Wednesday 30 December 2015

Clawdd Bryn Mawr, Moel Eilio, Herald Gymraeg 30 Rhagfyr 2015







Fel myfyriwr ifanc a diniwed ddechrau’r 1980au ym Mhrifysgol Cymru, Caerdydd, cefais un o’r gwersi gorau i mi ’rioed gael o ran archaeoleg. Roedd criw ohonnom ar waith maes ger Gelligaer gyda’r Athro Mike Jarett, arbenigwr ar y Rhufeiniaid, a dyma ni yn ein ‘diniweidrwydd’ yn cerdded dros safle garnedd gladdu Oes Efydd a hynny heb sylweddoli. Pawb rhy brysur yn cymdeithasu a sgwrsio i edrych beth oedd o dan ein traed!
“What have you just done?” bloeddiodd Jarrett arnom. Neb callach nes iddo awgrymu ein bod yn edrych i lawr. Dyna chi ffordd dda o ddysgu. Mae hyn wedi aros ar flaen fy nghof ers hynny.
Tybiaf fod Jarrett wedi dysgu’r ‘wers’ yma yn flynyddol dros y blynyddoedd, gyda myfyrwyr ifanc o ddarpar archaeolegwyr yn siarad yn lle edrych o dan eu traed. Byth ers hynny rwyf wedi cofio fod yn rhaid, os am astudio a dehongli’r dirwedd, treulio rhan o’r amser yn edrych ar y ddaear. Rhaid treulio rhan arall o’r amser yn edrych o’ch cwmpas wrth reswm, er mwyn cael y darlun llawn, ond mae yna nodweddion hynafol yn rhywle o dan ein traed – y gamp yw sylweddoli arnynt a’u hadnabod.
Ar lethrau Moel Eilio yn Arfon mae clawdd hir yn ymestyn am bron i ffilltir ac yn rhedeg mwy neu lai yn gyfochrog a’r llwybr am gopa Moel Eilio. Os edrychwch ar safle we ‘Archwilio’ disgrifir y clawdd yma fel ‘linear earthwork – unknown’. Y consensws yw fod hwn yn glawdd ffîn rhwng plwyfi Llanberis a Waunfawr ond a oes hanes cynharach i’r clawdd yma? Wrth edrych o dan ein traed felly yr hyn a welir yw clawdd isel, oddeutu 2.5 medr o led ac yn amrywio o ran uchder ond oddeutu 0.75m. Ar yr ochr orllewinol gwelir olion y ffôs, eto oddeutu 2.5m ar draws a 0.5m o ddyfnder er fod y ffôs yn naturiol wedi llenwi dros y blynyddoedd. Adeiladwyd y clawdd yn wreiddiol drwy dyllu’r ffôs a defnyddio’r pridd a’r cerrig wedyn i greu y clawdd. Techneg debyg oedd codi cloddiau Offa a Wat i raddau.



Dangosir golwg manylach fod nifer o gerrig yn y clawdd ac rwyf yn amau fod rhai cerrig syth wedi eu gosod fel ochr (revetment) i’r clawdd er nid ar hyd yr holl glawdd. Felly os am dderbyn fod hwn yn glawdd ffîn plwyf mae’r archaeolegydd Frances Lynch hefyd wedi awgrymu fod iddo bwrpas amaethyddol  gan ei fod yn glawdd mor sylweddol.
Byddai clawdd fel hyn wedi ei godi cyn y waliau cerrig sychion a ddefnyddir ers y ddeunawddfed ganrif i reoli’r porfeydd, felly awgrym Lynch yw fod dyddiad canoloesol efallai yn fwy addas ar gyfer clawdd o’r fath. O ystyried agosatrwydd Castell Dolbadarn (un o gestyll tywysogion Gwynedd) oes modd awgrymu fod y clawdd yn perthyn i gyfnod un o’r ddau Llywleyn?
Byddai’r llethrau yma yn sicr wedi bod yn rhan o borfeydd a ffriddoedd tywysogion Gwynedd. A’i clawdd i gadw trefn ar eu defaid a gwartheg oedd hwn? Yn sydun iawn mae’r clawdd yma yn llawer mwy cyffrous na ffîn plwyf.
Ond yr hyn sydd yn achosi pryder mawr i rhywun, yw fod darnau o’r llwybr i gopa Moel Eilio mwy neu lai ar linell y clawdd. Canlyniad hyn, a gan fod tir ddigon gwlyb ar ddarnau o’r llwybr, yw fod cerddwyr yn tueddu i ddefnyddio’r clawdd fel llwybr sych. Gwelir oel erydu difrifol ar ddarnau o’r clawdd a hynny gan gerddwyr sydd ddim callach eu bod yn erydu clawdd canoloesol. Mae cyflwr y clawdd i ffwrdd o’r llwybr yn parhau yn dda.
Cyfeirnod Map OS Clawdd Bryn Mawr yw SH 558595 – SH 557582.




Wednesday 23 December 2015

Caeran Rufeinig ar Ynys Mon, Herald Gymraeg 23 Rhagfyr 2015






Peth anodd weithiau yw gorfod cyfaddef nad ydym yn gwybod! Ond, dyna natur gwaith yr archaeolegydd, rydym yn darganfod rhywbeth newydd yn ddyddiol a mae pob darn o wybodaeth yn ychwanegu at ein dealltwriaeth o’r dirwedd hanesyddol yma yng Nghymru. Ond, mae’r archaeolegyddd gonest yn gorfod cyfaddef yn aml (os nad yn ddyddiol) fod yna bethau da ni ddim yn ei wybod. Y pethau yma rydym yn gobeithio eu darganfod wrthgwrs!
Engraifft da o hyn yw’r ffaith nad oes olion y ffordd neu’r ffyrdd Rhufeinig ar draws Môn wedi eu darganfod hyd yma. Mae’n rhaid fod rhai o’r milwyr wedi croesi Môn ar droed, er cofiwch fod y môr hefyd yn gyfleus fel modd o gyrraedd gogledd Môn petae rhywun angen. Ond dyma chi, engraifft o sut mae pethau yn gallu newid yn sydyn, gan fod  archaeolegwyr o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd newydd wneud darganfyddiadau pwysig iawn am hanes y Rhufeiniaid yng Nghymru.
Daeth y darganfyddiadau hyn i’r golwg, nid trwy gloddio archaeolegol arferol, ond gydag offer electronig. Esboniai David Hopewell o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd fod offer arolwg geoffisegol yn adnabod mân amrywiaethau yn nodweddion magnetig y pridd ac yn caniatau i archaeolegwyr lunio map o’r olion claddedig, a hynny heb gyffwrdd mewn rhaw.


 Y darganfyddiad diweddaraf yw caeran Rufeinig fechan ger Cemlyn yng ngogledd Ynys Môn. Tynnwyd sylw’r archaeolegwyr at y safle gan Mary Aris, hanesydd lleol sydd yn tynnu lluniau o’r awyr,  wedi iddi sylwi ar siâp crwn mewn cnydau ar fryncyn isel sydd yn edrych dros arfordir Môn.
Derbyniodd Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd gyllid gan Cadw i wneud arolwg geoffisegol o’r safle. Cynhaliwyd yr arolwg gan David Hopewell, ac adroddodd yntau fod y canlyniadau yn rhyfeddol o glîr gan ddangos amlinelliad digamsyniol o gaeran Rufeinig, gydag argoelion o adeiladau petryal oedd mae’n debyg yn farics ar gyfer y milwyr.
Gwelir caeranau fel rhain, sydd yn llai na’r caerau Rhufeinig arferol, mewn mannau arwyddocaol ar ffyrdd Rhufeinig, neu mewn mannau addas ar gyfer gwylio. Amgylchir y gaeran gan ffôs gron, rhywbeth nas gwelwyd yn unman arall yng Nghymru. Ond darganfyddwyd enghreifftiau tebyg ar arfordir gogleddol Dyfnaint (ee Martinhoe), ble tybir fod coelcerthi ar gyfer anfon negeseuon yn cael eu cynnau oddi mewn i’r clostiroedd. Credir fod y gaeran hon yn dyddio o’r ganrif gyntaf Oed Crist.




Mae’r darganfyddiad hwn yn arbennig o gyffrous gan mai dyma’r safle milwrol Rhufeinig cynnar cyntaf i’w ganfod ar Ynys Môn. Cafwyd disgrifiad lliwgar iawn o ymosodiad y Rhufeiniaid ar Ynys Môn gan y seneddwr a’r hanesydd Rhufeinig Taciutus, ond hyd yma ni fu unrhyw dystiolaeth o gaerau na ffyrdd ar yr Ynys. Mae Dave Hopewell yn gobeithio bydd y darganfyddiad hwn yn arwain at eraill. Fel rheol byddai oddeutu 15-20 milltir rhwng y caerau a’r caeranau, sef gwaith diwrnod o gerdded, ac fe’u cysylltwyd gyda ffyrdd. Gan hynny, mae’n bur bosib fod caer yn barod i’w darganfod rhywle yng nghanol Môn.
Dyma’r diweddaraf o sawl darganfyddiad wnaethpwyd gan dîm arolwg geoffisegol Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yn ystod y degawd diwethaf. Ymysg y darganfyddiadau cyffrous eraill, mae’r dreflan Rufeinig sifil gyntaf i’w chanfod yng nogledd Cymru - ar lan y Fenai - yn ogystal â threflannau, ffyrdd ac adeiladau eraill o amgylch caerau Rhufeinig led-led Cymru nas gwyddid amdanynt o’r blaen.
Felly beth yn union mae hyn oll yn ei olygu? Y tebygrwydd yw fod y gaeran yn perthyn i ymgyrch Agricola yn 77-78 oed Crist. Digon o waith fod y gaeran yn perthyn i ymgyrch Suetonius Paulinus yn 60-61 oed Crist. Agricola oedd yn gyfrifol am orffen yr ymgyrch yng ngogledd Cymru ac o’r cyfnod yma mae’r rhan fwyaf o’r caerau Rhufeinig amlwg yng ngogledd Cymru yn perthyn.
Adeiladau o bren a phridd oedd y caerau cynnar, a wedyn gyda’r mwyafrif bu cyfnod o ail-adeiladu mewn carreg yng nghyfnod Hadrian yn y 120au oed Crist. Heblaw am Segontium yng Nghaernarfon, ymddengys fod y mwyafrif o’r caerau yn mynd allan o ddefnydd wedyn ar ol y 130au. Segontium yw’r unig gaer Rufeinig yn y gogledd sydd yn parhau mewn defnydd drwy’r cyfnpod Rhufeinig a mae’r gaer yng Nghaergybi yn hwyrach, y farn gyffredinol yw fod y gaer yn perthyn i’r 4edd ganrif ac wedi ei chodi er mwyn amddiffyn yr arfordir.
Fel rwyf yn ysgrifennu’r golofn hon mae criw ohonnom ar ran GAT newydd dreulio tridiau yn archwilio caeau i’r gorllewin o Afon Seiont yng Nghaernarfon yn chwilio am ddarnau o lestri pridd Rhufeinig. Cafwyd hwyl arni gyda dros hanner cant o ddarnau yn cael eu darganfod. Hyd yma dydi arwyddocad hyn ddim yn amlwg a does dim awgrym fod yna unrhyw adeilad o dan y pridd ond oleiaf rydym wedi ychwanegu at y rhestr o ddarganfyddiadau o wrthrychau Rhufeinig yn ardal Caernarfon. Cawn weld dros yr wythnosau nesa os yw hyn yn unrhywbeth o bwys.
Mae Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd wedi cynnal ail arolwg gyflawn o’r ffyrdd Rhufeinig yng Ngwynedd, gan wneud sawl darganfyddiad newydd. Cyhoeddwyd y canlyniadau yn y llyfr poblogaidd :  Roman Roads in North West Wales. Gellir sicrhau manylion pellach am y gaeran, am y llyfr ac am waith Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ar eu gwefan :  www.heneb.co.uk


Saturday 19 December 2015

Pwy oedd y Punks Cyntaf yng Nghymru? (Barn Rhif 635/636)

Steve Strange. Llun: Lorriane Owen


Gareth Potter (Clustiau Cwn) “Dwi’n cofio clawr Pretty Vacant hefo’r ddau fws ‘Nowhere’. Going fucking nowhere! - roeddwn wrth fy modd hefo hunna!”


Oes, mae digon o ystradebau yn gysylltiedig a hanes pync ddiwedd y 1970au, y poeri a’r rhegi a’r ‘safteypins’ drwy’r trwyn, ond mae yna hanes arall yma hefyd, hanes unigolion a chymeriadau sydd yn rhannu diddordeb mewn ffasiwn a cherddoriaeth, cymeriadau yn eu hanfod sydd yn wrth-sefydliadol, a mae rhai ohonnynt o Gymru……

Gwaelod: Mark Taylor (ail o'r dde) a Steve Strange (dde)
Canol: keith Richards (canol y llun)
Cefn: Colin Fisher (hefo'r sigaret)


Felly pwy oedd y pyncs cyntaf yng Nghymru? Dyna’r cwestiwn cychwynnol wrth ddechrau gwneud gwaith ymchwil ar sut bu i ffasiwn a cherddoriaeth pync, rhywbeth dinesig yn ei hanfod (meddyliwch Efrog Newydd a Llundain), dreiddio i mewn i rannau o’r gymdeithas Gymreig a dylanwadu ar yr hyn y byddwn yn ei alw yn ‘unigolion’ neu yn sicr yn ‘gymeriadau’ arbenig. Awgrymaf fod hyn yn astudiaeth o hanes cymdeithasol Cymru mewn cyfnod penodol a mae’n stori sy’n haeddu mwy o sylw a thriniaeth nac ambell erthygl neu eitem ar y cyfryngau.

Er mwyn ceisio ateb y cwestiwn, rhaid mynd yn ol i 1976 yn benodol, a hynny cyn digwyddiadau allweddol fel ymddangosiad y Sex Pistols ar rhaglen Bill Grundy a’u perfformiad yn Sinema y Castell, Caerffili, hynny ym mis Rhagfyr 1976. Mae’r pyncs cyntaf yng Nghymru eisoes yn bodoli a rhaid mynd yn ol i’r blynyddoedd cyn 1976 os am deall gwreiddiau’r stori.



O ran hanes pync, mae llyfrau Jon Savage (1991, ‘England’s Dreaming’ ) a Chris Sullivan (2001,‘Punk’) yn rhai gwerth chweil ond y grwpiau a’r cerddorion sydd yn hawlio’r rhan fwyaf o’r sylw ganddynt, y cymeriadau yn y gynulleidfa sydd am hawlio fy sylw i.
Wrth ddechrau ymchwilio yr hanes yma, roeddwn yn ymwybodol fod ‘cymeriadau’ fel Chris Sullivan o Ferthyr a Steve Strange o Borthcawl ymhlith y pyncs cyntaf yma yng Nghymru. Mae’r ddau wedi cyfrannu’n helaeth i raglenni teledu yn trafod y cyfnod. Bu farw Steve Strange yn ddiweddar, a mae yn cael ei gofio fel sylfaenydd y clwb nos ‘Blitz’ a fel prifleisydd y grwp Viasge tra fod Sullivan yn adnabyddus fel DJ, awdur a phrifleisydd y grwp Blue Rondo ala Turk’.

Chris Sullivan 2015

Ond, wrth ddechrau recordio cyfweliadau hefo rhai o’r ‘pyncs cynnar’ yng Nghymru, dyma sylweddoli fod gwreiddiau hyn oll yn mynd yn ol i’r blynyddoedd cyn 1976, a fod criw o ddwsin a mwy ohonnynt, a hynny yn ne Cymru, wedi dod at eu gilydd, bron fel ‘gang’ sydd yn stori ddiddorol yn ei hyn.

Dyma chi Chris Sullivan yn trafod y traddodiad o wisgo fyny mewn trefi fel Merthyr Tudful
“Ym Merthyr Tydfil,  roedd ffasiwn a cherddoriaeth, ac ymladd a pheldroed, i gyd yn rhan o’r un peth, y skinheads caletaf oedd wedi gwisgo orau. Mae ffasiwn yn draddodiad ym Merthyr. ”

Ond yr hyn sydd yn dod yn amlwg o gyfweld a Sullivan yw fod y ‘cymeriadau’ yma wedi dechrau gwisgo’n heriol cyn iddynt glywed am pync, roedd y daith wedi dechrau iddynt yn gynharach yn y 1970au.

Chris Sullivan “Mi ddechreuon ni wisgo yn fwy a mwy heriol, roedd pawb yn trio bod yn fwy gwallgof na’u gilydd. Mi ges fy mam i neud crys T lledr i mi a hyn ym 1976, hefo zip”

Wrth son am ei chyfaill, Steve Strange, mae’r gantores Lowri Ann Richards o Gricieth, yn cydnabod pam mor ddylanwadol oedd Strange, roedd unigolion fel hyn yn gatelyddion perffaith ar gyfer yr hyn oedd i ddod -  Punk Rock’

Lowri Ann-Richards “Mi oedd ganddo ddigon o hyder i fod fel rhyw fath o ‘peacock’ – fo agorodd y ffordd i bobl gwahanol gael mynegiant a gwisgo fyny”

Steve Strange. Llun: Lorraine Owen


Rhywbeth allweddol i’r stori hefyd oedd oed y ‘cymeriadau’. Roedd y criw cynnar yma o dde Cymru hefyd yn cynnwys cymeriadau fel Mark Taylor a Keith Richards o Gaerdydd, a Lorraine Owen o’r Rhondda, a’r hyn oedd yn eu cysylltu oedd eu hoffter o gerddoriaeth Roxy Music, David Bowie, Lou Reed a hefyd eu hoffter o wisgo fyny ac o ddawnsio.

Lorraine Owen “Roxy Music oedd y grwp cyntaf lle roedd gwisgo’n eithafol yn gysylltiedig a’r peth. Eno nid Ferry oedd o i mi. Symudais (o’r Rhondda) i Gasnewydd a dod yn ffrindiau a phobl hoyw a nhw liwiodd pethau wedyn”

Lorriane Owen a Rhys Mwyn @ Merthyr Rising 2015

Hyd yma, dwi heb gyfweld ac unrhywun oedd heb fod yn gwrando ar Roxy Music a Bowie cyn dechrau dilyn cerddoriaeth pync, felly yr un yw’r patrwm bob tro – unigolion yn darganfod dylanwadau ar yr ymylon, dylanwadau mwy heriol neu arbrofol os mynnwch.
Dyma pam mae eu hoed mor allweddol, y bobl ifanc yma oedd yn cyrraedd eu harddegau hwyr fel roedd pync yn dechrau, felly rhain oedd yn gallu mynd allan i’r clybiau nos a chael gwisgo fyny a dawnsio. Rhy ifanc a doedd dim modd mynd allan i’r clybiau nos, rhy hen a bydda pync rioed ’di cydio.

Keith Richards “Mi oedda ni gyd yn unigolion, pawb yn wahannol – “space cadets”. Dawnsio a ffasiwn oedd y peth pwysig”

Mae’n debyg fod rhai fel Steve Strange (a cymeriad arall o’r enw Colin Fisher) ymhlith yr arloeswyr o ran gwisgo’n eithafol ond roedd pawb cysylltiedig wedi dechrau gwisgo fyny, mynd allan i ddawnsio a gwrando ar recordiau cyn iddynt glywed am pync, felly yn amlwg roedd rhain yn gynulleidfa barod ar gyfer grwp fel y Sex Pistols, yn rhannu’r un meddylfryd a dylanwadau.
Yr hyn sydd yn wirioneddol ddiddorol o ran hanes cymdeithasol Cymru a’r Cymoedd yn benodol (a oedd yn prysur droi’n ol-ddiwydiannol), yw fod y cymeriadau yma o drefi ac ardaloedd gwahannol ond wedi dod at eu gilydd i ffurfio’r ‘gang’. Dyma sut mae Mark Taylor yn esbonio pethau

Mark Taylor “Beth oedd gennyt ti yn ne Cymru oedd criw o bobl, yr holl ffordd o Gasnewydd, Caerdydd, Penybont, Abertwae a fyny i Ferthyr. Roedd y criw yma wedi bod yn dilyn Roxy Music a Bowie. Mi oeddan yn gweld ein gilydd mewn clybiau nos ac yn cyfarch ein gilydd, mi oeddat yn gweld rhywun wedi gwisgo fyny yn eitha ‘cwl’ – a mi fyddat yn gwybod sut oedda nhw’n meddwl”.

Mark Taylor 2015

Ar y 1af Rhagfyr, 1976 fe ymddangosodd y Sex Pistols ar raglen Bill Grundy, a rhegi, a fe ddaeth pync i sylw y wlad gyfan diolch i’r papurau dyddiol. Mae cyngerdd y Sex Pistols yng Nghaerffili, 14 Rhagfyr, yn ystod y daith ‘Anarchy in the UK’ yn digwyddiad sydd wedi cael ei drin a’i drafod yn eitha trylwyr. Mae’n werth gwylio rhaglen ddogfen Nicola Heywood Thomas ar gyfer HTV i gael hanes y cyngerdd yma. Gellir gweld y rhaglen gyfan ar YouTube.
Heblaw am y ffaith fod y cyngerdd bellach yn ‘chwedlonnol’ oherwydd y gwrthdystiadau tu allan gan bobl leol yn canu carolau, rhywbeth arall diddorol yw fod y cyngerdd wedi ysbrydoli rhywun mor ifanc, ar y pryd, a Gareth Potter.

Caerffili 1976. Llun: Dave Smitham


Gareth Potter “Ro’n i yn 11 oed yn 1976 pan ddaeth y Sex Pistols i Gaerffili. Dwi’n dweud hynny wrth bawb, doeddwn i ddim yn y gig ond fe gafodd y gig ddylanwad mawr ar y dref. Mi ddaeth y Pistols yma gryn wythnos ar ol rhegi ar y teli. On’i isho mynd ond roedd Mam a Dad yn pallu gadael fi fynd. Er ro’n i’n ifanc roeddwn i’n ymwybodol”

Ond, fel mae Mark Taylor, un o’r pyncs cyntaf o Gaerdydd, yn elguro, roedd y Pistols wedi ymweld a Chymru yn gynharach ym 1976

Mark Taylor “Mae pawb yn son am y cyngerdd yng Nghaerffili ond mae nhw’n anghofio am y gigs arall. Roedd y Sex Pistols wedi chwarae yn Stowaway’s Casnewydd, Top Rank Caerdydd a Bubbles, Abertawe yn barod”.

Mark Taylor a Alison Lowndes 1976


Fe ddiwgwyddodd y daith gyntaf gan y Pistols yn ystod mis Medi 1976, ond erbyn i glustiau Cymru ddechrau clywed am pync roedd y pyncs cyntaf yn barod i symud ymlaen, ac yn sicr erbyn 1977 roedd nifer wedi gwneud hynny, fel esboniai Chris Sullivan.

Chris Sullivan “Erbyn i’r cyngerdd ddigwydd yng Nghaerffili roedd yr holl beth braidd yn ddiflas i ni. Yn y 1970au, roedd ffasiwn yn newid ac yn diflannu o fewn ychydig fisoedd”.

Efallai fod Sullivan yn taro’r hoelen ar ei phen wrth egluro fod eu cefndir yn un mwy-anghydffurfiol - gyda pywyslais ar fod yn wahanol. Ar ol Bill Grundy, fe ellir dadlau fod pync wedi troi yn rhywbeth ‘poblogaidd’ os nad ‘derbynniol’ yn sicr i rai .
Wrth drafod effaith rhaglen Grundy mae MarkTaylor yn awgrymu mae’r oll oedd angen wedyn oedd “jeans di rhwygo a siaced lledr a ffwrdd a chi” , felly os am ddadlau am burdeb pync, mae lle i dadlau fod pethau yn newid o hyn ymlaen.

Chris Sullivan “Mi ddywedwn i ein bod wedi gorffen hefo pync erbyn 1977, roedd yr holl beth yn mynd yn dderbynniol a doedda’ni ddim y math o bobl fydda’n rhan o hynny”

O ran y pyncs cynnar yn ne Cymru, a rhain awgrymaf, yw’r pyncs cyntaf yng Nghymru, mae’n weddol amlwg eu bod am ymwrthod a pync munud mae’r peth yn troi yn boblogaidd neu yn ddebynniol. Rhain wedyn sydd yn arwain y ffaswin nesa, sef y ‘New Romantics’ gyda Sullivan a Strange yn allweddol o ran sefydlu clybiau nos yn Soho ac yn hyrwyddo’r don nesa o ran ffasiwn a cherddoriaeth. Dyma stori Boy George a Spandau Ballet.

Heb os fe gafodd pync ddylanwad ar y sin Gymraeg. Mor fuan a 1976, mae unigolion fel Gary Beard a Dafydd Rhys o ardal Llanelli yn darganfod y gerddoriaeth newydd yma, ond rhaid aros tan 1978 nes fod Beard a Rhys yn rhyddhau’r record ‘pync’ cyntaf yn y Gymraeg, ‘N.C.B’ fel aelodau o’r Llygod Ffyrnig. Does fawr o Gymraeg rhwng y pyncs cyntaf yna yng nghriw Steve Strange.

Gary Beard (Llygod Ffyrnig) “Darllenais i am ffenomen pync yn y wasg gerddorol, ond mewn partïon yn y coleg yn Hull glywais i'r caneuon gyntaf. 'New Rose' gan y Damned oedd y gân pync gyntaf i fi glywed.

Dafydd Rhys (Llygod Ffyrnig) “Clywed y Damned a'r Sex Pistols ar John Peel – anghofia’i fyth y wefr o glywed ‘Anarchy’ am y tro cynta, a mae'n dal i weithio i fi. Fe brynes i y sengl gwreiddiol EMI yn siop recordie Falcon Music, Llanelli - sydd wedi cau bellach - doedd y Woolworths lleol ddim yn stocio'r Pistols!

Heb pync, mae modd dadlau na fydda ni wedi cael y Trwynau Coch a gallwn weld y gwaddod pell gyrhaeddol wedyn, er engraifft, os yw rhywun yn ystyried cyfraniad unigolyn fel Gareth Potter i’r sin Gymraeg. Magwyd Potter yn Abertridwr ger Caerffili.

Gareth Potter “Ro’n i yn 11 oed yn 1976 pan ddaeth y Sex Pistols i Gaerffili. Dwi’n dweud hynny wrth bawb, doeddwn i ddim yn y gig ond fe gafodd y gig ddylanwad mawr ar y dref. Mi ddaeth y Pistols yma gryn wythnos ar ol rhegi ar y teli. On’i isho mynd ond roedd Mam a Dad yn pallu gadael fi fynd. Er ro’n i’n ifanc roeddwn i’n ymwybodol”

Felly’r ddolen gyswllt gyda dilynwyr cynnar pync ym 1976 yw hoffter, os nad obsesiwn, hefo cerddoriaeth, ffasiwn a dawnsio. Mae pync yn datblygu yn gynnar iawn yn ne Cymru oherwydd Steve Strange a’r criw. Os unrhywbeth, doedd pync ond llwyfan arall iddynt wisgo yn fwy lliwgar nac o’r blaen. Y rhai sydd yn dod wedyn, 1977 ymlaen, yw’r rhai sydd yn mabwysiadu’r ochr wleidyddol – ond mae hon yn stori arall…..

Gareth Potter “Wel, mewn trefi bach ti’n stico-mas. Ti unai yn cyd-ymffurfio neu ti’n stico mas – a dyna sy’n digwydd, ma’r bobl sy’n stico-mas yn dod at eu gilydd”




















The First Punks in Wales (Published in Cambria Vol 14 No 3)

Steve Strange & Friends Pic Lorraine Owen



‘Who were the first Welsh Punks?’

 “So Merthyr, in a way, drove me to Punk Rock” Chris Sullivan.

The South Wales Gang
Back: Dave Lambert, Colin Fisher (with fag) Terry May (wearing wraparounds)
Centre: Keith Richards in middle
Front: Kelly, Graham Williams (beret), Bunty (centre), Mark Taylor, Steve Strange




‘Punk’ means many things to many people, a youth cult, a musical revolution, a fashion statement, an attitude – but it’s not that which concerns us here, neither is it the musicians or the bands. Our quest is to try and find out why some ‘characters’ from amongst the youth of Wales during 1976 specifically, should be turned on, by what was in essence, an urban phenomenon, arguably originating in the twin cities of New York and London? Sure, Punk was soon adopted by the provincial cities of Liverpool, Manchester and Glasgow etc and the history of British Punk is well documented in excellent books such as Jon Savage’s essential reading ‘England’s Dreaming’, and our very own Chris Sullivan’s simply titled, but just as essential, ‘Punk’.
The age of the characters in 1976 is critical to this story, too young and you could not have gone out to the clubs and gigs, too old and you simply would not have ‘got it’. The early Punks were old enough to go out to night clubs, and a common theme in pretty well every story, is a love of dancing, dressing up and for the music of David Bowie and Roxy Music. In effect, the characters were already primed in terms of music and fashion – they were ready for the next big thing.
The first Welsh punks were the south Wales gang, they were there in 1976 - right at the beginning. In fact they already ‘were’ ……. already dressing up, they just didn’t have a name for it yet. I have not encountered anything similar in north Wales this early on. So many who answered my calls got into it, like myself, from 1977-78 onwards, by then the first Punks had already moved on. The 1977, 1978, stuff and the fallout from punk is another story.

South Wales 1976.
Our starting point then, is how did these characters become so well informed, even before the Sex Pistols show at the Castle Cinema, Caerphilly, on the 14th December 1976? These characters were already tuned-in and turned-on to Punk, before the infamous Bill Grundy, Sex Pistols interview, which was probably one of the main factors in getting Punk out to the wider masses. Nicola Heywood Thomas’s HTV documentary fully covers the Caerphilly concert of December 1976 and is on YouTube.
The fact is, that the characters and individuals featured in this piece were already followers of fashion, Bowie heads, soul boys, frequenting Northern Soul nights in Wigan Casino. What’s amazing is that these ‘individuals’, these ‘characters’, became friends, became a gang. So why the transformation I ask, why ‘abandon’ Bowie for the Sex Pistols, or was it just a natural progression? And there it is, my first misconception, Bowie was not abandoned, as Chris Sullivan maintains it was all part of the same thing.

Chris Sullivan 2015


Chris Sullivan, from Merthyr Tydfil, “I used to go round to my mate’s house and get a flagon of cider and get absolutely hammered and lie on the floor listening to ‘Man Who Sold The World’ – I was young then, only thirteen or fourteen. We all loved Transformer – after that came Patti Smith, Jonathan Richman, John Cale of course, this was before Punk was really happening – we were all listening to this really dark rock music”.

The characters were discovering music and fashion, often independently, like minded souls who had yet to meet as Lorraine Owen from the Rhondda Valley explains
Lorriane Owen “Roxy Music was the flowering of your interest in music that had a fashion extreme attached to it. It was Eno not Brian Ferry for me. Roxy was our lead in ….”
Dancing was also crucial part of the equation according to Keith Richards from Cardiff, and this happened in the night clubs of south Wales which acted as a focal point for gathering the gang.

Lorraine Owen 2015


Keith Richards “For me it was Roxy Music, we were going to a club called Drones where you had music you could dance to – it was all about the dancing and the fashion”
Mark Taylor, from Cardiff, “What you had in south Wales was a group of people, stretching from Newport, Cardiff, Bridgend, Swansea and up to Merthyr. These people would have been interested in Bowie and Roxy Music. We saw each other at clubs and we would introduce ourselves, you’d see someone in their ‘attire’ and think they’re pretty cool – you’d know where they were coming from’.

Mark Taylor 2015

Lorraine Owen “I met up with the south Wales and Merthyr boys at ‘Rudy’s in Newport”. Lorraine also adds “Meeting gay people was fantastic, I got to Newport and the gays shaped my existence”.
If it was a shared love of Bowie and Roxy, dressing up and dancing that got them out initially into the clubs of south Wales, they also frequented London, and Taylor cites the ease of travel on the 125 train to London. The London trips would appear to be twin missions – shopping and concerts.

Chris Sullivan “Coming from Merthyr Tydfil, where every single solitary time I left the house I’d have a fight, - well in the daytime maybe a fight once a week, but at night every single solitary time, me and my mates just got fed up with it. We’d catch the 7-20am bus from Merthyr which arrived in Victoria at midday. We’d hang out a’ ‘Sex’ (Vivienne Westwood and Malcolm McLaren’s shop on the King’s Road) and we’d find out where all the parties and gigs were, and that’s what we did – we got fed up of Merthyr”

Fashion
The importance of fashion cannot be under-estimated, Taylor had also visited the King’s Road. I asked Taylor whether it was it the music or the fashion that came first?

Mark Taylor & Alison Lowndes 1976


Mark Taylor “They go hand in hand. My older brother had been a Mod.There had always been music in the family. You could pick up de-Mob suits and you could also pick up things like a Mary Quant dress and cut it in half. A lot of the girls were in Fashion College and you could pay them to make you clothes”
Keith Richards “We were all individuals – we were all different – we always stood out. It was our love of music and being different – we wanted to be different”
Something Chris Sullivan alludes to is that fashion was a like a ‘tradition’ in places like Merthyr Tydfil.
Chris Sullivan “In Merthyr Tydfil, fashion and music, and fighting and football were all interwoven, all the hardest skinheads were always the best dressed. Its different in Merthyr, clothing is something that people still do, even the football hooligans are well dressed – it’s like a tradition”

But the more I talk to these characters, the more I realise they were already dressing up - in almost a proto-punk fashion, as if occupying a parallel universe. There is undoubtedly a progression from Bowie and Lou Reed, but whatever influences came from London you suspect that the south Wales gang would have done something anyway. They are as much mavericks and trailblazers as they are followers of the ‘new’. Certainly characters such as Steve Strange were out there pushing the limits.

Mark Stephenson & Debbie(?) 1976



Lorraine Owen “It came in through Steve (Strange) more than anybody”
Chris Sullivan “They used to call us ‘sickies’ or ‘weirdo’s’ before there was a word for Punk. We got into this thing of outdoing each other in terms of weirdness, and we just got stranger and stranger with the clothes. My mother made me a leather T-shirt, this was in 1976 – with a zip. The London Punk thing at the time was all based on Vivienne’s stuff – we were more handmade.

People like Colin Fisher was the first person I saw wearing eyeliner and bin liners – and he was influenced by Lou Reed. Colin Fisher was certainly the first one who had a nose ring and chain. He was a hairdresser, a tough kid from some estate in Newport”
I pierced Taylor’s nose for him in December 1975 in the toilets at Stowaway’s. That’s why initially we had safety pins in our nose, you had to get leverage to get them in”



 Mark Taylor & friend 1976

Sex Pistols
The role of the Sex Pistols and the punk bands in all this is quite interesting. It provides the backdrop and somewhere for like-minded souls to hang out but it is not really the spark that lights the fuse – the Welsh gang were already fired up and if anything were far more outrageous than the Pistols

Caerphilly audience Pic Dave Smitham


Chris Sullivan “My entre to all this came via Nils, (Nils Stevenson, Sex Pistols tour manager and manager of Siouxsie and the Banshees) he had a stall on Beaufort Market and we got talking when I was buying a pair of drainpipe trousers and he mentioned this band that I might want to see, and that was the Sex Pistols. If you look at the early Pistols photos they are pretty straight looking – compared to us”

Mark Taylor ‘We weren’t just from the sticks, we were well informed. I’d already seen the Pistols, Clash and the Buzzcocks at the Screen on the Green, so when the Pistols did come to Wales, there was a ready market for them’
Chris Sullivan “It was the only place where people of that ilk would get together – the band was almost secondary”

Lorraine Owen 1976



There is a distinct change after the Bill Grundy interview and the Media (Tabloid)  hysteria that followed. Punk  reaches the masses and from this point onwards the individuality  becomes lost, Punk becomes a mass fashion and it is quite obvious that the individuals or what Mark Taylor calls the ‘movers and shakers’ were already moving on. Sullivan, Taylor and key players like Steve Strange had, by 1978, become club promoters and associated with yet another new movement, ‘the New Romantics’.

Mark Taylor “When it hit the Newspapers ‘Big Time’, a lot of people appreciated the DIY aspect of it. You could get hold of a leather jacket and ripped jeans and there you go”.
Chris Sullivan “By the time the Caerphilly one happened, it was a bit old hat for us, especially as teenagers in those days, in the 1970’s, trends came and went in the space of a few months”

Mark Taylor “Everybody talks about the Caerphilly gig, but what  they forget about the other gigs”.  The Sex Pistols had previously played at Stowaway’s Newport, the Top Rank, Cardiff and the Bubbles in Swansea during September 1976. These live dates by the Pistols are crucial to this story, as these dates occur before the Bill Grundy interview and the press furore that followed, which confirms that the real ‘pioneers’ were in on the scene well before the Grundy affair.

Mark Taylor  “You couldn’t have asked for a better dynamic to occur in south Wales than the Pistols tour to bring everybody together. The timing was perfect”. I think they (Sex Pistols) were surprised at the response they had. People made a special effort – we were all pretty good at posing”
Chris Sullivan said something very interesting on the Heywood Thomas documentary where he suggested that getting laid was probably more of a concern than any ‘politics’ associated with Punk.
Chris Sullivan “I’ve always maintained that the politics thing in Punk Rock is complete and utter rubbish. It was a fashion and that’s it. The politics was laid on later by Malcolm (McLaren). He (McLaren) had his back against the wall and needed to find a way of justifying this behaviour, so he rammed a political agenda behind it”

Mark Taylor & Jonathan James 1976


Mark Taylor  who worked at the time in the Dry Docks in Cardiff,  “I was quite Leftwing. My grandfather had been down the Docks before me so it didn’t particularly scare me all this Anarchy in the UK stuff”

If this piece initially began it’s journey as a quest to find the first Welsh punks, it quickly became apparent from the interviews, that the individuals who made up the south Wales gang were already on the train before they had ever heard of punk. If anything the emphasis they have all placed on dressing up and dancing means, that punk provided another backdrop, a new focus. Yes, punk was great for dressing up and being outrageous and providing that backdrop but actually the music was not so good for dancing. Maybe Bill Grundy did them all a favour, they moved on to club culture soon after punk became ‘mainstream’ and to quote Bowie, put on their dancing shoes (again) not that they ever really took them off.

Mark Taylor  “It all started from Malcolm McLaren and Vivienne Westwood – and it all blossomed. She deserves to be a Dame!”

Chris Sullivan “I’d say by 1977 we were completely done with Punk, it was to do with it going mainstream and we weren’t mainstream people”

Steve Strange pic Lorraine Owen 1976




References
Colegrave,S, Sullivan, C., 2001,  Punk’, (Cassell & Co)
Savage, J.’ 1991, ‘England’s Dreaming’ (Faber & Faber)
High Performance, 2014, HTV Documentary on Sex Pistols at Caerphili, presented by Nicola Heywood Thomas https://www.youtube.com/watch?v=tY5LIHFl8c0&feature=youtu.be
South Wales Punk, Dave Smitham photographs https://www.flickr.com/photos/64993138@N08/sets/72157627145316778/


Lorraine Owen & Rhys Mwyn 2105 @ Merthyr Rising


Caerphilly audience Pic Dave Smitham (Chris Sullivan centre right)


Caerphilly audience Pic Dave Smitham









Rare pic of Billy Idol courtesy of Lorraine Owen