeddfedrwydd fod modd cael caneuon offerynnol Cymraeg.

Gadewch i mi fod yn hollol glir. Llynedd dwi’n credu i mi ddatgan y dylid fod pob diwrnod yn ddiwrnod miwsig Cymru – a dyna fyddwn yn ei ddweud ddoe, heddiw ac yfory. Ond, dwi’n dallt yn iawn y gwerth cael ‘diwrnod penodol’ er mwyn denu sylw. Lle bydd hyn yn gweithio yn dda fydd mewn ysgolion led led Cymru.

Does dim dwy waith fod unrhyw ‘esgus’ i hyrwyddo’r Gymraeg a cherddoriaeth gyda’r canu yn y Gymraeg yn bwysig, yn wir yn hanfodol – dychmygwch y sefyllfa mewn ysgol gynradd yn Bagyllt neu Chrughywel – gwych o beth yw cael diwrnod lle mae’r plantos yn cael dawnsio o amgylch y neuadd i gyfeiliant Candelas neu Adwaith. Dechrau’r daith yw hyn !

Felly hefyd gyda’r cyfryngau Saesneg eu hiaith yng Nghymru – ‘take note folks the Welsh language is cool’ – dwi ddim yn amau fod angen rhoi procar dan eu seddau o bryd i’w gilydd. Gwneud y Gymraeg yn rhan o fywyd a phorofiad dydd i ddydd pob dinesydd yng Nghymru yw’r nod ynde.

Dewis yw’r peth arall pwysig. Rhaid cael yr amrywiaeth o ran y ‘ffurf’. Does dim modd cwyno am hynny bellach. Os da chi isho ‘jazz’ yn y Gymraeg gwrandewch ar Burum neu ail-ddarganfyddwch Lleuwen. O ran y bands ifanc mae popeth yna, o ffeministiaieth amgen Adwaith i pop pur Yws Gwynedd, Swnami a Candelas. Mae modelau rol ar gyfer y merched ifanc yn Alys Williams, Serol Serol, Cadno, Heledd HMS Morris heb anghofio Ani Glass a Gwenno. Ac os di rhywun chydig bach mwy gwrthryfelgar mae Pasta Hull a’r Ffug (ac Adwaith unwaith eto) yno i gynhyrfu’r porfeydd glas-welltog braf Cymraeg.

A beth am bobl oed ni? Wel a finnau’n 55oed, dwi yn ystyried fy hyn yn ffan o Adwaith ac Ani Glass ond os dwi isho eistedd lawr gyda’r nos a hel atgofion am ddatblygiad y Byd Pop Cymraeg dros yr hanner canrif ddwethaf – o’r Blew (1967) i Adwaith (2018) dwi’n gallu troi at bodlediad diweddaraf Gareth Potter ‘Yma o Hyd #1 Newid y Gem’, (Mixcloud).

Un da di Potter, ddim yn fodlon hefo hyrwyddo’r Gymraeg yn unig mae ei bodlediad ar gael yn y Saesneg fel ‘We Are Here #1 Welsh Game Changers’. Dyma fodd i’r di-Gymraeg gael blas, aperitif, gafael dwylo cyn y naid – a darganfod y perlau pop o’r Trwynau Coch i Llwybr Llaethog.

A dweud y gwir mae podlediad Potter fel radio amgen Cymraeg – tiwns da gallwch gael ymlaen yn y cefndir hyd yn oed - tra yn goginio, glanhau’r tŷ, ymlacio, paratoi i fynd allan.

Ani Glass a Lisa Gwilym

Os am eistedd a gwrando yn astud (er fod modd gwneud hynny i Potter hefyd wrth reswm) mae podlediadau Llwyd Owen ‘Does dim gair Cymraeg am RANDOM’ (Soundcloud) yn addas. Hyd yma mae Llwyd Owen (awdur nofelau gwych fel Taffia) wedi sgwrsio hefo’r cantorion Carwyn Ellis (Colorama) ac Ani Glass.

‘Ar hap’ fydda’r gair Cymraeg am random mae’n debyg ond di’o ddim yn air nacdi – mae’n ddau air. Wrth sgwrsio hefo Ani Glass mae Llwyd yn ein herio fod awr ar y gweill o ‘acenion Glan Taf’ a gwych o beth yw hynny. Onid yw acenion yn eu holl amrywiaeth Cymreig yn rhan o’r cwilt hyfryd yna da ni yn ei alw’n dirwedd Gymreig?

Drwy neulltuo awr o sgwrs anffurfiol hefo Carwyn ac Ani rydym yn cael cyfle i glustfeinio ar sgyrsiau o sylwedd ond hefyd yn rhai ddigon hwyliog. Hynny yw, digon o waith bydd cyfle i gael ‘ramblo’ neu crwydro heb ormod o gyfeiriad fel hyn ar raglenni radio ffurfiol felly podlediadau yw’r ateb. Os am gael awr o gefndir a damcaniaethau gan Carwyn neu Ani tiwniwch mewn i’r podlediadau gan Llwyd.

‘Amgen’ ydi’r gair mae’n debyg. Amgen i beth? Y prif-ffrwd, y canol y ffordd, y saff a’r cyfforddus – ond mae cymaint ohonnom isho mwy, angen mwy – angen yr amrywiaeth a’r dewis!

Manon H (y ffotograffydd) sydd yn gyfrifol am raglenni ‘No Future’ ar orsaf Radio Platform a mae rhain hefyd ar gael fel archif ar Mixcloud. Fe glywch yr Au Pairs, Joy Division, Subway Sect neu A Certain Ratio ar raglenni Manon. Post-Punk, Goth a’r amgen yw’r arddull ond mae gan Manon ddawn cyflwyno, dewis rhagorol o gerddoriaeth a dealltwriaeth o’r maes. Eto fel podlediad Potter – mae’n awr a hanner dda i gael ymlaen yn y tŷ.

Y broblem fwyf nawr yw cael digon o oriau mewn diwrnod i wrando ar yr holl bodlediadau!





Thursday 11 January 2018

Peipiau Drewdod Fictoraidd (Victorian Stink Pipes) , Herald Gymraeg 10 Ionawr 2018


Lon Cwm, Y Fron


Rhyfedd sut mae llwybr neu drywydd newydd yn ymddangos. Wedi bod yn rhedeg yng nghoedwig Beddgelert oeddwn i, a digwydd bod fy mod wedi gadael y car yn y pentref yn Rhyd Ddu, wedi rhedeg heibio Tŷ’r Ysgol lle ganed T H Parry-Willams wedyn heibio Bron y Gadair ar y A4085 cyn troi am Lôn Gwyrfai y llwybr troed / beics am Feddgelert.

Rwan mae hwn yn lwybr cyfarwydd, byddaf yn rhedeg heibio Llyn y Gadair, lle arferai fy nhaid bysgota, er rhaid cyfaddef dwi rioed di gweld pysgodyn Torgoch yr Arctig a does dim syniad gennyf os bu fy nhaid, Morgan Thomas, ddigon ffodus i ddal un o rhain? Fel arfer byddaf yn dilyn gwahanol lwybrau i gyfeiriad Llyn Llywelyn a wedyn troi yn ôl am adre (neu oleiaf y car) drwy geisio defnyddio llwybr gwahanol. Nid y llwybrau yng Nghoedwig Beddgelert sydd wedi arwain at drywydd newydd.

Wrth ddychwelyd at y car, dyma sylwi ar bolyn haearn uchel yn cuddio tu cefn i gelynnen ar ochr ddeheuol Bron y Gadair ar ymyl y ffordd. Tynais lun gan feddwl mai hen bolyn lamp ydoedd. Hen bolyn lamp diddorol meddylias a werth cael llun a werth rhoi hwnnw fyny ar Facebook. Dim byd anarferol.


Rhyd Ddu


Felly dyma uwchlwytho fy llun i Facebook yn ‘falch’ fy mod wedi sylwi, a hynny am y tro cyntaf, ar beth dybiwn oedd hen bolyn lamp Fictoraidd. Feddyliais i fawr mwy am y peth, Cawod, bwyd, nôl i weithio. O fewn yr awr roedd rhywun o Lanrug yn fy nghywiro ar Facebook – onid polyn carffosiaeth Fictoraidd oedd hwn yn hytrach na pholyn lamp? Roedd y person oedd yn ymateb yn ymwybodol o ddau bolyn tebyg ym mhentref Llanrug. Un ger Rhes Rythallt a’r llall tu cefn i’r ysgol ar Lon Groes.

Rwan, rhaid oedd cyfaddef mai fi oedd yn anghywir neu yn anwybodus, felly dyma yrru gair o ddiolch at y gŵr yn Llanrug gan fynegi fy ngwerthfawrogiad am y wybodaeth. Deallais felly mai stink pipe neu stench pipe oedd y disgrifiad cywir ar bolion o’r fath ac eu bod yn uchel er mwyn cael yr arogl a’r nwyon i ffwrdd o drwyn eneidiau byw. Cynllun Fictoraidd oedd rhain, cyffredin iawn mewn dinasoedd fel Llundain – ond yn sicr rhywbeth na chlywais i rioed son amdanynt yng Nghymru.

Yn y Gymraeg mae’n debyg mai’r term cywir yw ‘peipen ddrewdod’ neu peipiau drewdod yn y lluosog.

Y cam nesa oedd rhoi stink pipe mewn i Google a dyma gael hyd i blog o’r enw stinkpipes.blogspot.co.uk  Ar y safle yma mae’r awdur yn casglu lleoliadau a’u gosod ar fap. (Does ganddo ru’n yng ngogledd Cymru). Deuthum ar draws blog arall yn canolbwyntio ar stink pipes Llundain stenchpipes.blogspot.co.uk Roedd blog arall o’r enw faded-London.

Dim syndod fod pethau Fictoriadd a phethau yn ymylu ar yr holl beth ‘steam-punk’ yn boblogaidd gyda blogwyr. Bu adfywiad dros y blynyddoedd diweddar yn y diddordeb Fictoriadd – wrth son am ‘steam-punk’ mae rhywun yn meddwl am ffasiwn a pheirianwaith a pheirianwaith / clocwaith yn arbenig – pethau hefo dannedd peiriannol.

Wrth ddychwelyd at y beipen-ddrewdod yn Rhyd Ddu mae rhywun yn sylwi ar y gwaelod addurnedig rhychog a’r ysgrif Hartleys Stoke sef y gwneuthurwyr a seren fach hefyd. Oddeutu 4 medr o uchder yw’r beipen – tebyg iawn i uchder polyn lamp.

Rhaid oedd mynd i weld y peipiau drewdod yn Llanrug felly a chefais ddim trafferth cael hyd iddynt. Adams Ltd York oedd y gweuthurwyr y tro yma, ond fel arall ddigon tebyg yr olwg yw’r polion. A dweud y gwir, hawdd iawn eu methu, hawdd iawn gyrru neu gerdded heibio heb eu gweld, heb feddwl, heb sylwi – OND – munud mae rhywun wedi gweld un beipen ddrewdod mae rhywun yn barod wedyn, yn wiliadwrus – mae’r radar ymlaen!


Llanrug

Er syndod mawr i mi, er rhaid cyfaddef fod hyn wedi codi fy nghalon yn fawr iawn, dyma ymateb gan eraill yn fy nghyrraedd drwy Facebook. Mae’n ymddangos nad y fi a’r gŵr o Lanrug yw’r unig rai a diddordeb mewn hen beipiau drewdod Fictoraidd.

Dyma glywed fod un ar Lon Cwm, Y Fron ger chwarel y Fron a gyferbyn a bynglo Llys Helyg. Eto peipen o wneuthuriad Hartleys Stoke gyda’r gwaelod rhychog a’r ser ar un o’r bandiau a ser hefyd o amgylch coron y polyn. Tebyg felly i beipen ddrewdod Rhyd Ddu.

Ond, dyma chi dda, mae mwy byth yn ymateb. Mae un ger Cae Coch, Lon Bridyn yn Morfa Nefyn, dau ger Gyffin, Conwy, dau tu cefn Min y Môr, Cricieth. Cofiodd un gŵr o Fethesda fod rhai yn arfer rhedeg rhwng Tregarth a Bethesda heibio Maes Ogwen – cwestiwn – ydi rhain dal i sefyll? Dwi heb gael y cyfle i fynd draw i Fethesda eto.

Soniodd rhywun o Gaernarfon fod un ger Tan Coed – dwi’n dal i drio cael mwy o wybodaeth lle yn union mae Tan Coed? Gyrrodd rhywun arall lun o un sydd yn sefyll ger Caeau Ashley ym Mangor Uchaf – a dyna un dwi di basio droeon heb sylwi ar fy ffordd adre o’r BBC. Gyrrodd y canwr Gai Toms lun o beipen yng Nghwm Bowydd.

Soniodd rhywun arall am un o flaen Rhes Tan y Ffynnon yng Nghwm y Glo – ger Lon Gwyrdd? ond methais yn llwyr gael hyd i’r beipen. Efallai fod y beipen wedi ei dymchwel yn y cyfamser? Cefais hanes dau arall yn Nhrawsfynydd. Anhygoel – a hyn ôll yn dilyn un llun ar Facebook.


Os oes unrhywun hefo gwybodaeth pellach am beipiau drewdod byddwn yn falch o glywed. Sgwennwch at yr Herald neu ebostiwch rhysmwyn@hotmail.co.uk