Good Life Experience, Herald Gymraeg 30 Medi 2015

 

 

 

 

O ran darlithio mae hi wedi bod yn bythefnos brysur os nad hynod ddiddorol. Cefais wahoddiad i roi sgwrs yng ngwasanaeth ‘Mawl Medi’ yng Nghadeirlan Bangor a chytunais yn fras i son am hanes y gadeirlan a’r cysylltiad gyda Gruffydd ap Cynan ac Owain Gwynedd (y ddau wedi eu claddu yno yn rhywle).

 

Yn agosach at y noson, dyma ddeall mai’r prif atyniad ar y noson fyddai Cor Glanaethwy a dyma sylweddoli ella bydd na ddipyn go lew yn mynychu felly. Ar y noson ei hyn, roedd y gadeirlan yn orlawn, rhai cannoedd yn mynychu, a’r her i mi oedd trio eu “cyrraedd”. Dwi ’di hen arfer rhoi sgyrsiau mewn festri capel a neuadd bentref o flaen rhyw 30 aelod o Ferched y Wawr ond roedd trio dal sylw’r cannoedd yn y gadeirlan yn stori wahanol iawn.

 

‘Sgwrsio’ hefo pobl dwi yn ei wneud go iawn, nid darlithio. Does na ddim sgript na threfn bendant i bethau gennyf – dwi jest yn agor fy ngheg a gweld lle mae’r sgwrs yn mynd. Gyda agosatrywdd mae rhywun yn gweld ymateb pobl, yn gwybod os ydynt hefo fi neu ddim ac yn gweld faint o chwerthin sydd yna i fy ‘jokes’ gwael.  Rwyf yn ddiolchgar iawn i griw y gadeirlan am y gwahoddiad ac yn weddol ffyddiog i mi gyflwyno ddipyn o hanes tywysogion Gwynedd i’r dorf (yn lle’r bregeth arferol).

 

Os oedd y gwahoddiad i roi sgwrs yng Nghadeirlan Bangor yn un ‘anarferol’, roedd y lleoliad nesa yn fwy ‘diddorol’ byth. Y tro yma gwahoddiad gan Cerys Matthews (ie y gantores / gyflwynwraig yn yr het wen) a gefais i roi sgwrs yn yr wyl ‘Good Life Experience’ mae hi’n guradu gyda Charlie, Caroline a Tara Gladstone (o dras Ewart wrthgwrs) ar Stad Fferm Penarlag. Eto archaeoleg oedd dan sylw.

 

Fy llwyfan y tro yma oedd y llwyfan ‘Cooks & Books’ ac eto dyma her arall. O fy mlaen cafwyd arddangosfa goginio gan enwogion fel Valentine Warner a Thomasina Miers. Wedyn y fi yn trafod ‘Archaeoleg Gogledd Cymru’.  Does ru’n diwrnod ru’n fath – mae hynny yn sicr. Eto, dwi’n credu i mi lwyddo i roi rhyw fath o gyflwyniad o dirwedd archaeolegol gogledd Cymru i’r gynulleidfa dybiaf oedd yn bennaf o Lundain neu yn sicr o ffwrdd.

 

Gofynwyd sawl cwestiwn ar y diwedd, sydd o hyd yn fesur da os oedd y sgwrs yn cydio, a cherddodd neb allan o’r babell. Eto rwyf yn hynod ddiolchgar i Cerys a’r Gladstones am y gwahoddiad. Cefais fy  nghyflwyno i’r llwyfan gan Cerys ei hyn a fe ddywedodd bethau caredig tu hwnt amdanaf. Ella mae’r peth gorau ddywedodd Cerys am ein cyfnod yn cyd-weithio yn ystod dyddiau cynnar Catatonia yw fy mod wedi eu hargymell i ‘redeg’ oedd yn ffordd dda iawn o arall-eirio ‘mynd amdani’.

 

Roedd y rhaglen wedi fy rhestru fel ‘cerddor a bardd’ a chafwyd hwyl wrth esbonio i’r dorf, fy mod yn ‘gerddor punk’ ella wir, ond yn sicr nid yn fardd – ac yn sicr nid yn ‘gerddor go iawn’. Duw a wyr beth oedda nhw yn ei ddisgwyl ond fe aeth lluniau o sgerbydau cyfnod Llychlynaidd yn Llanbedrgoch i lawr yn ffafriol iawn yn y Babell Fwyd !!

 

Ar ol gorffen ‘sgwrsio’ dyma gyfle i fwynhau ychydig ar yr Wyl ei hyn. Y noson flaenorol roeddwn wedi cael cyfle i weld perfformiad gan Wilko Johnson, cyn aelod o Dr Feelgood a cherddor / canwr yn y dull ‘Blues’ / R&B’. Gyda Norman Watt-Roy (o’r Blockheads) ar y bas, dyma un o’r perfformiadau mwyaf egniol dwi wedi weld ers blynyddoedd. Triawd oedd y grwp ond roedd Wilko Johnson mor agos at berffeithrwydd a sydd yn bosib, roedd popeth yn ei le a phopeth i bwrpas o ran y gerddoriaeth.

 

Cefais gyfle i wrando ar fy hen gyfaill o Missouri, Jeb Loy Nichols yn siarad, DJ’io ac yn canu ym mhabell ‘ Caught by the River’, pabell wedi ei threfnu gan Jeff Barrett, y gwr sydd newydd arwyddo’r gantores Gwenno i’w label ‘Heavenly’.  Dyma’r tro cyntaf i mi gyfarfod Jeff, ond roedd yn gyfarwydd a’r Anhrefn, felly digon hawdd cychwyn a chynnal sgwrs a dyma drafod sut fod llwyddiant Gwenno yn ddiweddar wedi newid y naritif o ran cerddoriaeth Cymraeg – fel dywedais wrth Barrett ‘normal not novelty”.

 

Atgoffwyd mi o gyfnod hapus iawn yn gweithio fel rheolwr gyda Jeb  rhwng 2007 – 2010 yn teithio America ac yn rhydhau recordiau ac heb os dyma wr diddorol, deallus, doniol – athrylith. Yn anffodus doedd dim ‘cyflog’ wrth weithio gyda artistiaid fel Jeb, fell roedd angen troi yn ol at yr archaeoleg, ond braf oedd mwynhau ei gwmni yn yr haul poeth ym Mhenarlag.

 

Methais a chael cyfle i wrando ar y nofwraig awyr-agored, Vivienne Rickman-Poole, gwraig hynod ddiddorol sydd ar hyn o bryd yn nofio ym mhob llyn yn Eryri fel ‘prosiect’ – dros 150 ohonnynt. Y rheswm am fethu ei gweld oedd fod y babell yn orlawn a ddim posib cael mynediad. Bu Vivienne yn sgwrsio yn yr Wyl llynedd ac yn amlwg mae ei hanturiaethau yn rhai hynod boblogiadd – mi fu Vivienne ar Countryfile yn ddiweddar, felly ella fod hynny wedi sicrhau mwy byth o wrandawyr iddi.

 

Wythnos nesa bydd pethau yn ol i ‘normalrwydd’, mi fyddaf yn dysgu archaeoleg i ddysgwyr Cymraeg, mae sawl sgwrs i’w rhoi i Merched y Wawr a Chymdeithasau Hanes a byddaf yn gallu gweld eu gwynebau, yn gallu rhannu panad a sgwrs. Petawn yn y Byd Pop byddai’r sgyrsiau diweddar yma wedi cael eu disgrifio fel ‘Stadium Rock”.

http://www.thegoodlifeexperience.co.uk/line-up/2015-line-up



 

 

http://www.viviennerickmanpoole.co.uk/

 

 

Castle Kitchen, Montgomery, Cultural Detour Part 5

I had been filming at Beacon Ring Hillfort (owned by Clwyd Powys Archaeological Trust) on Long Mountain above Welshpool for a programme for S4C with presenter Gareth Potter about the Welsh Borders and once we had finished I made a beeline for St Michael's Church, Forden to enjoy that wonderful east window by William Morris & Co. Once that was done and enjoyed it was time for a 'panad' so I headed up to Montgomery, 4 miles up the road, parked in the wonderful square and headed into Castle Kitchen. Part cafe / part shop and with garden seating outdoors.

What can I say - friendly staff - absolutely brilliant - it was a real 'teashop' vibe, people chatting, everybody smiling - healthy banter - almost Midsomer (without the murders). I ordered a pot of tea and then got tempted to the scone and jam.

The scone arrives warm - all homemade - and it is good no doubt about that. I pay the price - my gluten intolerance won't have it any more. Shame really as I wish I could indulge once in a while ......

.......   still for everybody else - go for it - indulge and enjoy.

En route:

Beacon Ring hillfort with Gareth Potter filming for S4C

William Morris & Co, east window St Michael's Forden

St Nicholas Church, Montgomery from the castle

Montgomery Castle

Offa's Dyke between Montgomery and Chirbury

Caffi Cookes, Penrhyndeudraeth, Cultural Detour Part 4

Penrhyndeudraeth, turn down towards Pont Briwet, Caffi Cookes is down there on the left hand side just before the new bridge. In the old days we may have called this kind of cafe a 'greasy-spoon' but that is possibly an unfair description. I always liked the traditional truckers cafes but this is clean and friendly and definitely NOT greasy.

I guess what I mean is, you can have all day breakfasts at a sensible price. I order the 'veggie breakfast' and decline the bread (on my gluten free diet). The cafe owner made the effort to come out to let me know that the veggie sausages contained gluten. I go with the veggie sausages anyway as a bit of a treat.

The breakfast was well presented, well cooked and the plum tomatoes piping hot .... faultless and lovely. Forgetting the 'greasy spoon' debate - this is a cafe for 'workers', 'truckers' and 'visitors' alike - a good little detour if heading past Penrhyndeudraeth or on the Harlech route.

I hadn't crossed the new Pont Briwet, and decided to do a quick once over / drive thru' after lunch. I loved the old Grade II Listed bridge, not that the Grade II Listing had any effect whatsoever - it was still destroyed. The old toll booth has gone also. In it's place a new bridge, quick, efficient, straight, convenient, wide, - all of those things and more I'm sure but completely devoid of any character at all.  I love old buildings and those things that give a place character. This is a convenience bridge now - with great views as before - but now you hurry across without the in-convenience of paying the toll. Gwynedd Museum have asked me for my tickets which I had kept in the car ...... 

https://en.wikipedia.org/wiki/Pont_Briwet

Castell Carndochan, Herald Gymraeg 23 Medi 2015

 

Castell Carndochan, un o gestyll Llywelyn Fawr, yn uchel uwchben Llanuwchllyn. Un o’r cestyll Cymreig yng ngwir ystyr y gair, un o gestyll tywysogion Gwynedd. Mae yna linell hyfryd yn y gan ‘London’s Calling’ gan The Clash, lle mae Joe Strummer yn canu ‘and you know what they said, well some of it was true’. Y llinell yma sydd yn dod i’m meddwl wrth ystyried ein perthynas a’r Cestyll Cymreig neu’r Cestyll yng Nghymru.

Efallai wir fod Cestyll Edward I wedi hawlio mwy na’u siar o’r sylw dros y blynyddoedd, ond rhaid gofyn y cwestiwn a oes bai arnom fel Cymry Cymraeg am ganiatau’r sefyllfa hon. Rwyf wedi awgrymu sawl gwaith fod ein tuedd i roi y bai ar eraill, boed yn gyfundrefn addysg neu’n gyrff cyhoeddus, efallai yn rhy hawdd, yn cyflawni fawr mwy na rhoi esgusion am ein difaterwch ni. Gofynnwch y cwestiwn, faint ohonnom sydd yn gyfarwydd a Chastell Carndochan?

Faint bynnag o sylw mae Conwy, Harlech, Caernarfon a Biwmares wedi eu hawlio (am resymau da iawn gyda llaw) does dim esgus go iawn nad ydym yn gallu darllen, mynd ar Google, mynd am dro a darllen y Map O.S. Beth ddigwyddodd i’r antur o ymchwilio a darganfod?

Ond i fynd yn ol at dyfyniad Strummer, fod “rhan o hyn yn wir”, dyma ganmol Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd, Parc Cenedlaethol Eryri a Cadw am sicrhau fod gwaith archaeolegol newydd ddigwydd am yr ail dymor i fyny ar safle castell Carndochan. Does dim amheuaeth fod Carndochan yn un o gestyll “llai amlwg” tywysogion Gwynedd a dyma gynnig ateb uniongyrchol i’r diffyg gwybodaeth a diffyg ymwybyddiaeth.

Does fawr o dystiolaeth hanesyddol am gestyll tywysogion Gwynedd. Cawn gyfeiriad at y Castell ym Meirionnydd er engraifft ym Mrut y Tywysogion ar gyfer 1221, ond hyd yn oed wedyn, dydi Castell y Bere ddim yn cael ei enwi. Felly pa obaith i Gastell Carndochan? Mae’r ffaith fod Carndochan ar ochr y mynydd, yn ddringfa o hanner awr go dda i’r copa ac yn weddol ‘anghysbell’ hefyd wedi cyfrannu’n hanesyddol at y diffyg ymwybyddiaeth o’r safle.

 

Felly, yn lle “cwyno” am ddiffyg gwybodaeth mae David Hopewell o Ymddiriedolaeth Archaeolegol, mewn partneriaeth a’r Parc a Cadw wedi mynd ati i gloddio ychydig ar y safle. Os does na ddim hanes mewn dogfennau hanesyddol rhaid palu o dan y ddaear felly yn achos Carndochan, archaeoleg yw’r ateb – o bosib yr unig ateb.

Bu gwaith cloddio ar Garndochan llynedd (2014) yn bennaf i weld faint o’r muriau oedd yn weddill neu yn dal i sefyll o dan yr holl gerrig oedd wedi disgyn o furiau’r castell dros y canrifoedd. Daethwpyd o hyd i ddarnau sylweddol o’r muriau yn gyfan, er efallai ddylia hyn ddim fod yn ormod o syndod gan fod y cerrig sydd wedi disgyn wedyn wedi cadw’r rhan isaf o’r mur yn weddol ddiogel dros y canrifoedd.

Llynedd, llwyddodd Hopewell a’r tim cloddio gadarnhau fod dau dwr siap-D ar y safle yn ogystal a gorthwr sgwar a thwr crwn. Y twr siap-D yw’r rhai nodweddiadol o adeiladwaith tywysogion Gwynedd (gweler Castell y Bere, Dinas Bran , Ewloe). Yn wir roedd yr ail dwr siap-D  yn ddarganfyddiad newydd i bob pwrpas.

Eleni daethwpyd o hyd i’r fynedfa, sydd yn ddarganfyddiad ofnadwy o gyffrous. Yn raddol mae’r archaeoleg yn ychwanegu at ein dealltwriaeth o’r safle hynod yma. Cafwyd Diwrnod Agored hynod llwyddianus fel rhan o gynllun ‘Drysau Agored’, Cadw, a braf oedd gweld y gymysgedd arferol bellach o Gymry Cymraeg lleol ac ymwelwyr o bell yn mentro’r llwybr mynydd serth er mwyn cael gwerthfawrogi’r safle a’r gwaith archaeolegol. O sefyll yno mae rhywun yn gweld pam y dewisiodd Llywelyn ab Iorwerth y safle hon i reoli Dyffryn Dyfrdwy.

 

Lluniau: drwy garedigrwydd Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd

Puffin Cafe, Cultural Detour Part 3

This is an interesting detour in the sense it only really works one way - you have to be going west on that old gravel road called the A55. Well, you could go east, turn around and come back again - it would be worth it - that would be a proper detour.
The cafe is called Puffin Cafe. They have a big US style sign outside  - the day I visit the skies are dark and atmospheric, it's the end of summer, the begining of autumn  - it's lunch time and I need something warm.

Puffin Cafe is part of the Glasfryn empire, it's new, squeaky clean, diner style and a good find - as I say it's worth the detour if heading east.

The vegetarian offer I go for is 'Roast Pepper and Mushroom Burger' which comes with side salad, plenty of chips and a lovely bowl of relish. Being gluten free, I ditch the top bit of the bap but allow myself a treat and eat the bottom half of the white bread bap (I felt no worse).

On these cold dark afternoons this was just what was required - a sgram, but not too much. Big juicy mushrooms sitting on a bed of green roasted peppers. Very good - and a great vegetarian option.

This is a cafe with a view - over the A55, over Lavan Sands and over to Ynys Seiriol / Puffin Island / Priestholm - with it's B&W lighthouse just off shore.

Detour - don't drive by. This is a good find. Shop great too ........

Twitter: @PuffinCafeShop
Facebook: PuffinCafeA55

Arddangosfa LLuniau Peter Telfer, Herald Gymraeg 16 Medi 2105

 

 

Ar y lonydd bach, y ffyrdd di-arffordd, y ffyrdd gyda’r glaswellt yn y canol, y llwybrau oddiar y priffyrdd – dyna lle mae darganfod y pethau diddorol. Yn yr un modd, mae’r celf a’r diwgwyddiadau mwyaf diddorol yn digwydd ymhell o’r tir canol, y ‘canol y ffordd’ neu i fenthyg o’r Saesneg am eiliad, y ‘mainstream’.

Does yna ddim gair cyfatebol go iawn yn y Gymraeg i ‘mainstream’, er efallai fod rhywun yn son am ‘gerddoriaeth canol y ffordd’ os am ddisgrifio’r math o ganeuon sydd yn cael eu chwarae ar Radio Cymru yn ystod y dydd. Mewn gwirionedd, yr hyn a olygir gan ‘canol y ffordd’ go iawn ym myd y celfyddydau yw ‘diflas’ neu ‘saff’ neu’n waeth byth yn ‘rhan o’r sefydliad’.

Nid fod pentref Borth ar lan y mor rhwng Aberystwyth a Machynlleth yn hollol ddi-arffordd, onibai fod rhywun yn cymeryd y diffiniad yn llythrennol, gan ei fod oddi ar yr A487. Dyma chi bentref lan y mor sydd a naws Dylan Thomas-esque bron, rhyw fath o Laregub lle mae’r naws Gymreig wedi ei foddi gan y naws lan y mor ar gyfer ymwelwyr. Rhyl bach iawn.

Bu Borth yn y newyddion (archaeolegol) yn ddiweddar gan i’r coed hynafol ymddangos ar y traeth yn sgil y stormydd mawr Chwefror 2014. Coed derw ac ywen oedd rhain yn dyddio yn ol i’r Neolithig / Oes Efydd, oddeutu 5,000 o flynyddoedd yn ol, a oedd wedi eu cuddio gan fawn tan y stormydd. Crwydrais y traeth i gael lluniau – mae’r ‘stwmpiau’ a’r gwreiddiau yn dal yn amlwg.

 

Ond arddangosfa ffotograffau oedd wedi fy nenu i’r Borth go iawn. Gyrrais ar hyd y lon hir drwy Borth i gyfeiriad Ynys Las gan gadw golwg am Gaffi ac Emporiwn Hufen Ia Uncle Albert. Methais a chael hyd iddo y tro cyntaf nes i un o drigolion Borth esbonio ei fod yn adeilad pinc, felly dyam  droi y car ger y clwb golf a dilyn fy ol traed yn ol ar hyd y ‘prom’.

Arddangosfa gan y ffotograffydd Pete Telfer oedd ymlaen yn Emporiwm Hufen Ia Uncle Albert. Nid oriel arferol, sefydliadol arferol oedd hon ond a dweud y gwir, unrhywbeth ond yr arferol. Ac eto roedd walia gwyn yr Emoriwm yn gweddu yn berffaith i luniau du a gwyn Telfer. Cofnod o gyfnod efallai yw’r disgrifiad gorau o waith Telfer – yr hyn oedd o yn alw yn ‘Pictures from a previous life’.

Bu Telfer wrthi yn cofnodi digwyddiadau celf drwy gydol ail hanner yr 1980au a ddechrau’r 1990au gan gofnodi gwaith yr arlunydd cysyniadol Paul Davies a mudiad Beca. Paul greodd y map o Gymru allan o fwd yr Eisteddfod ar y Maes os cofiwch. Telfer sydd hefyd yn gyfrifol am gofnodi ymdrechion Tim Celf Ia Cymru mewn gwahanol gystadleuthau yn Sgandinafia a Moscow.

Rwyf i yn adnabod Telfer drwy’r Byd Pop ac yn amlwg ymhlith ei luniau roedd rhai o gymeriadau blaenllaw y ‘Sin Danddaearol Gymraeg’ o’r 1980au – dyma lun o Ann Fflaps ger carreg fedd Jim Morisson ym Mere Lachaise a dyma lun eiconaidd o Dave a Pat Datblygu yn eistedd ar soffa tra yn fflimio fideo.

Gallwn ganmol lluniau Telfer hyd at syrffed, a gallwn draethu ar werth diwylliannol y broses gofnodi ond fe’m syrdanwyd ar y noson gan ddawn Pete Telfer i adrodd stori. Cafwyd esboniad ffraeth a doniol gan Pete wrth iddo ein tywys o lun i lun o amgylch yr ‘Oriel’.

I fenthyg o’r Ffrangen y tro yma, efallai mai fel ’raconteur’ fyddai’r disgrifiad mwyaf addas o ddawn dweud stori Telfer. Llwyddodd i ddod a phob llun yn fyw, gyda hanesion doniol ac anturiaethol. Os oes rhaid defnyddio gair fel ‘amgen’ yma – diolch byth am hynny!

 

 

 

Eglwys Carnguwch, Herald Gymraeg 9 Medi 2015

 

 

Rwyf wedi bod wrthi ers dros flwyddyn bellach yn cyflwyno rhaglen wythnosol ar MonFM. Radio cymunedol yw MonFM yn gwasanaethu Ynys Mon ac yn cael ei redeg gan wirfoddowlyr a mae fy ymdrech bitw i ehangu’r diwrwedd ddiwylliannol Gymraeg ar yr awyr  bob pnawn Llun rhwng 2 a 4pm. Sgwrsio fydda’i ran amlau, am ddiwylliant, archaeoleg, hanes gyda gwahanol westai bob wythnos.

Hyd yma rwyf wedi sgwrsio a chymeriadau amlwg o Fon fel y gantores Elin Fflur, y digrifwr Tudur Owen a’r Aelod Cynulliad Rhun ap Iorwerth ond mae gorwelion ehangach na Mon yn unig i’r rhaglen felly mae cymeriadau mor amrywiol a Dafydd Iwan, Dyl Mei. Georgia Ruth a Yws Gwynedd wedi galw heibio i sgwrsio ac i ddewis caneuon.

Rwyf hefyd wedi trafod daeareg gyda Dyfed Elis-Gruffydd, daeareg Mon gyda Margaret Wood (GeoMon), archaeoleg hefo Frances Lynch a nofio yn yr awyr agored hefo Vivienne Rickman Poole. Fel awgrymais, nid trigolion Mon yn unig sydd yn cael eu gwasanaethu gan fod modd gwrando yn fyw ar y rhaglen drwy’r we. Ewch draw i monfm.net felly ar bnawniau Llun.

Pur anaml mae pobl yn ffonio i mewn gyda ceisiadau, nid dyna’r math o raglen yw hi, er mae ambell un yn gwneud a byddaf yn trio fy ngorau i’w cynnwys (heb gyfaddawdu yn ormodol yn gerddorol). Peth prin iawn yw cael ceisiadau i sgwennu colofn, ond dyma ni gais gan N Jones, Rhosfawr ger Y Ffor yn gofyn i mi sgwennu am daith gerdded ddiweddar o amgylch y dirwedd hanesyddol yng Ngharnguwch, Llyn.

Gyda phleser medda fi. Trefnwyd y daith gerdded gan Richard Jones, Penfras Uchaf, ar bnawn Sul yn ddiweddar ac er fod Richard wedi fy rhybuddio y byddai’r daith yn ‘boblogaidd’ dwi’m yn credu i Richard na minnau ddisgwyl cymaint a’r 62 a ymunodd a ni am ein dro hanesyddol / archaeolegol o amgylch Carnguwch.

A dweud y gwir roedd rhyw deimlad / naws gymdeithasol go iawn wrth i bawb ymgynyll ym murath Penfras Uchaf, pawb yn sgwrsio ac ofnais am eiliad mae fi fydd rhaid tarfu ar eu sgyrsiau wrth som an rhyw feini hirion a hen eglwysi !! Da ’di pobl Llyn ac Eifionydd, da am gefnogi a da am fynychu.

Rwyf yn hen gyfarwydd a fferm Penfras Uchaf gan fod maenhir yn sefyll ar eu tir ychydig i’r dwyrain o’r ffermdy, a’r garreg hon oedd y pwynt trafod  cyntaf ar ein taith gedded. Cafwyd sgwrs ddiddorol iawn yma am arwyddocad meini hirion (sydd yn dyddio o’r Oes Efydd) a braf oedd cael Richard, fel y ffarmwr lleol, yn cyfrannu i’r sgwrs ac yn cynnig damcanaiethau. Mewn gwirionedd ychydig rydym yn ei ddeall am feini hirion go iawn.

Gan fod nifer o feini yn sefyll ger hen lwybrau, meddyliwch am Fwlch y Ddeufaen, neu yr holl feini fyny’r bwlch o Lanbedr (Ardudwy), efallai fod rhai yn arwyddbyst gyn-hanesyddol. Ar y llaw arall mae engreifftiau eithriadol fel y tri maen ger Llanfechell, Ynys Mon, beth yw arwyddocad rheini? Yr hyn sydd yn sicr yw fod y dirwedd amaethyddol rydym yn ei weld heddiw o amgylch y meni yma yn dirwedd sydd wedi gweld llaw dyn dros y canrifoedd a felly beth sydd yn anodd i ni heddiw yw gweld beth yn union oedd cyd-destyn y meni dros dair mil o flynyddoedd yn ol.

 

 

Ar ein taith cerdded rhaid oedd croesi Afon Erch a’i phont fach yng nghanol y cae cyn cyrraedd gweddillion Ffynnon Tyddyn Bach. Doedd fawr i’w weld yma, er roedd rhywun yn amau fod llaw dyn wedi siapio ychydig ar y ffynnon. Dyma engraifft perffaith o ffynnon sydd angen ei chlirio / cloddio yn archaeolegol i wneud ychydig fwy o synnwyr o beth sydd yno. Dyma yn union sydd wedi digwydd gyda Ffynnon Elan yn Nolwyddelan yn ddiweddar.

Wrth ddringo’r llethr ar ochr Afon Erch dyma gyrraedd yr hyn sydd wedi cael ei awgrymu i fod yn “loc diddorol” ger hen dyddyn Llech-engan. Y tebygrwydd yma yw fod y caeau yn dilyn ochr dyffryn Afon Erch a fod yr afon wedi creu siapiau sydd efallai yn ymddangos yn grwn o’r awyr. Gan ein bod yn weddol agos i Eglwys Carnguwch, ddigon naturiol fod rhai dros y blynyddoedd wedi holi os oedd cysylltiad mynachaidd yma, ond wrth drafod, roedd consensws mai natur, a chwrs yr afon,  sydd wedi ffurfio’r tro neu gylch yn y cae.

Anodd oedd gwneud pen na chynffon o adfeilion Llech-engan. Gyda’r to wedi hen ddisgyn, buan iawn mae tyddyn yn troi yn adfail llwyr. Erf od rhai yn cofio’r tyddyn yn gyfan, mae natur a glaw yn trechu unrhyw adeilad sydd wedi colli ei do. O fewn hanner canrif mae ty yn y sefyllfa yma mynd a’i ben iddi.Cytunwyd fod angen ffotograffau os am ddehongli’r adfeilion gyda unrhyw sicrwydd.

Y nodwedd nesa ar ein taith oedd safle ty canoleoesol, neu “dy-llwyfan”, sef rhywbeth tebyg iawn i hafoty wedi ei dorri mewn i ochr y bryn er mwyn creu llawr gwastad ar gyfer y ty. Wrth gyrraedd y safle roedd rhywun yn amau fod mwy o olion o dan y pridd, er fod rhain ddigon anelwig. Tirwedd ganol-oesol wedi gweld effaith aradr dros y canrifoedd wedyn efallai?

A dyma orffen ein taith yn Eglwys hynafol Carnguwch, eglwys Sant Beuno. Tybir fod eglwys yma ers y 13eg ganrif ond ail godwyd yr eglwys bresennol gan Henry Kennedy, y pensaer o Fangor, ym 1882. A pha well lle na mynwent i orffen ein taith? – mae pawb wrth eu bodd yn darllen cerrig beddau a hel atgofion.

 

 

Andy and Adam's Food, Corris, Cultural Detour Part 2

http://andyandadam.co.uk/

Corris, en-route between Dolgellau and Machynlleth could be considered a convenient toilet stop. It is much more of course, with a history of slate quarrying and the Corris Railway but it does have a Public Convenience which is convenient. It was much used in our rock'n roll days with Anhrefn travelling back from gigs in Aberystwyth at some un-Godly hour (usually around 3am). However there is no tap at the PC which is a a bit 'old skool'.

At a more reasonable hour (mid-morning) and en-route to do a workshop at Ysgol Bro Hyddgen I pulled in to Corris, more for a quick look around than anything, and came across this little gem - 'Andy and Adam's Food' in what would have been the old Idris Stores.

This is a cafe, come village shop, with some books on Snowdonia and a few gifts. 'Panad' I thought to myself and ordered a mug of tea (with separate jug of milk) and a brownie (energy in preperation for those workshops with Machynlleth 6th Form). We immediately struck up a conversation - they enquired about my destination / route in a way that invited or opened up the conversation and this in return gave me the opportunity to find out more about the recently opened cafe.

For sure this brings a bit of cultural life back in to the heart of Corris. A couple of ladies were chatting over coffee. A few others came in for milk. We are close to the  Centre for Alternative Technology (CAT)  here and the vibes were definitely more alternative incomers than local farmers in Corris village centre that morning. However Andy and Adams is definitely more a 'boutique' than any 'alternative/hippy' cafe - it has an air of clean, fresh, colour, welcome about it - almost old fashioned village shop but not that either - no old lady serving, no musty-ness or bells ringing as you enter.

A great stop for a quick panad. Get's you in to Corris for a detour.

http://www.corris.co.uk/

http://www.cat.org.uk/index.html

Lucy Worsley a Roy Strong, Herald Gymraeg 2 Medi 2015

Dwn’im faint ohonnoch lwyddod i weld y rhaglen gyda Lucy Worsley yn holi Roy Strong ar BBC 4 yn ddiweddar ond dyma raglen a ysbrydolodd. Roy Strong wrthgwrs oedd yn gyfrifol am ddeffro’r Oriel Portreadau Genedlaethol a’r Victoria & Albert allan o’u trwmgwsg a’u llusgo i fwrlwm creadigol, ffasiwn a gwleidyddiaeth ail hanner yr Ugeinfed ganrif. Ef, fwy na neb, wnaeth yr ‘amgueddfa’ a’r ‘oriel gelf’ yn rhywbeth perthnasol os nad hanfodol – a mawr ddiolch iddo am hynny.

Er, wrth gydnabod hyn, ac yn ddigon naturiol i nifer ohonnom fel Cymry Cymraeg, mae cefnogaeth Strong i’r Teulu Brenhinol (a’r cysyniad) yn gallu bod braidd yn groes i’r graen, ond yn ystod y cyfweliad o awr fe siaradodd fwy o synnwyr na wnaeth o rwdlan.

Lambastiodd y BBC (Prydeinig) am ostwng safonau ac am gefnu ar ddiwylliant. Chwerthais wrth feddwl sut fydda Strong yn ymateb felly i ‘Taro Tarw Tomo’ ? Weithiau mae’n beth da nad yw pawb yn siarad Cymraeg. Er popeth ddywedodd Benjamin Zephania ar faes y Steddfod am ddysgu Cymraeg yn ysgolion Lloegr – mae angen rhoi trefn ar ddiwylliant Cymraeg cyn agor y drysau yn rhy agored. Oleiaf mae BBC 4 yno i Lucy gyfweld a Strong.

‘Lliwgar’ yw un ansoddair ar gyfer Strong, (gwisg yn ogystal a’i farn) eto diolch byth fod cymeriadau fel hyn yn bodoli, yn herio, yn gofyn cwestinau, yn gwrthod cyd-ymffurfio ac yn ein gorfodi i feddwl a ffurfio barn yn ddiwylliannol. Does neb tebyg i Roi Strong yn y ‘Byd Cymraeg’ ond yn ei lyfr ‘Is-Deitlau yn Unig’, mae Emyr Glyn Williams yn cyffwrdd ar rhywbeth tebyg am ddiffygion creadigol y Cyfryngau wrth drafod S4C.

Rwan ta, beth bynnag mae rhywun yn feddwl o ddisgrifiad Emyr o S4C, mae wir angen y drafodaeth arnom (yn rhywle, siawns?) Dyma ddywedodd Emyr: “Does dim angen mynydd rhew i suddo S4C – mae difaterwch a diffyg asgwrn-cefn y capteiniaid a’r criw ….. a dyheuadau’r gynulleidfa dros y degawdau wedi bod yn ddigon i’w suddo hi”. Rhaid chi ddarllen ‘Is-Deitlau yn Unig’ er mwyn cael y cyd-destyn llawn.

Ond yr hyn sydd yn ddiddorol am beth ddywedodd Emyr, (a mae o yn son yn bennaf am y diffyg traddodiad sinematig yn y Gymraeg) i mi, yw’r ffaith iddo awgrymu fod yna ddifyg dyhead gan y gynulleidfa Gymraeg. A yw hyn yn awgrymu rhywsut ein bod wedi prynu tocyn ar fwrdd y llong heb fawr o ystyriaeth am lle roedd y llong yn hwylio iddi? Tra fod Emyr yn son am ffilmiau yn yr iaith Gymraeg, byddwn yn arall eirio ei ddadl a gweiddi’r gair ‘Archaeoleg’ !

Awgrymai Emyr fod ein hobsesiwn gyda llenyddiaeth, barddoniaeth a hanes ac yn y blaen wedi bod ar draul datblygu elfennau eraill o’r diwylliant Cymraeg. Cytuno i raddau, pwynt oedd yn sicr yn gwneud mi feddwl (a gwenu) ac eto, o fy mhrofiad personnnol i o’r Byd Cymraeg, yr unig ffordd mae pethau yn digwydd yw drwy fynd ati i greu ar liwt eich hyn.

Ar y cyfan does yna fawr o ddeheuad allan yna, dim ond rhyw dderbyn pethau. Efallai i David R Edwards grisialu’r peth (yn ddiwylliannol) wrth iddo ganu ‘Mae byw yng Nghymru fel gwylio paent yn sychu’. Ond y pwynt hefo rhai fel Roy Stong yw, oleiaf fod y dewis ganddynt yn Saesneg, mae BBC6Music yn bodoli ar gyfer cerddoriaeth amgen, mae BBC 4 yn bodoli ar gyfer y celfyddydau a diwylliant ehangach.

Yn y Gymraeg dydi’r dewis DDIM yna, a dyna pam efallai fod rhywun wedyn yn digaloni cymaint gyda “Taro Tarw Tomo”. Petae gwell amrywiaeth byddai’n haws anwybyddu’r pethau gwael. Dwi wrthi yn pregowtha y math yma o neges ers 1977, efallai’r cwestiwn sylfaenol yw beth yn union yw dyheuadau’r gynulleidfa Gymraeg?


http://rhysmwyn.blogspot.co.uk/2015/08/lucy-worsley-roy-stong-some-cultural.html