Cloddio yn Hedd yr Ynys, Llafar Gwlad 134

Fe sonias yn fy ngholofn ddwetha (Llafar Gwlad 133, Awst 2016) ein bod am gloddio yn Hedd yr Ynys ger Llangefni gyda Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd dros yr Haf. Soniais hefyd ein bod yn gobeithio darganfod mynwent ganol oesol ar y safle. Does byth sicrwydd beth yn union fydd yn cael ei ddarganfod nes ein bod yn cloddio a dros y bythefnos o gloddio bu i Jane Kenney a minnau gadw dyddiadur o’n hynt a’n helyntion wrth gloddio.

Diwrnod 1: 30 Mehefin 2016

Er nad yw’r gwirfoddolwyr yn cyrraedd tan Ddydd Llun mae’r gwaith wedi dechrau wrth i ni baratoi’r safle ar gyfer y gwaith cloddio. Cafodd y cae ei droi yn y gorffennol felly does dim disgwyl i unrhyw olion archaeolegol fod wedi goroesi yn y pridd uchaf ac o ganlyniad rydym wedi defnyddio peiriant i symud y pridd a’r tyweirch.

Yn ystod y gwaith yma bu Cliff ‘Beaver’ Hughes a Ian Harrison-Brown yn archwilio’r pridd gyda synhwyrydd metal a chofnodwyd yn union lle cafwyd unrhyw wrthrych. Ymhlith y gwrthrychau roedd nifer o hoelion, llawer o ddarnau o haearn a hefyd darnau arian Fictoraidd, un darn dime Americanaidd, pwysau plwm a gwrthrych diddorol iawn o efydd sydd heb ei adnabod eto.

Er hyn, roedd darganfyddiadau eraill hyd yn oed fwy diddorol. Cafwyd hyd i un darn gwael ei olwg o lestr pridd Rhufeinig a chrafwr callestr cyn-hanesyddol sydd yn awgrymu fod gweithgaredd yma yn y cyfnodau Rhufeinig a chyn-Hanesyddol. Mae hyn ôll yn addawol iawn.

Diwrnod 3: Gorffennaf 4dd

Dyma ddiwrnod cyntaf y cloddio gyda gwirfoddolowyr ar y safle. Rhaid gwneud y gwaith papur gyntaf, egluro am iechyd a diogelch a chefndir y safle cyn i’r gwirfoddolwyr ddechrau gweithio go iawn.

Roedd dipyn o waith glanhau’r safle gyda tryweli ond buan iawn dechreuodd nodweddion ymddangos yn y pridd. Ar ôl gorffen y gwaith glanhau, cawn olwg manylach ar rai o’r ffosydd a rhai o’r clystyrau o gerrig a all fod o ddiddordeb.

Daethpwyd o hyd i nifer o wrthrychau o’r pridd uchaf a chafwyd hyd iddynt drwy ddefnydd o’r synhwyrydd metal ond y gobaith nawr yw y cawn fwy o wrthrychau wrth ddechrau cloddio’r nodweddion. Awgrymir y gwrthrychau fod defnydd o’r safle yn y cyfnod Rhufeinig.

Diwrnod 4: Gorffennaf 5ed

Pawb yn brysur cloddio. Does neb yn gwybod beth sydd yma eto ond mae’n edrych yn ofnadwy o ddiddorol.

Diwrnod 7: Gorffennaf 8fed

Rydym ar ddiwedd yr wythnos gyntaf a mae’r tywydd wedi bod yn ffafriol. Doedd rhagolygon Dydd Iau ddim cyn waethed a’r disgwyl ac o ganlyniad i’r tamprwydd mae’n haws trywelu’r pridd.

Erbyn hyn mae sawl ffos wedi ei osod ar draws gwahanol nodweddion a bu nifer wrthi yn tynnu lluniau er mwyn cofnodi’r nodweddion.

Rydym bellach wedi darganfod ffos y lloc petryal a welir yn yr arolwg geoffisegol. Cafwyd hyd i wrthrych o garreg gyda ochr miniog fel pyramid yn y ffos: ond does neb yn siwr beth oedd ei bwrpas?

Cafodd pydew sylweddol a dwfn ei gloddio. Roedd y pydew wedi llenwi a cherrig a’r ddamcaniaeth ar hyn o bryd yw mai twll postyn yw hwn wedi llenwi a cherrig ar ôl i’r postyn gael ei symud. Os felly, fe ddylid cael hyd i fwy o dyllau pyst er mwyn gweld cynllun adeilad. Awgrymir maint y twll fod hwn yn perthyn i adeilad sylweddol. Mae angen mwy o waith er mwyn draganfod tyllau pyst eraill.

Cafwyd hyd i ddarn arian Rhufeinig wedi glynu i fwd ar waelod esgid un o’r gwirfoddolwyr a charreg a all fod yn ddarn o garreg hogi gan ei fod yn garreg mor llyfn ger un o’r ffosydd.

Diwrnod 12: Gorffennaf 15

Dyma ddiwedd y cyfnod cloddio gyda gwirfoddolwyr. Dros y bythefnos rydym wedi cael nifer dda o wirfoddolwyr ac yn amlwg roeddynt wedi mwynhau y profiad. Cafwyd tywydd amrywiol gyda Dydd Iau yn ddiwrnod poeth iawn a Dydd Gwener wedyn yn ddiwrnod gwlyb. Gan mai clai yw’r pridd naturiol yma mae’r broses o drywelu yn anoddach wrth i’r pridd sychu a chaledu ond pan yn wlyb mae’n mynd yn fwdlyd dros ben ac y mwd yn mynd i bobman, gan gynnwys dros y gwirfoddolwyr. Er gwaethed y tywydd parhaodd pawb i weithio gyda gwen.

Gan fod cymaint o ffosydd a nodweddion ar y safle, nid hawdd yw dadansoddi’r hyn rydym yn ei weld ac yn enwedig perthynas y gwahanol nodweddion a’u gilydd. Ymdebygai’r nodweddion yng nghornel gogledd-orllewinol y safle i olion anheddiad.

Edrychwn ymlaen at y Diwrnod Agored Ddydd Sul. Gyda 128 wedi rhoi eu henwau yn barod mae’r teithiau tywys bron wedi eu llenwi.

Diwrnod Agored: Gorffennaf 18

Cafwyd Diwrnod Agored hynod lwyddiannus gyda dros 150 yn ymweld a’r safle. Gyda’r tywydd yn braf roedd yr ymwelwyr wedi mwynhau a rhwng y teithiau tywys roedd ein pabell gyda’r gwrthrychau yn orlawn.

Dros y ffordd roedd y caffi dros dro gan Julia Morgan yn cynnig paneidiau a chacan i’r ymwelwyr. Codwyd dros £600 ar gyfer elusen ‘Digartref’, elusen  sydd yn codi arian ar gyfer y di-gartref yn lleol, drwy redeg y caffi am y prynhawn.

Argraffiadau ar ddiwedd y cloddio

Bu 56 o wirfoddolwyr hefo ni  ar wahanol gyfnodau dros y dair wythnos a hoffai Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ddiolch o waelod calon am eu holl ymdrechion. Cyflawnwyd gwyrthiau mewn cyfnod byr.

Mae diolch arbennig i Wyn a Julia Morgan am eu holl gymorth ac am ganiatau i ni gloddioa r eu tir.

Felly beth gafwyd ar y safle?  Mae cynllun o’r safle yn dangos nifer o ffosydd gan gynnwys y ffos lloc hirsgwar a welwyd ar yr arolwg geoffisegol. Yn wahanol i’r disgwyl ni chafwyd unrhyw awgrym o fynwent ar y safle, ac yn sicr dim olion beddau.

Cafwyd un ffos sydd yn rhedeg ar linell fymryn yn afreolaidd ar draws y safle o’r dwyrain tua’r gorllewin gyda phroffil siap llythyren V sydd yn awgrymog o ffos amddiffynnol Oes yr Haearn. O edrych yn fwy manwl ar yr arolwg geoffisegol gwelir fod y ffos yma yn ymuno a ffos sylweddol tu allan i’r ardal cloddio. Gwelwn wagle yn y ffos honno gyda dau blob du ar naill ochr, sydd yn awgrymu mynedfa drawiadol gyda thyllau pyst sylweddol. Fe all fod y ffosydd yma yn rhan o loc yn dyddio o Oes yr Haearn a mewn defnydd yn y cyfnod Rhufeinig, fel yr awgrymir gan y gwrthrychau rydym wedi eu darganfod ar y safle. Mae draen gyda cerrig capan, cerrig llawr, rhigolau bach syth a phydew yn awgrym o breswylio o fewn y lloc bosib.

Gan na chafwyd gwrthrychau y gellir eu dyddio yn y nodweddion penodol yma wrth gloddio, anodd yw profi fod hwn yn aneddiad o’r cyfnod Oes yr Haearn / Rhufeinig ond mae hyn yn bosibilrwydd cryf. Fe all fod rhai o’r ffosydd ar gyfer llociau bychain neu gorlannau.

Cafwyd tri pydew o faint sylweddol yn rhan ogleddol y cloddiad. Ymddengys fod rhain o gyfnod hwyrach na’r aneddiad bosib ond ansicr yw eu pwrpas hyd yma. Fe all fod y pydewau yn dyddio o’r 16ed neu 17ed ganrif gan i ddarnau o lestri pridd o’r cyfnod yna ddod i’r amlwg yn rhan uchaf y pydewau.

Mae mwy o waith i’w wneud nawr o ran astudio’r gwrthrychau, y samplau pridd ac edrych yn fanylach ar yr holl gynlluniau o’r safle. Siawns bydd hyn yn help i esbonio beth oedd yn digwydd yma.

Fe fydd adroddiad rhagarweiniol yn barod erbyn ddiwedd Mawrth 2017  a bydd hwn ar gael ar safle we heneb.co.uk. Bydd adroddiad llawn yn dilyn adroddiadau am y gwrthrychau a’r samplau.