Cloddio Haf 2019, Llafar Gwlad 146

Heb os, mae hi wedi bod yn haf prysur o ran archaeoleg yng ngogledd Cymru, a mae hynny diolch i waith Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd. Fe soniais am y gwaith cloddio ym marics Pen y Bryn yn chwarel Dorothea yn Llafar Gwlad 145.

Un o’r pethau diddorol ddaeth i’r amlwg o’r gwaith cloddio hwnnw oedd y defnydd o lytheren I fawr gyda llinell drywddi i ddynodi’r llythyren J. Canfuwyd sawn engraifft o ‘graffiti’ lle roedd rhwyun wedi cerfio enwau ar y graig naturiol ger y barics. Gan ddyddio i ddiwedd y 19ef ganrif cafwyd amrywiaeth o J arferol a’r I fawr gyda llinell i gyfleu J.

Wrth i’r archaeolegwyr bendroni beth oedd ‘dirgelwch’ neu arwyddocad yr I fawr gyda llinell, cofiais am stori o fewn ein teulu ni am fy hen ewythr John Richard Thomas. Chwarelwr oedd John Richard yn Chwarel Cilgwyn. Roedd yn frawd i fy nhaid, un arall o chwarelwyr y Cilgwyn. Gan fod nam ar goes John Richards, gweithio yn glanhau’r siediau oedd o yn hytrach nac ar wyneb y graig.

Rhywsut neu’i gilydd bu i’w garreg fedd gael ei gadael ar ôl yn y cartref teuluol a dyma sut y bu i mi fod yn gyfarwydd a’r I ar gyfer J. Darllenai’r garreg IRT – hefo llinell drwy’r I. Ond, gan mai carreg fedd John Richard Thomas yw hi, gallais awgrymu yn ystod y gwaith cloddio ym Mhen y Bryn fy mod yn weddol sicr beth oedd hanes y llythyren.

Ers hyn (mis Awst) mae David Hopewell o’r Ymddiriedolaeth a finnau wedi dod o hyd i engreifftiau di-ri o gerrig wedi eu naddu gyda’r I fawr gyda llinell. Ceir engreifftiau yn Nyffryn Ogwen felly roedd modd awgrymu nad rhyw draddodiad yn perthyn i Ddyffryn Nantlle yw hyn. Ychydig yn ddiweddarach wrth hel mwyar duon yn y Groeslon dyma weld postyn giat ger hen eglwys Sant Thomas gyda’r union symbol.

Rydym a diddordeb clywed am engreifftiau eraill a byddwn yn gwerthfawrogi unrhyw wybodaeth – ebostiwch rhysmwyn@hotmail.co.uk.

Newid cyfnod oedd hi go iawn wedyn wrth adael Pen y Bryn a dechrau cloddio ar fryngaer arfordirol Dinas Dinlle, ychydig i’r gorllewin o Gaernarfon. Gan fod darnau o’r gaer yn disgyn i’r môr oherwydd erydiad arfordirol penderfynwyd cynnal archwiliad o’r gaer. Dyma gyfle felly i gloddio o dan y pridd a gweld beth sydd wedi goroesi yno.

Er fod awgrym fod cytiau crynion ar y safle, dyma’r tro cyntaf i archaeolegwyr gael cloddio yma. Canfuwyd gwt crwn sylweddol ei faint ger ymyl y clogwyn. O fy mhrofiad yn cloddio ym Meillionydd ger Aberdaron lle cawn sawl cwt crwn o fewn safle cylchfur dwbl Oes Efydd Hwyr / Oes Haearn Cynnar, roedd gwneuthuriad cwt Dinas Dinlle yn llawer mwy sylweddol.

Mesurai’r cwt oddeutu 8medr ar draws. Roedd sylfaeni cerrig y cwt bron yn fedr ar draws. Wrth drafod arwyddocad hyn gyda’n cyd archaeolegwyr ar y safle, anodd oedd peidio tynnu coes mai cwt y pennaeth oedd hwn. Wrth reswm does dim modd o wybod pwy oedd yn byw yn y cwt crwn. Byddai nifer o gytiau eraill o fewn y gaer yn creu cymuned o drigolion.

Oes modd galw hyn yn bentref gaerog? Cwestiwn da! Roedd y trigolion wedi eu hamddiffyn gan gloddiau a ffosydd y gaer – mae hynny yn sicr. Beth bynnag y tynnu coes dros banad – roedd hwn yn adeilad sylweddol. Awgrymaf felly bydda hwn wedi bod yn gartref ddigon urddasol yn y cyfnod Celtaidd / Rhufeinig.

Rhywbeth arall pwysig ddaeth i’r amlwg yn ystod y cyfnod o gloddio yn Ninas Dinlle yw’r diddordeb cynyddol ymhlith Cymry Cymraeg yn y Byd Archaeoleg. Bellach mae Gerallt Pennant a chriw Heno S4C ac Aled Hughes, BBC Radio Cymru, yn rhoi sylw cyson i’r maes. Prin fod unrhyw gloddio yn digwydd heb gamerau Heno a meicroffon Radio Cymru yn ymddangos yn ystod y cyfnod gwaith.

Daeth dros 400 i’r diwrnod agored yn Ninas Dinlle. Bu pedwar ohnnom yn cynnal teithiau tywys ar ran yr Ymddiriedolaeth a bu’r pedwar ohonnom allan gyda pump grwp gwahanol yn ystod y dydd. Fy nghyfrifoldeb i oedd y teithiau tywys drwy gyfrwng y Gymraeg a roedd pob un yn orlawn.

Os nad oedd cael cloddio mewn chwarael lechi a bryngaer Geltaidd yn ddigon i fodloni enaid unrhyw Gymro / archaeolegydd dyma gyfle wedyn yn ystod mis Medi i archwilio rhan o’r pentref brodorol ar gyrion caer Rufeinig Segontium yng Nghaernarfon.

Saif hen safle Ysgol Pendalar ychydig i’r gogledd ddwyrain o’r ffordd Rufeinig a redai o’r gaer i gyfeiriad is-gaer Hen Walia yn agos at Afon Saint / Seiont. (Hyn yn ôl Mortimer Wheeler, 1924, Segontium and the Roman Occupation of Wales). Rhywbeth y dylid ei drafod mewn erthygl yn y dyfodol yw pwysigrwydd ei wraig, Tessa Wheeler.

Clywais son sawl tro mai Tessa oedd yn gwneud y gwaith archaeoleg ‘go iawn’. Sgwn’i os oes unrhyw sail i hyn? Ta waeth am hynny am y tro, awgrymodd Wheeler fod tai masnachwyr brodorol wedi eu gosod ar hyd y ffordd Rufeinig. Heddiw bydda’r ffordd yma yn gyfochrog a Ffordd Cystennin (A4085) sef y ffordd allan o Gaernarfon am Waunfawr / Beddgelert.

Yma y bydda’r vicus neu’r aneddle frodorol, lle byddai’r brodorion wedi sefydlu gweithdai, siopau, tafarndai ac yn y blaen er mwyn masnachu gyda’r milwyr yn y gaer. A dweud y gwir bydda’r ffordd Rufeinig yn rhedeg o dan gerddi cefn y tai ar hyd Ffordd Cystennin.

Rydym wedi bod yn cloddio tu cefn i’r tai cyfnod Rhufeinig fydda ar ochr ddwyreiniol y ffordd – felly rydym yn cloddio yn y iard / buarth / cwrt cefn. Awgrymodd Frances Lynch y byddai ardal o’r fath yn frith o olion ad-hoc. Ac yn wir, dyma a ganfuwyd, ffynnon, oleiaf pedwar odyn neu bobty o glai a sawl pydew a thyllau pyst.

Roedd llestri pridd Rhufeinig ym mhob man er gwaetha’r ffaith fod fferm Cae Mawr wedi bod yma am rai canrifoedd cyn adeiladu’r ysgol. Syndod go iawn fod cymaint o olion Rhufeinig wedi goroesi.

Tair safle hollol wahanol felly, ond rydym wedi dysgu llawer o bethau newydd drwy wneud y gwaith cloddio.

Gigs Geraint Jarman, Herald Gymraeg 11 Rhagfyr 2019

Theatr Clwyd

Mae 40 mlynedd ers i’r Clash rhyddhau eu trydedd LP ‘London’s Calling’. Rhyddhawyd yr albym ar y 14eg Rhagfyr 1979. Roedd yr holl beth ‘Punk’ cychwynol wedi gwybio heibio a chwythu ei lwyth ac efallai mai’r Clash fwy na neb (ac eithro’r Slits) oedd yn symud yr agenda a’r gerddoriaeth yn ei flaen – yn sicr o ran y grwpiau oedd yna yn 1976 / 1977.

Fel un o’r recordiau mwyaf dylanwadaol ac uchel ei barch erioed, mae gan pawb ei farn am ‘London’s Calling’. Bydd gan bawb eu hoff gân neu hoff ganeuon. Pawb ei hoff neges neu lyric. Pawb ei hoff ‘riff’ neu ‘intro’. Gall y rhan fwyaf hefyd gytuno fod y record dal i swnio yn ffres iawn. Dyma record ryfeddol ym mhob ystyr – ac un sydd yn dal yn swnio yn gyfoes.

Ond mae yna ffactor arall pwysig wrth geisio dadansoddi ‘London’s Calling’. Er cystal y caneuon, er cystal y cynhyrchu, er cystal y basslines gan Paul Simenon ac er cystal cyfraniad Strummer a Jones – a hynny yw y drymio. Os gwrandewch yn ofalus ar y record mae drymio Topper Headon yn symud popeth yn ei flaen, yn rhoi’r pwyslais angenrheidiol, yn cadw popeth yn ei le ac ar yr amser iawn.

Byddwn yn dadlau fod modd gwrando ar y drymiau yn unig wrth wrando ar ‘London’s Calling’ ac y byddai hunna yn brofiad gwerth chweil ac un boddhaol dros ben. Y drymiau sydd yn gwneud y record yna yn glasur – ac wrth reswm heb y caneuon fydda hunna ddim yn bosib.Ond gwrandewch ar ddrymio Topper.

Bore Sul fel yr arfer, mae Cerys ymlaen ar BBC 6 Music a da ni fel teulu fel miloedd ar filoedd eraill dros y wlad yn coginio ein brecwast i gyfeiliant dewisiadau cerddorol Miss Matthews. Topper oedd ei gwestai fore Sul. 40 mlynedd ers yr albym dyma gyfle Topper i hel atgofion. Nid edrych yn ôl ar y ‘dyddiau da’ wnaeth Topper ond yn ei ffordd ddi-ymhongar ei hyn fe lwyddodd i gydnabod fod y record dal yn swnio’n dda.

Holodd os oedd modd cael clywed ‘Tha Card Cheat’ a chyflwyno’r gân i’w gariad. Dyma radio ar ei ora. Cerys yn ein tywys. Topper yn gofyn am gais i’w gariad. Ar fore Sul, dyma be di bendigedig.

Record arall ddylanwadol tu hwnt yw ‘Gwesty Cymru’ Geraint Jarman. 1979 oedd blwyddyn rhyddhau y record hir yna hefyd. Hyd at heddiw mae’r prif gân ‘Gwesty Cymru’ yn swnio yn gyfuniad o’r perthnasol a’r hanfodol. Efallai fod y gân yn deillio o’r blynyddoedd ol-Punk a fod y dylanwad punk-reggae i’w glywed ond go brin gall unrhyw un ddi-ystyru’r gân ar sail ei fod wedi ‘dyddio’.

Dros y penwythnos roedd Jarman yn perfformio ddwywaith yng ngogledd Cymru. Theatr Clwyd oedd hi nos Wener a Cell B, Blaenau Ffestiniog ar nos Sadwrn. Er fod Jarman wedi chwarae mwy neu lai yr un set, roedd y ddau gig yn eitha gwahanol o ran naws y canolfannau a’r gynulleidfa.

Nos Wener dwetha dyma benderfynu ar ‘road-trip’ bach draw i’r Wyddgrug. Roedd peth amser ers i ni fod yn Theatr Clwyd a felly rhan o’r apel oedd cael gweld Jarman mewn canofan wahanol. A55. Awr a chwarter o Gaernarfon. Stop yn y garej 24awr ar y gylchfan am Caerwys / Chwitffordd.

Cell B

Nos Sadwrn roedd Jarman yn Cell B, Blaenau Ffestiniog, a gan ein bod wedi mwynhau’r gig gymaint yn Theatr Clwyd dyma benderfynu mynd draw. Er cymaint dwi’n hoffi cyfeirio at Gaernarfon fel ‘Gweriniaeth Cofiland’ rhaid cyfaddef mai ‘pobl ddwad’ fel fi sydd yn mynychu gigs yng Nghaernarfon. Pur anaml mae’r Cofis go iawn yn mynychu gigs – ta beth yw iaith yr artistiaid. Dwi ddim cweit yn dallt. Ond dwi’n cyfaddef mai’r dosbarth diwylliedig Cymraeg yw’r bobl fydda fwya tebygol o fynd i weld Jarman yng Nghaernarfon.

Efallai fod Blaenau Ffestiniog yn fwy o ‘weriniaeth’. Pobl leol oedd yn y gig yn Cell B – nid yr arferol ‘teips’ Cymraeg. Roedd rhywbeth braf yn hyn. Ar y cyfan cynulleidfa yn barod am eu reggae oedd criw Blaenau. Fe ath ‘Reggae Reggae’ a ‘Rocyrs’ lawr cystal ac unrhywbeth. Fe aeth ‘Hiraeth am Kylie’ lawr yn dda hefyd fel gwnaeth ‘Ethiopia Newydd’.

Fy argraff o’r gig yn Blaenau oedd mai fel hyn ddylia hi fod – canolfan wedi ei wreiddio yn y gymuned. Pawb yn siarad Cymraeg. Ond wedyn dyma ddau bwynt yn codi yn syth. Pam nad yw dilynwyr reggae gogledd Cymru sydd efallai ddim yn siarad Cymraeg ddim yn mentro draw i weld artist mor dda a Jarman? Yn ail – pam fod cyn llied o’r ‘teips diwyllianol’ yn fodlon teithio i rhywle gwahanol i weld gig?

Er fod y ddau gig yn barchus llawn fe ddylia nhw fod wedi gwerthu allan. Doedd yr un ganolfan yn ofod mawr. Fe ddylia dilwynwyr reggae – ar ôl 40 mlynedd a mwy o Jarman fod yn gallu mentro draw i ‘gig Cymraeg’. Os di cerddoriaeth yn Iaith Ryngwladol – does dim esgusion go iawn.

Rhaid mi ddweud fod gweld Jarman ddwywaith mewn penwythnos wedi gwneud synnwyr perffaith. Ar ôl Theatr Clwyd doedd fawr o ddewis a dweud y gwir. Be oedda’ni fod i wneud? Aros adre? Fel dwi’n dweud yn aml ar y sioe radio ar nos Lun ‘does dim byd ar y teli’.

Archaeoleg a Cherddoriaeth, Herald Gymraeg 27 Tachwedd 2019

Dyma ni bythefnos cyn yr Etholiad Cyffredinol. Oherwydd fy ngwaith hefo’r BBC, yn cyflwyno’r sioe nos Lun, rwyf wedi cael cyfarwyddyd i gadw draw o’r maes gwleidyddol tan fod yr etholiad drosodd (yn yr ystyr datgan barn cyhoeddus). A wyddoch chi beth, mae hyn fel cael gwyliau ger Fôr y Canoldir ar rhyw ynys fechan i ffwrdd o sŵn y byd. Yr ail beth da am hyn yw fy mod yn cael canolbwyntio ar fy ddau hoff beth: archaeoleg a cherddoriaeth.

Cerddoriaeth roddodd y rheswm i fyw i mi wrth gyrraedd fy arddegau, cerddoriaeth hefyd roddodd gyfarwyddiadau gwleidyddol i mi o ystyried fy mod yn gwrando ar grwpiau fel Jarman, y Slits a Steel Pulse. Drwy gydol fy arddegau roedd fy mryd ar fod yn archaeolegydd. Dros y blynyddoedd mae’r ddau lwybr wedi bod yno – weithiau yn cyd-redeg, weithiau yn dechrau diflanu o dan dyfiant. Ond mae archaeoleg a cherddoriaeth dal hefo fi – yn fwy felly nac erioed wrth edrych ymlaen at 2020.

Byddaf yn datgan yn aml ar nos Lun wrth ddarelledu yn fyw o BBC Bangor faint rwyf yn gwerthfawrogi’r cyfle i baratoi tair awr o gerddoriaeth ar gyfer y gwrandawyr. Mae’r gwaith hefyd wedi ail-gynna’r tân i fynd allan i weld grwpiau ac artistiaid yn canu yn fyw. Yn aml iawn byddaf yn mynd i weld gigs mae Owen Cob yn drefnu, cerddoriaeth ‘roots’ / gwlad / Byd ran amla. Bydd CD ar gael ar ddiwedd y noson – bydd traciau newydd i chwarae ar y radio.

Wythnos yn ôl fe es draw i’r Fic ym Mhorthaethwy i weld canwr o Appalachia o’r enw Riley Baugus. Pwysleisiodd Riley ar ddechrau’r sioe mai o Appalachia oedd o yn dwad a NID yr Appalachians. Rhwng pob cân roedd gan Riley storiau difyr oedd yn rhoi cefndir a chyd-destun i’r caneuon. Wrth drafod hefo fo wedyn soniais fel roedd ei storiau yn creu darlun yn ein meddyliau – ond Duw a ŵyr os oedd y darlun yn un cywir. Chwerthodd Riley, mewn gwerthfawrogiad.

Cerddoriaeth ‘traddodiadol’ ar y banjo. Banjo roedd wedi ei adeiladu ei hyn. Mynnodd nad oedd angen unrhyw effaith nac atsain ar ei lais drwy’r sustem sain – yn enwedig felly gyda unrhyw ganeuon di-gyfeiliant. Traddodiadol - ond yn fyw, yn berthnasol ac yn gyfoes. Dwi’n dal i synnu na fyddwn yn gweld mwy o gerddorion Cymraeg / Cymreig yn y gigs yma.

Os di rhywun yn gweithio yn y maes ‘traddodiadol’ / gwerin mae’n gwneud synnwyr gweld a dysgu o artistiaid arall. Mae’n gwenud synnwyr cysylltu a gweddill y Byd. Dyma un bregeth diweddar. Dwi ddim am bregethu gormod. Jest gwneud y pwynt. Doeddwn ddim yn adnabod llawer yn y gynulleidfa. Canran isel o Gymry Cymraeg? Dwn’im.

Ta waeth roedd Riley Baugus yn fendigedig, cefais gopi o’r CD a rwyf yn siwr o chwarae traciau ganddo cyn bo hir ar y sioe nos Lun.

Y dydiau gorau yw’r rhai allan yn y maes yn gwneud gwaith archaeoleg. Does dim all guro awyr iawch Cymru. Hyd yn oed yn y gwynt a’r glaw mae rhywun yn mwynhau. A dyma alwad gan fy hen ffrind a chyd-weithwraig o’r dyddiau cloddio ym Meillionydd, Llŷn. Carol bellach hefo Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd.

Roedd Carol yn holi os oeddwn ar gael am wythnos i gynnal archwiliad o’r Ffatri Fwyeill Neolithig ger Llanfairfechan. Sut gallwn wrthod. Digwydd bod dwi newydd orffen sgewnnu llyfr a thra mae’r golygydd yn edrych dros fy ymdrechion – dwi’n weddol rhydd.

Tyllu beth sydd yn cael eu galw yn ‘test pits’ neu dyllau profi oedd y gwaith. Y bwriad oedd asesu beth oedd y potensial archaeolegol ar y llethrau uwchben Llanfairfechan. Pum mil o flynyddoedd roedd y garreg leol (carreg Graiglwyd) yn addas ar gyfer creu bwyeill. Y cyfnod oedd y Neolithig 4000CC – 2000CC. Rhain oedd yr amaethwyr cyntaf.

Ar ôl deuddydd o gloddio daeth yn amlwg fod angen diwrnod a hanner i gloddio a recordio pob twll – hyd yn oed hefo dau ohonnom yn gweithio gyda’n gilydd. Gyda nifer fawr o wirfoddolwyr yn dod i gloddio am y tro cyntaf rtoedd cryn amser yn mynd ar eu cynorthwyo a chyfarwyddo. Gwaith pwysig – a gwaith pleserus.

Yr hyn roeddem yn eu canfod oedd darnau carreg oedd wedi torri (flakes) er mwyn creu bwyeill. Yn ystod y Neolithig y drefn oedd cael hyd i garreg addas a wedyn gwenud fwyell fras (roughout) ar y safle cyn mynd a’r garreg fras lawr at y cartref / fferm i’w chwblhau a pholisio yn llyfn.

Bwriad y prosiect, ar y cyd rhwng Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd, Cadw a Pharc Cenedlethol Eryri yw gweld os oes modd datblygu hyn i fod yn brosiect ehangach flwyddyn nesa. Felly ein gwaith ni oedd asesu’r potensial archaeoleg. Cyda pob twll yn cynhurchu naddion gwastraff creu bwyeill roedd yn weddol amlwn fod gwaith ar raddfa enang iawn wedi digwydd yma pum mil o flynyddoedd yn ôl.

Gwibiodd yr wyth diwrnod o gloddio heibio ddigon sydun. Mwynhais pob eiliad. Fel dwedais – dyma’r dyddiau gora – allan mewn cae yn cloddio. Roedd un o fy nghyfeillion archaeolegol pennaf, ‘Beaver’ ym methu bod yno – dyna oedd yr unig biti am y cloddio.

Yn ystod yr wythnos cloddio cefais weld Natacha Atlas a Riley Baugus yn fyw a chymerais rhan hefo’r darllediaid o ffilm y Manic Street Preachers ym Mangor. Roedd y llwybrau yn cyd-redeg yn braf.

Adolygiad Chip Taylor @ Galeri, Herald Gymraeg 13 Tachwedd 2019

RM a Chip Taylor @Galeri

Llun: drwy garedigrwydd Joan Taylo5

Mae’n debyg fod rhywun yn chwilio am ysbrydoliaeth drwy’r amser. Rwyf yn crefu’r peth. Bron fel cyffur ar gyfer lleddfu’r boen. Ysbrydoliaeth ddiwylliannol sydd bwysicaf i mi. Mae hyn yn cynnwys ysbrydoliaeth creadigol. Rhaid i ddiwylliant a chreadigrwydd gerdded llaw yn llaw ar hyd y llwybrau gwledig a mynyddig Cymreig. Neu y strydoedd Dinesig Cymreig wrth reswm.

Rwyf wrthi yn ddarllen llyfr Debbie Harry ‘Face It, A Memoir’. Hunangofiant o fath, maniffesto efallai. Onid yw ‘memoir’ yn llawer gwelll disgrifiad. Strydoedd Efrog Newydd yw pererindod Debbie Harry. Y Lower East a Lower West Side, St Mark’s Place a Soho. Efallai fod Debbie yn lwcus, achos ar yr union adeg mae hi yn ceisio darganfod ei hyn a beth yw’r Byd Celf yn Efrog Newydd mae eraill fel Patti Smith ac aelodau Television a’r Ramones ar yr union ru’n daith.

Yn weddol amlwg, mewn dinas mor fawr ac Efrog Newydd, ac yn sicr wrth fynd yn ôl i’r 1970au lle roedd rhent yn rhad mewn ardaloedd llai ‘dymunol’, roedd gobaith dod ar draws eneidiau tebyg Hyn cyn yuppies a ’gentrification’. Dychmygwch petae Debbie Harry wedi ei magu yn Llanwrthwl ger Rhaeadr. Lle wedyn? Strydoedd Rheadr? Castell Yr Arglwydd Rhys, 1177?

Rwyf yn trafod Castell Rhaeadr a chestyll Yr Arglwydd Rhys / tywysogion Deheubarth yn fy nghyfrol archaeoleg ddiweddaraf ‘Cam i’r Deheubarth’ (Carreg Gwalch). Ond yn ôl at Debbie, efallai mai yn y ganolfan Wyeside Arts yn Llafair ym Muallt byddai hi wedi gweld ffilmiau a theatr ac os yn lwcus ambell i grwp pop neu rock. Credaf mai’r unig dro i mi fod yn y ganolfan oedd yn ystod un o deithiau y grwp Big Leaves pan roeddwn yn gweithio hefo’r grwp ar ran y Label Crai.

Er mor wahanol i unrhyw brofiad Cymreig yw’r hyn mae Debbie Harry yn ei brofi a darganfod yn Efrog Newydd mae ei deheuad am ddiwylliant yn rhywbeth gall Cymry ifanc uniaethu a fo.Tydi’r deheuad yma ddim yn perthyn i unrhyw gyfnod neu genhedlaeth – mae’n ddeheuad bythol-wyrdd.

Efallai wir mae Geraint Jarman, y bardd a’r cerddor sydd yn dod agosaf at rhywun fydda wedi ffitio mewn hefo Debbie Harry yn Efrog Newydd yn y 1960au hwyr a’r 1970au. Dwn’im os oedd Jarman yn rhan o’r Genhedlaeth Beat, wedi ei ysbrydoli gan Kerouac a Ginsberg, dychmygaf ei fod – ond dyma’r artist fwyaf amlwg Cymraeg dinesig. Un o’r artistiaid lleiaf nodweddiadol traddodiadol Cymraeg a Chymreig.

Symud ymlaen mae diwylliant wrthgwrs. Gall rai fynu aros yn eu hunfan, unai drwy deyrngarwch neu styfnigrwydd. Dyma dranc yr ‘youth cults’. Dal yn ‘Mod’ neu dal yn ‘New Romantic’. Ddigon teg mewn rhai ffyrdd ond eto – siawns fod rhywun isho profi rhywbveth newydd?

Dwi hefyd newydd wylio ffilm BBC 4 ar Vivienne Westwood o’r enw ‘Westwod: Punk, Icon, Activist’. Yn sicr mae hwn yn ffilm ddiddorol. Tydi’r ffilm ddim yn dangos Westwood ar ei gora. Rhan amla mae hi yn flin, yn ddrwg ei thymer ac yn annymunol. Bron fod angen rhywun yn rhywle ddweud wrthi beidio bod mor flin a dangos chydig o barch. Gormod o ffordd eiu hyn – ond efallai fod rhaid bod felly er mwyn llwyddo yn y Byd Ffasiwn.

Beth bynnag am ‘gymeriad’ Vivienne – mae un neges clir ganddi – does dim diddordeb sefyll yn ei hunfan. Oleiaf mae Westwood yn edrych a symud ymlaen. A dyma’r pwynt os nad y neges – mae angen symud ymlaen. Trafodaeth yw diwylliant a chreadigrwydd – sgwrs wrth gyd-gerdded nid rhywbeth statig.

Wythnos yn ôl dyma gysylltiad arall ac Efrog Newydd wrth i’r canwr-gyfansoddwr Chip Taylor berfformio yn Galeri, Caernarfon ar nos Fawrth ddigon oerllyd. Er hyn cyfrais ymhell dros gant o bobl yn y gynulleidfa. Pob un wan jac wrth ei bodda.

Chip Taylor wrthgwrs gyfansoddodd ‘Wild Thing’ a ddaeth i amlygrwydd Byd-eang drwy drefniant The Troggs o’r gân. Pwy ar wyneb y ddear sydd ddim yn gallu cyd-ganu y gytgan “Wild Thing !!!!!!!!!!!’

Taylor hefyd gyfansoddodd y gân hyfryd ‘Angel of the Morning’. Trefnwyd a pherformwyd y gân yma gan ddwsinau ar ddwsinau o artistiaid amlwg gan gynnwys Evie Sands, Nina Simone, P.P Arnold a’r Pretenders / Chrissie Hynde.

Cyfle felly yn Galeri i gael profi ‘masterclass’ mewn cyfansoddi. Fe ddylia pob aelod o bob band yng ngogledd Cymru fod wedi mynychu. Dyma wers gan feistr wrth ei grefft. Crefftwr ydi Chip Taylor, yn naddu a siapio alawon a geiriau ac yn creu byd arall lle mae’r gwrandawydd yn gallu ymgolli ynddo. Dyna’r grefft wrthgwrs. Hudo pobl i lefydd eraill – os ond am yr awr a hanner o berfformio neu wrth wrando ar y recordiau.

Efallai y dyliwn wneud mwy o’r pwynt yma am gerddorion ac aelodau grwpiau. Yn aml iawn byddaf yn mynychu gigs gwerin / gwlad / roots sydd yn cael eu trefnu gan Owen ‘Cob’ Hughes. Mae gan Owen gynulleidfa ffyddlon sydd yn ymddiried yn ei ddewisuadau fel trefnydd / hyrwyddwr. Ond pur anaml dwi’n gweld aelodau o grwpiau neu bands cyfoes yn y gynulleidfa.

Does bosib fod bob cerddor a pob band yn gwybod ‘popeth’ Rhaid fod lle i ddysgu? Neu oleiaf awydd i ddysgu – ar ffordd orau o wneud hynny yw drwy wylio meistr wrth ei grefft. Yn sicr mae angen i fwy o artistiaid yn y bydysawd Cymraeg ddechrau meddwl am hyn -be di’r grefft ar lwyfan, be di’r grefft o gyfansoddi? Mae angen edrych tu hwnt i ffiniau Cymru - a mae Efrog Newydd yn le reit dda i gychwyn!

Y Beatles, The Vikings a Phortmeirion, Herald Gymraeg 30 Hydref 2019

The Vikings

Y dewis oedd, ‘Y Beatles neu’r Stones?’. Cefais fy ngeni yn 1962, felly doedd y dewis yma ddim yn golygu rhyw lawer i mi fel plentyn. Er hyn roedd copi o ‘She Loves You’ yn y cartref. Adroddwyd storiau gan fy rhieni fy mod yn dawnsio yn yr ystafell ffrynt i’r record yn ddwy oed – hynny yn 1964. Doedd dim recordiau Rolling Stones yn y cartref.

Efallai, fod fy rhieni wedi gwneud eu dewis, Y Beatles oedd hi yn ein tŷ ni. Wedyn wrth dyfu fyny mae’n debyg i George Best fod yn fwy o ddylanwad na unrhyw grwp neu ganwr pop. Hynny tan 1977, a wedyn ar b-side ‘White Riot’ gan The Clash dyma Strummer yn canu ‘no Beatles o’r Stones in 1977’. Felly ar ôl 1977 cafwyd sêl bendith Punk Rock i gasau y Beatles a’r Stones a chas berffaith am fod ‘rhy hen’ ac yn ‘amherthnasol’.

Er dweud hyn, mae’r copi o ‘She Loves You’ dal gennyf. Pallodd dylanwad Stalinaidd Punk rhyw fymryn dros y blynyddoedd a dechreuais werthfawrogi ambell i gân gan y Rolling Stones. Efallai oherwydd agweddau heriol a  gwrthryfelgar Andrew Loog Oldham fel rheolwr tueddais i fynd ochri hefo’r Stones yn hytrach nac Epstein a’r Beatles.

Ond dyma dro arall ar bethau. Yn sgil fy ngwaith yn cyflwyno’r sioe nos Lun ar BBC Radio Cymru a fel awdur llyfr i’w gyhoeddi yn 2020 yn dwyn y teitl ‘Real Gwynedd’ dyma ddechrau ymchwilio i gysylltiadau’r Beatles a gogledd Cymru. Fe fydd nifer yn gyfarwydd a’r ffaith fod y Beatles wedi aros yn y Coleg Normal ym Mangor ar gyfnod marwolaeth eu rheolwr Brian Epstein yn 1967.

Bu farw Epstein yn ddamweiniol oherwydd cymysgedd o gyffuriau. Roedd y Beatles ym Mangor i gyfarfod a Maharishi Mahesh Yogi. Roedd George Harrison yn sicr wedi dechrau dilyn trywydd llawer mwy ‘ysbrydol’. Mae pawb yn weddol gyfarwydd a’r hanes yma. Y llai cvyfarwydd sydd fwyaf o ddiddordeb i mi fel darlledydd ac awdur.

Yn ddiweddarach bu Paul McCartney draw i weld cartref Alfred Bestall ym Meddgelert. Bestall oedd yn cynllunio’r cartŵns Rupert the Bear ar gyfer y Daily Express. Gwelir cofeb i Bestall ar ochr ei fwthyn, Penlan, nepell o ganol pentref Beddgelert. Un o luniau enwocaf Bestall ‘”The Frog Chorus” ysbrydolodd McCartney i gyfansoddi ‘The Frog Song’. Digon o waith byddaf yn chwarae’r ‘Frog Song’ ar Radio Cymru.

Stori sydd llawer mwy at fy nant yw’r un am George a Paul yn gwersylla yn Harlech yn y cyfnod 1956-1958. Byddai hyn yn nyddia cynnar The Quarrymen a rhai blynyddoedd cyn llwyddiant Byd-eang y Beatles. George fu lawr i Harlech gyntaf ar wyliau hefo ei fam. Ar yr un pryd roedd criw o gerddorion ifanc yn dechrau dysgu chwarae gitars yn Harlech. Naturiol felly fod si ar led fod hogyn yn ei arddegau o Lerpwl sydd yn chwarae gitar yn aros yn y pentref a fod y gitaryddion ifanc wedi dod at eu gilydd.

Bernard Lee a John Brierley oedd dau o aelodau The Vikings Skiffle band, ynghyd a Gwyn ‘Gwndwn’ ac Aneurin Thomas. Fel mae cerddorion yn hoff o wneud, y peth nesa fydda eistedd o gwmpas yn cael ‘jam’. Cyd-chwarae gitars, cyfle i ddangos eu gallu, eu meistrolrwydd gyda chwech tant, cyfle i ddangos ffwrdd hyd yn oed.

Yn ôl Bernie, roedd George yn awyddus i wahaodd ei ffrind Paul draw i ymuno yn yr hwyl a mae’n debyg fod y ddau wedi canu hefo’r Viking Skiffle Band sawl gwaith ar lwyfan y Queen’s Hotel, Harlech yn ystod Awst 1958. Fell mae yna wirionedd i’r storiau. Fel dywedodd Bernie wrthyf ar y ffôn, ’roedd George a Paul yn aelodau o’r grwp’.

Yn ddiweddarach bu newidiadau yn aelodaeth y band a dyma’r canwr ‘Dino’ yn ymuno a’r grwp. Mewn amsewr newidiodd enw’r band i Dino & the Wildfires ac yn eu tro bu i’r Wildfires gefnogi Gerry & the Pacemakers yn Neuadd Goffa Cricieth a’r Beatles yn y Tower Ballroom, New Brighton.

Gwilym Phillips / Vikings / Dino & the Wildfires

Erbyn hyn roedd y gitarydd Gwilym Phillips o Benrhyndeudraeth wedi ymuno a’r Vikings / Dino & the Wildfires ac erbyn heddiw dim ond Gwilym a Bernie o’r grwp sydd dal hefo ni. Drwy ymholi yma ac acw rwyf wedi llwyddo i sgwrsio hefo’r ddau a wedi cael modd i fyw yn clywed am eu hanesion a helyntion hefo George, Paul a’r Beatles.

Yr hyn sydd yn ddiddorol yma yw faint o wirionedd sydd i’r storiau am y Beatles a Harlech. Gyda cerddorion mor enwog a’r Beatles mae yna dueddiad i’r storiau gael eu dyrchafu i rengoedd fytholeg a fod George a Paul wedi gwersylla ar bob lawnt yn Harlech a wedi canu ar bob llwyfan bosib.

Wrth sgwrsio hefo Gwilym, diddorol oedd cael argraff o faint o fwrlwm oedd yng ngogledd Cymru yn y cyfnod yna rhwg y 50au hwyr a’r 1960au. Roedd Neuaddau Goffa fel Penrhyn’ a Chricieth yn rhoi llwyfan i artistiaid mawr y dydd, fel Them (Van Morrison) a Billy J Kramer & the Dakotas. Amseroedd da.

Cysylltiad arall rhwng y Beatles a gogledd Cymru yw’r ffaith fod gan Brian Epstein fflat ar brydles tymor byr ym Mhortmeirion drwy ei gyfeillgarwch a Clough Williams- Ellis. Bu rheolwr Portmeirion, Meurig Jones, yn ymchwilio i’r holl hanesion am gysylltiad Clough a’r Beatles.

Gallwch glywed sgwrs hefo Meurig Jones (Portmeirion) a Gwilym Phillips (The Vikings) ar BBC Radio Cymru nos Lun 11eg Tachwedd.

https://www.bbc.co.uk/programmes/b075t6wd

Mantell Groucho Marx, Herald Gymraeg 16 Hydref 2019

Hon mae’n debyg fydd y golofn olaf cyn i beth bynnag sydd am ddigwydd hefo Brexit nesa – ddigwydd. Neu efallai ddim. Amser a ddengys. Mae gwallgofrwydd gwleidyddion wedi cyrraedd uchelfannau newydd. Hyd yn oed o fewn un diwrnod, o fewn oriau, mae newyddion y dydd yn gallu newid fel y tywydd ar gopa’r Wyddfa.

Yn ystod fy ieuenctyd (ffôl a diniwed) credais fod yna ffordd arall o edrych ar wleidyddiaeth. Chefais fy hyn rioed yn uniaethu a chenedlaetholdeb syml. Rhywsut wrth geisio darganfod a diffinio fy Nghymreictod teimlais fod elfennau o ddamcaniaethau Bakunin, Kropotkin neu Emma Goldman yn rhai fyddai’n gallu cael eu trawsblannu i’r ardd Gymreig.

A nawr, yn ystod fy henaint (profiad bywyd) rwyf yn dychwelyd fwy fwy at y ffyrdd yma o feddwl. Dyfyniad Graucho Marx yw’r llinell fesur bob amser. “Ni fyddwn yn ymuno ac unrhyw glwb fydda yn fy nerbyn fel aelod”. Felly gyda’r anarchwyr – dwi ddim am ymaelodi na dilyn eu ‘rheolau’. Er mor wirion y datganiad yna, mae yna hefyd wir ynddi.

Y dyfyniad cywir oedd, “I sent the club a wire stating, PLEASE ACCEPT MY RESIGNATION. I DON'T WANT TO BELONG TO ANY CLUB THAT WILL ACCEPT ME AS A MEMBER”. Anodd anghytuno a Groucho. Hiwmor yn aml yw’r arf gorau. Neu gwell chwerthin neu bydd rhywun yn crio.

Cefais wahoddiad gan Ian Bone o Class War i sefyll ar eu rhan fel ymgeisydd yn erbyn Stephen Kinnock yn sedd Castell Nedd Port Talbot, Etholiad Cyffredinol 2015. Am eiliad roedd temtasiwn. A’i dyma ddechrau ar yrfa newydd fel gwrth-wleidydd? Ond wedyn wrth bwyllo, pwyso a mesur – dyma lais Groucho yn fy narbwyllo. Am faint fyddwn yn para yn dilyn rheolau Class War? Nid yn hir.

Rhywbeth arall a fy anesmwythodd am gynnig Class War oedd iddynt son ar y ffon “it’s somewhere near Carmarthen”. Caernarfon. Carmarthen. Hmmm, ddim mor agos a hynny efallai. Tua’r un pryd roedd egin sgwrs wedi dechrau hefo uwch gynhyrchydd cerddoriaeth y BBC, Gareth Iwan, am i mi gyflwyno rhaglen gerddoriaeth ar Radio Cymru gyda cynulleidfa darged rhwng 30 a 60 oed.

Hawdd oedd gwneud y penderfyniad am gyfeiriad fy mywyd. Dyma bori drwy hen recordiau feinyl a dechrau swydd newydd yn cyflwyno’r sioe nos Lun ar Radio Cymru. Dwi dal yno. Petawn wedi dilyn y trywydd (gwrth) wleidyddol byddwn yn dlotach yn ysbrydol erbyn heddiw. Byddai pob pont dan haul wedi ei llosgi. Ac i beth? Byddai Brexit dal hefo ni.

Byddai dadlau hefo Kinnock wedi bod yn hwyl. Byddai Ian Bone a Class War siwr o fod wedi creu dramau cyfryngol ond dwi ddim yn siwr beth fydda’i wedi ei gyflawni. Rwyf yn anarchydd sydd wedi methu rhywsut. Fel cymaint arall, tydi ffurfioldeb y drefn wleidyddol ddim yn fforwm i’r eneidiau rhydd. Neu fel fydda fy hen fodryb yn dweud “mae nhw gyd yn ddiawled drwg”.

Os nad anarchydd na chenedlaetholwr -  be wyt ti? Atgoffir rhywun o eiriau Adam Ant “don’t smoke, don’t drink – what do you do?” Defnyddiaf fantell ‘anarchiaeth’ yn aml iawn wrth drafod hefo cenedlaetholwyr. Nid hawdd. Un cam i ffwrdd o fod yn ‘fradwr’ yw awgrymu nad yw rhywun yn ‘genedlaetholwr’. Fedri di ddim bod yn Gymro go iawn heb gredu mewn annibyniaeth. Ond mae modd cymeryd camau tuag at annibyniaeth neu barhau a’r broses o ddatganoli heb fod yn genedlaetholwr. Onid oes lle ar y sbectrwm Gymreig i anarchwyr ffaeledig?

Nid ceisio am ateb nac ymdrech i gyfiawnhau sydd yma. Os amlygwyd un peth gan ‘Brexit means Brexit’, does neb yn cytuno beth yw Brexit a does neb yn gwybod beth yw Brexit. Dyna ganlyniad sloganau di-sylwedd. ‘Rhyfelgri’ yw un ffurf o ‘slogan’. Dyna oedd Brexit ynde – ‘rhyfelgri’, WWII, hiliaeth, diwedd yr Ymerodraeth Brydeinig. Dyma pam fod yr holl beth mor wenwynig. Nid ffordd arall o feddwl oedd hyn ond ‘rhyfelgri’. Casineb a rhagfarn yn gyrru’r agenda.

Beth petae’r galw am annibyniaeth i Gymru yn troi yn ‘ryfelgri’? Ar y cyfan mae Plaid Cymru yn weddol glir eu bod yn arddel cenedlaetholdeb flaengar, groesawgar ac un sydd yn edrych am allan. Fel gyda’r SNP, does dim gwadu hyn. Ond mae rhai o fewn neu ar gyrion y Mudiad Cendlaethol yn trafod syniadaeth sydd i’r dde a chredaf fod angen eu herio ar frys. Heb eu hewni, mae nhw ddigon amlwg ar Twitter.

Clywais awgrym yn ddiweddar mai gwell fyddai uno gyda’r gri dros annibyniaeth a wedyn trafod y manylion ar ôl cyrraedd y nod. Dyma oedd gwendid mawr Brexit. Hmmmm. Rwyf hefyd yn bryderus iawn am y syniad AUOB. All Under One Banner. Ddim diolch – dwi dim am gerdded dan yr un faner a’r dde. Cwsg-gerdded yw hyn. Cwsg-gerdded mewn i lanast.

Pryderaf am awgrymiadau diweddar Adam Price yn y Times y dylid derbyn iawndal gan San Steffan / Lloegr / Prydain am eu troseddau hanesyddol tuag at Gymru. Nid Malcolm X neu Martin Luther King sydd wrthi yma. Ar adegau fel hyn dwi’n troi yn anarchydd pur. Wrth drio dadansoddi damcaniaethau’r Dde Gymreig, y poblyddon, a’r academyddion yn aml, mae rhywun yn anesmwytho. Gwell gennyf fantell neu faner Groucho Mark.

BLODAU PAPUR, Herald Gymraeg 2 Hydref 2019

Os di rhywun yn perfformio ar lwyfan, mae’n bwysig fod y perfformiwr yn gwneud ymdrech i wisgo yn dda. Clywais gyngor John Robb (canwr y Membranes a Gold Blade) yn ddiweddar wrth iddo berfformio yng ngŵyl The Good Life Experience ym Mhenarlag. Doethineb Robb oedd “gwisgwch yn dda, a gwisgwch gyda agwedd! Geiriau na ddylid orfod eu mynegi.

O fewn y Byd Pop Cymraeg tydi’r neges yma ddim bob amser yn cael ei glywed. Rwyf wedi bod yn feirniadol iawn o grwpiau yn ymddangos ar lwyfan mewn ‘cut off jeans’. Byddwn bron yn mynd mor bell ac awgrymu fod hyn yn dangos amharch i’r gynulleidfa. Dychmygwch am eiliad, gwario arian da i weld Bob Dylan neu’r Rolling Stones a mae Keef neu Bob ei hyn yn cerdded i’r llwyfan mewn ‘cut off jeans’. Fydda’r Beatles neu Elvis rioed di gwneud hyn!

I’n cenhedlaeth ni (Punk Rock) mae hyn fel dychmygu’r Clash heb ddelwedd. O ran delwedd llwyfan mae’r Clash yn sefyll allan fel grwp oedd wedi deall pwysigrwydd sut roedd pob aelod yn edrych ar y llwyfan. Os darllenwch ‘Llawenydd Heb Ddiwedd’, cyfrol ddiweddar yn olrhain hanes y grwp Cyrff o Lanrwst mae’r un peth yn amlwg hefo nhw. Roedd y Cyrff yn deall pwysigrwydd yr holl elfennau. Ymarfer cyson, dysgu a gwella, bod yn ymwybodol o sut oedd pethau yn gweithio ar lwyfan.

Yn amlwg roedd caneuon y Cyrff yn dda (eithriadol o dda), fel caneuon The Clash. Does dim gwadau dawn Mark Roberts fel cyfansoddwr, ond tydi Mark rioed di siomi pobl drwy ymddangos ar lwyfan fel petae newydd fod am dro hefo’r ci, neu’n clirio’r tŷ neu yn garddio.

Efallai i fy nghenedlaeth i gael eu dylanwadu ymhellach gan gylchgrawn The Face. Cofiwch ein bod wedi tyfu fyny yng nghysgod gwerslyfr Vivienne Westwood. Pob degawd roedd yna ‘youth cult’ newydd. Pob cult hefo pwyslais ar ffasiwn. Teds, Mods, Punks, Soul Boys a dilynwyr Bowie, Two-Tone, New Romantics. Roedd gwisgo fyny yn rhan hanfodol o’r holl beth – fel oedd y gerddoriaeth. Partneriaeth.

Yng Nghymru, gwlad llai trefol, gwlad fwy amaethyddol, mae rhywun yn deall nad oedd cymaint o bwyslais ar ffasiwn tu allan i’r trefi mawr. Ac eto mae hyn yn gor-symleiddio pethau. Wrth baratoi cyfres am ‘Youth Cults’ ar gyfer BBC Radio Cymru dyma ddod ar draws Mods a Scooter Boys yn Sir Fôn a Sir Gaernarfon. Ardaloedd gwledig – ond roedd y bobl ifanc yma yn teithio i Wigan Casino. Sydd yn gwrthbrofi’r ddamcaniaeth fod ni yn wledig ac yn ddi-ffasiwn yn syth.

Yn ddiddorol iawn fe ddefnyddiodd y grwp Edward H y ffasiwn werinol a denims yn y 1970au yn fwriadol er mwyn cyfleu’r cyfuniad o roc a’r gwerin oedd yn rhan o’u repertoire. Er i mi feirniadu hyn yn ystod cyfnod Punk, gallaf gydnabod heddiw fod Edward H yr un mor ymwybodol o’u delwedd ac oedd Y Cyrff. Cyfnod gwahanol dyna’r oll.

Hyd yma, y dynion sydd wedi bod dan sylw. Does dim angen ymddiheuro achos y nhw sydd dan feirniadaeth. Tydi rhywun ddim yn gorfod trafod diffyg delwedd Etta James, Sister Rosetta Tharpe, Aretha Franklin, Nina Simone, Polystyrene, Neneh Cherry neu Chrissie Hynde.

A dyma droi at Alys Williams. Hi di prifleisydd y grwp Blodau Papur. Mae nhw ar daith o Gymru mis yma a mae’r tocynnau bron a gwerthu allan. Rwyf yn curadu’r llwyfan Cymreig yng ngŵyl The Good Life Experience ar ran Cerys Matthews ac Osian (Osh Candelas) ac Alys oedd ein prif grwp ar y nos Iau eleni.

Perfformiodd y ddau fel deuawd – heb y band llawn. Doedd hyn ddim yn gyfaddawd nac yn eilradd mewn unrhyw ffordd. I’r gwrthwyneb roedd cynildeb Osh ar y gitar a llais hyfryd Alys yn gweithio yn berffaith. Roedd gofod cerddorol ar gyfer llais Alys. Roedd hyn yn beth da. Yn fantais o ran cyflwyno ei dawn anhygoel.

Rhyfeddais ar eu gallu i fynd o Nina Simone i Etta James a hynny o fewn yr un gân. Roedd Cerys yn eistedd drws nesa i mi a fel minnau wedi gwirioni. Sylwais wedyn wrth glirio’r llwyfan fod Cerys, Alys ac Osh wedi ymgolli mewn sgwrs. O hynny glywais, bwrdwn Cerys oedd fod hyn yn gweithio mor dda fel deuawd y byddai’n gangymeriad mawr meddwl am hyn fel rhywbeth eilradd i’r band llawn.

Wrth reswm bydd y band llawn, Blodau Papur, yn or-wych ar eu taith theatrau mis Hydref yma. Does dim dadl am hynny. Ond mewn gofod bach, hwyr y nos, mewn awyrgylch jazz roedd Alys ac Osh yn agos iawn at berffeithrwydd pur.

Blodau Papur yw teitl y CD ar label I Ka Ching. Casgliad o unarddeg o ganeuon soul / funk / jazz. Dychmygwch Sade ac Acid-Jazz wedi ei gyfuno a Nina ac Etta. Mae yna ‘soul’ yn llifo drwy pob gwythïen ar y CD yma. Yn gerddorol ac yn offerynnol mae’n CD rhyfeddol.

Cangymeriad efallai, fyddau cyfeirio at y CD fel perffeithrwydd cerddorol – ond argian dân mae o yn agos iawn at hynny. Ella fod o! Mae o mor, mor, agos. Agos iawn.

Petae’r cylchgrawn Face yn dal i fodoli byddai Alys ar y clawr blaen. Bydda’r CD yn cael Adolygiad 5*****. Steil oedd slogan mawr The Face – a dyna sydd gan Alys, Osh a gweddill Blodau Papur.

Yn dilyn llwybr bands fel 9 Bach a Gwenno yn mynd ar holl beth yn Rhyngwladol – dyma’r cam nesa. Dyma be di ‘Soul’. Bydda Nina Simone wrth ei bodd hefo’r CD yma.

Cloddio yn Ninas Dinlle, Herald Gymraeg 21 Awst 2019

Dros 400 wedi dod i Ddiwrnod Agored y gwaith cloddio archaeolegol ar fryngaer Dinas Dinlle. Rwyf am weiddi yn uwch ac ail adrodd. Dros 400 wedi dod i Ddiwrnod Agored Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd a phrosiect treftadaeth arfordirol Cherish yn Ninas Dinlle. Efallai fod y tywydd yn braf dros y penwythnos er fod cryn dipyn o wynt ar ben y gaer ond mae 400 yn nifer sylweddol.

Peidiwch a dweud nad oes diddordeb mewn Hanes ac Archaeoleg Cymru! Braf iawn oedd cweld cymaint yn mynychu. Roedd pedwar ohonnom yn tywys ar ran Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ac aelod o Cherish yn ymuno ar bob taith dywys er mwyn rhoi y cyd-destun hinsawdd ac arfordirol. Fe wnaeth y pedwar ohonnom bedair daith a phob taith dywys yn para dros awr. Roedd oleiaf 20 o bobl ar bob taith.

Un o’r darganfyddiadau pwysica o ganlyniad i’r gwaith cloddio yw cael hyd i dŷ crwn (gweler llun gyda’r gwirfoddolwyr). Yn y cyfnod Oes Haearn, roedd pobl yn byw mewn tai crynion. Ffeithiol anghywir yw cyfeirio at yr adeiladau yma fel ‘cytiau Gwyddelod’. Er mai dyma’r disgrifiad arferol o ran iaith lafar / llen gwerin, nid Gwyddeolod oedd yma ond ni frodorion gogledd Cymru. Trigolion bryngaer Dinas Dinlle oedd brodorion Celtaidd os mynwch.

Gan fod maint y gaer yn sylweddol a fod cymhariaeth gyda bryngaerau cyfagos fel Dinas Dinowrwig, Tre’r Ceiri. Garn Boduan a Charn Fadryn, rhaid awgrymu fod hon yn gaer bwysig ac yn ganolfan llwythol. Rhaid hefyd ystyried fod lleoliad Dinas Dinlle ar lan y môr yn arwyddocaol. Y môr fydda’r draffordd Geltaidd a chyn-hanesyddol. Tydi pobl, nwyddau a syniadau yn symud ddim yn gysyniad newydd.

Amgylchir y gaer yn Ninas Dinlle gan dir gwlyb i’r gogledd, sef ardal Y Foryd. Felly y byddai 2000 o flynyddoedd yn ôl ac i raddau helaeth, felly y mae hi heddiw.  Dim ond i’r de byddai tir fyddai’n addas ar gyfer amaethu a bu gwaith cloddio yn y caeau islaw’r gaer yn ceisio draganfod olion llociau neu gloddiau Oes Haearn fydda’n dyddio o’r un cyfnod a’r gaer.

O edrych ar y dirwedd mae’r gaer yn weledol amlwg, yn eistedd ar waddod rhewlifol a thybiaf fod adeiladwyr y gaer wedi bod ddigon craff i ddefnyddio ac addasu beth oedd natur wedi ei baratoi ar eu cyfer. O ochrau Clynnog neu o dopia Carmel a’r Fron mae Dinas Dinlle yn safle amlwg ar y gorwel.

Felly, beth am ddychwelyd i drafod y cwt crwn a ganfuwyd, mae’n gwt crwn mawr ei faint. Mae’r adeiladwaith yn sylweddol, cerrig mawrion a sawl haenen iddynt. O gymharu a chytiau crynion Tre’r Ceiri neu’r sylfaeni cytiau crynion a ganfuwyd wrth gloddio ym Meillionyndd, Llŷn, mae rhywun yn cael yr argraff fod rhywbeth mwy yma.

Wrth i mi arwain un o’r teithiau o amgylch Dinas Dinlle cefais gwmni Toby Driver o’r Comisiwn Brenhinol. Driver sydd newydd gyhoeddi ‘The Hillforts of Cardigan Bay’ (2016) ac yn ei gyfrol mae Toby yn amlinellu’r holl ddamcanaiethau cyfredol ynglyn a phwrpas a defnydd bryngaerau. Yn ogystal a chyflawni yr elfen amddiffynnol mae Toby yn awgrymu fod elfen o sioe a statws hefyd yn perthyn i rhai fyngaerau.

Y ddadl efallai yw mai mwya’r gaer o ran maint, neu o ran drama’r amddiffynfeydd yr uwch yw’r statws. Sgwn’i felly oedd amddiffynfeydd a mynydfeydd trawiadol rhai o’r caerau yma yn ddim mwy na sioe. Fersiwn Celtaidd o giatiau Castell y Waun neu wal y Faenol? Sioe oedd y cyfan. Datganiad o statws. Gadael i bawb arall wybod mai nhw di’r rhai pwysig. Yn sicr mae hyn yn cael ei drafod yn gyffredinol yng nghyfrol Driver.

Heb os, hyd yn oed o edrych o’r tir fydda wedi ei amaethu i’r de yn ôl am y gaer mae rhywun yn gweld pa mor fawr yw’r cloddiau. Byddai bron yn amhosib ymosod ar y fryngaer yma gyda unrhyw obaith o lwyddiant.

Rhywbeth arall ofnadwy o bwysig a ganfuwyd yn y ffosydd archaeolegol ar ben y gaer eleni oedd darnau o lestri pridd a elwir yn ‘black burnished ware’. Dyma lestri du neu lwyd sydd yn nodweddiadol o’r cyfnod Rhufeinig a hefyd oedd yn cael eu defnyddio gan y llwythi brodorol. Awgrymir felly fod y gaer mewn defnydd yn ystod y cyfnod Rhufeinig.

O gofio fod caer y Rhufeiniaid yn Segontium (Caernarfon) rhyw gwta 7 milltir i’r dwyrain o Ddinas Dinlle ac mai brodorion / Celtiaid oedd yn byw yn y gaer awgrymir felly fod dealltwriaeth rhwng y brodorion a’r Rhufeiniaid. Does dim awgrym fod y Rhufeiniaid wedi ‘ymosod’ ar Ddinas Dinlle mwy bac oes awgrym o hynny yn digwydd yn Nhre’r Ceiri.

Rhaid fod rhyw fath o ddealltwriaeth a sefydlogrwydd gwleidyddol ac economaidd felly rhwng y brodorion a’r Rhufeiniaid. Rhyfedd beth sydd yn gallu cael ei awgrymu o dyllu ffosydd archaeolegol!

Gwaith Cloddio Chwarel Pen y Bryn, Herald Gymraeg 24 Gorffennaf 2019

Chwarel Cilgwyn 1932 

John Richard Thomas ail o'r chwith rhes gwaelod

Dros y pythefnos dwethaf rwyf wedi cael y pleser o gloddio gyda Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ar dyddynnod chwarelwyr Pen y Bryn sydd yn gorwedd o fewn chwareli llechi Dorothea, Dyffryn Nantlle. Efallai bydd rhai o ddarllenwyr yr Herald Gymraeg yn ymwybodol o’r ffaith fod fy nhaid, Morgan Thomas wedi bod yn chwarelwr yng Nghilgwyn a Phen yr Orsedd. Ganed fy nhad ar fynydd Cilgwyn, ym Mhen-ffynnon-wen.

Er i mi gael fy magu yn Sir Drefaldwyn, yn fab i athrawon, mae’r cysylltiad teuluol gyda Cilgwyn yn rhywbeth roeddwn yn ymwybodol ohonno dros gyfnod fy magwraeth alltud ym mwynder Maldwyn. Bellach fel un o ddinesyddion Caernarfon a fy nhad wedi dychwelyd i fyw i Garmel mae’r cysylltiad teuluol a’r cysylltiad chwarelyddol yn fymryn cryfach.

Ond doedd yr hyn ddigwyddodd wrth gloddio yn y tyddynnod ger hen ffermdy Pen y Bryn yn ddim llai na rhywbeth hollol anisgwyl. Fel arfer gyda’r gwaith archaeoleg mae rhywun yn magu hyder a sgiliai cloddio drwy brofiad ymarefrol, drwy wrando a bod yn barod i ddysgu. Does gan y teulu fawr o gysylltiad na pherthnasedd a’r profiad archaeolegol go iawn.

Yn ystod yr wythnos gyntaf o gloddio, roedd pobl ifanc Dyffryn Nantlle, fel rhan o gynllun ‘Treftadaeth Disylw’ sydd yn rhoi cyfleoedd i ieuenctyd ymwneud a’r maes archaeoleg, wedi clirio’r llysdyfiant ar graig naturiol sydd ger y tyddynnod. Canfuwyd graffiti o’r 19eg ganrif ar y graig. Graffiti wedi ei naddu, a’r tebygrwydd yw fod yr enwau neu’r llythrennau yn gysylltiedig a’r rheini oedd yn byw yn y tyddynnod.

Carreg Fedd JRT

Y dirgelwch mawr oedd y llythyren ‘I fawr’ gyda llinell yn ei chanol (gweler llun). A dyma’r cysylltiad teuluol. Roedd cof plentyn gennyf am garreg fedd fy hen ewythr John Richard Thomas, Cilgwyn. Roedd JRT yn frawd i fy nain. Rwan dim ond ei brif lythrennau oedd ar y garreg fedd hynod hon a roedd yr ysgrif yn darllen IRT gyda llinell ar draws yr I yn hytrach na JRT fel bydda rhywun wedi ei ddisgwyl ar gyfer John Richard.

Felly wrth i’r archaeolegwyr grafu pen am arwyddocad y lythyren od, llythyren yn gysylltiedig a rhai ysgrifau crefyddol a hyd yn oed symbol Tsieineaidd cofiais am yr hen garreg fedd. Digon o waith fod cysylltiad Tsieineaidd a chwareli Dyffryn Nantlle a llai tebygol fyth yw fod rhyw gwlt crefyddol wedi bodoli yma yn Norothea yn y 19eg ganrif. Dyma dynu llun y garreg fedd a chynnig esboniad.

Wrth drafodd y J wedi ei naddu fel I fawr gyda llinell ar ei thraws, daeth yn weddol amlwg yn weddol sydun a dweud y gwir nad oedd fawr o neb wedi dod ar draws y symbol yma o’r blaen. Gofynwyd y cwestiwn os oedd hyn yn rhywbeth arbennig i Ddyffryn Nantlle? Hyd yma ni chafwyd ateb i hyn.

John Richard Thomas 1903-1939

Ond yr hyn sydd yn sicr yw fod John Richard Thomas, fy hen ewythr wedi cael ysgrif ar ei garreg fedd yn darllen IRT am JRT. Rydym yn gwybod pwy oedd John Richard. Mae lluniau ohonno ym meddiant y teulu. Bu’n gweithio yng Nghilgwyn yn y chwarel ond oherwydd fod ganddo nam ar ei goes mae’n debyg ei fod yn gwneud gwaith glanhau yn y siediau yn hyrach na gweithio ar wyneb y graig. Bu farw yn ddyn ifanc yn 34 oed.

Rhywbeth arall pwysig gafodd ei ddatgelu drwy’r gwaith cloddio yn y ‘barics’ oedd fod chwarelwyr Dyffryn Nantlle hefyd yn cerfio llechi yn addurnedig ar gyfer llefydd tân. Cafwyd hyd i ddau ddarn o lechan wedi eu cerfio a chylchoedd consentrig. Dyma’r math o gerfiadau sydd mor gyffredin yn Nyffryn Ogwen. Does ond rhaid darllen llyfr Gwenno Caffell, LLechi Cerfiedig Dyffryn Ogwen (1983). Eto ychydig glywais dros y blynyddoedd am gerfiadau o’r fath yn ardal Cilgwyn.

Does dim cof gennyf fod unrhyw gerfiadau llechi gan y teulu. Unwaith eto dyma ddangos gwerth cloddio archaeolegol. Drwy gloddio tyddynnod chwaraelwyr Pen y Bryn dyma ddangos nad yn Ogwen yn unig oedd y cerfiadau. Er i mi dynnu coes fod hyn yn dystiolaeth bosib o rhywyn ym mudo o Fethesda i Dalysarn mae’n debyg mai tystiolaeth o gerfiadau Nantlle fyddai rhain.

Rhywbeth arall pwysig iawn ddaeth yn amlwg o astudio Cyfrifiad 1871 yw mai teuluoedd oedd yn byw yn nhyddynnod Pen y Bryn. Nid ‘barics’ yw’r term cywir ar eu cyfer felly. Nid chwaraelwyr yma ar gyfer yr wythnos waith ond teuluoedd yn byw yma yn barhaol. Hollol wahanol felly i’r ‘Barics Môn’ yn chwarel Dinorwig.

Saif y tyddynnod ar ben craig ger hen ffermdy Pen y Bryn. Adeiladau amaethyddol oedd rhain yn wreiddiol, wedi eu haddasu i fod yn gartrefi i’r chwarelwyr a’u teulu wth i chwareli Pen y Bryn ddatblygu ar ddiwedd y 19eg ganrif. Bu pobl yn byw yma hyd y 1930au. Ategaf y pwynt – tyddynnod chwarelwyr nid ‘barics’. Darganfyddiad pwysig sydd yn taflu goleuni ar hanes chwareli Dyffryn Nantlle.

Pencraig oedd yr enw yn ôl John Pen y Bryn sydd yn dal i ofalu am y tir yma. Heb os mae’r enw Pencraig yn ddisgrifiad addas o’r safle.

Dim yn aml mae gwreiddiau teuluol rhywun yn dod yn berthnasol i’r broses archaeolegol. Yn amlach na pheidio mae rhywun yn cloddio safleoedd canol oesol neu cyn-hanesyddol neu Rufeinig. Y tro yma cefais brofiad gwahanol iawn. Dyddiau yn cloddio allan yn yr awyr iach yw’r dyddiau gorau ond mae cael cysylltiad a fy nghyn-deidiau wedi gwneud y gwaith cloddio ym Mhen y Bryn yn arbenig iawn, yn fyth gofiadwy ac i raddau yn emosiynol.