Post Diwylliannol Post Punk (beth am adolygu hwn yn 2012 ?)

Y Trwynau Coch - Wastod Ar Y Tu Fas

Hanes y Blew @ ffansyn LLMYCH 80au hwyr.

Cyfweliad gan Huw Prestatyn (Llmych) hefo Dafydd Evans o'r Blew, rhywle yn Llangadog, rhywbryd ddiwedd yr 80au. Mi oeddwn yno fel llygad dyst, voyeur pop Cymraeg, ffan ..................
Yn dod cyn bo hir i'r Blog
mater o gael amser i deipio .....

Post Diwylliannol Post Punk (Scorcher)

Welsh Rock at the moment is almost exclusively aimed at middle class children rather than working class kids”  Scorcher 1982.

Mae hyn rhai blynyddoedd cyn i’r diweddar Emyr Price roi gofod i mi herio’r Sefydliad Cymraeg yn y Faner, yn wir yn ol ym 1982 doedd fawr o neb yn cymeryd sylw na diddordeb yn y ffansins oedd yn cael eu cyhoeddi, y casetiau oedd yn cael eu rhyddhau na’r grwpiau newydd “tanddaearol” oedd yn trio rhoi llais i’r gynulleidfa anweledig Gymraeg, (sef unrhywun oedd ddim mewn neuadd breswyl Prifysgol Cymru).

                Tybiaf fod y Sefydliad mwy na thebyg heb glywed am fodolaeth y grwpiau tanddaearol neu os oedd unrhyw ymwybyddiaeth o gwbl ganddynt, mae’r teimlad oedd “anwybyddwch nhw a mi ddiflanan ddigon cyflym”. Ond gyda’r cyhoeddiad Scorcher, dan olygyddiaeth Ian Bone a oedd yn ddiweddarach i lansio’r papur Class War, fe gafwyd, efallai am y tro cyntaf, erthygl drwy gyfrwng y Saesneg ym lambastio’r Byd Cymraeg.

                Gan fod hwn yn gylchgrawn anarchaidd ac yn rhyw fath o rhagflaenydd i Class War, fe benderfynais alw pawb oedd yn gweithio i’r Cyfryngau Cymraeg yn “hipis allan o gysylltiad”. Dim byd newydd na chwyldroadaol – roeddwn i a nifer arall wedi bod yn pledu cyhuddiadau o’r fath mewn ffansins ers dechrau’r 80au ond – roedd rheini yn y Gymraeg – fydd neb yn eu darllen !

                Ond gyda cyhoeddiad Saesneg dyma ysgwyd ychydig ar y Sefydliad Cymraeg – yn bennaf am nad oedd neb yn rhyw sicr iawn beth oedd cylchrediad  Scorcher. Wrth ddarllen yn ol, rwyf yn weddol sicr mae hwn yw un o’r darnau gwaethaf i mi sgwennu erioed ond, fe gafod effaith ………

               

Bedd Ceiriog Herald Gymraeg 25 Ionawr 2012.

Carodd eiriau cerddorol  - carodd feirdd

Carodd fyw’n naturiol

Carodd gerdd yn angerddol

Dyma ei lwch - a dim lol.

Mae yna ddisgrifiad gwych o John Ceiriog Hughes (1832-1887) yn llyfr ardderchog Eryl Wyn Rowlands “Y Llew oedd ar y Llwyfan”, sef llyfr am hanes y canwr Llew Llwyfo wrthgwrs, lle mae Rowlands yn cymharu’r ddau gymeriad yma fel rhai “oedd yn hoff o godi eu bys bach”. Disgrifiad sydd yn cyfeirio at eu hoffter o’r ddiod feddwol, y gwydryn bach sydd yn cael ei godi at geg sych gyda’r bys bach am i fyny – hynny yw, yn hytrach na son am yfed panad o de o gwpan-tseina.

                Yn ddiweddar mae yna dynfa wedi bod i dorri ar y siwrne am Gaerdydd ar hyd yr A470 drwy adael y ffordd a mynd i mewn i bentref bach hynafol Llanwnog, Sir Drefaldwyn. Buais yno ddwywaith rhwng yr Haf a’r Dolig. Y tebygrwydd yw fod pentref Llanwnog yn dyddio o gyfnod sefydlu’r Eglwys yno yn y Canol Oesoedd Cynnar. Cyn hynny y ganolfan weinyddol i’r ardal fyddai Caersws, yn dyddio yn ol i gyfnod y Rhufeiniaid a’i dwy gaer Rhufeinig (Caersws 1 a Chaersws II).

                Mae’r cyfeiriad  hanesyddol cyntaf am Eglwys Sant Gwynnog yn dyddiio i ganol y drydedd ganrif ar ddeg ond y tebygrwydd yw fod yr Eglwys yn dyddio yn ol i’r 8fed neu’r 9fed Ganrif, yn sicr mae’r fynwent gron a’r enw Llan yn awgrymu fod yma “gell” neu sefydliad yn dyddio yn ol i Gyfnod y Seintiau. Awgrymir hefyd fod rhai o’r blociau tywodfaen sydd yn rhan o adeilad yr Eglwys yn debygol o fod wedi cael eu cludo yma, a’u hail ddefnyddio wedyn, o’r Gaer Rhufeinig yng Nghaersws.

                Y tro cyntaf i mi fynychu’r Eglwys, carreg fedd Ceiriog oedd y peth pwysicaf ar fy rhestr, ond doedd dim syniad gennyf ym mha ran o’r fynwent gorweddai Ceiriog. Fel arfer mae rhywun a sawl dewis, cerdded yn ol ac ymlaen yn systemataidd gan edrych ar bob carreg yn ei thro. Neu mae modd chwilio yn sydun am y cerrig mwyaf amlwg, y rhai mwyaf crand neu rhai ac arwydd y beirdd arnynt. Ond yn yr achos yma chefais fawr o lwc.

                Drwy gyd ddigwyddiad a thrwy fynd yn ol at borth y fynwent gan feddwl am “ail ddechrau yn systemataidd y tro hwn” dyma sylwi ar fwrdd-gwybodaeth ar ochr y lon. Dyma ddarllen hwn yn sydyn a sylwi fod llun o fedd Ceiriog arno a fod coed i’w gweld tu cefn i’r garreg fedd. Dyma oedd y penllinyn angenrheidiol – dyma edrych am goed o amgylch y fynwent ac o fewn eiliadau dyma fi’n sefyll ger fedd Ceiriog, os nad yn sefyll am ben yr hen greadur.

                A dyma ni yn dod at y llinellau hyfryd uchod. Darllenais unwaith, darllenais eil-waith a darllenais eto. Dyna eiriau hyfryd. Dyna eiriau fyddwn yn hapus iawn i gael ar fy ngharreg fy hyn, er na fedraf honni fod yn un sydd a chrap llawn ar farddoniaeth chwaith, ond yn sicr fe garaf gerddoriaeth pop Cymraeg yn angerddol !

                Ond y linell a wnaeth hyd yn oed mwy o argraff oedd y llinell hon

Dyma ei lwch - a dim lol.

Beth oedd ystyr hyn meddyliais a phwy gyfansoddodd y deyrnged yma ? Mae’r rhan fwyaf o gerrig bedd yn son am “er serchog cof am”, yn gofyn am gysur ysbrydol, o gael mynd i’r Nefoedd mewn ffordd, ond gyda Ceiriog dyma ei lwch a dim lol, chwerthais yn uchel.

                Dyma profiad yr archaeolegydd yn aml, darganfod darnau o gyrff, neu sgerbwd neu lwch-weddillion rhyw greadur o’r Oes Efydd. Dim lol. Corff wedi mawr. Wedi pydru, wedi mynd. Rhywsut yn y gerdd fach hon o deyrnged i Ceiriog roedd yna hiwmor, elfen o wirionedd os mynnwch, braidd yn anghyffredin efallai ?

                Ar fy ail ymweliad a Llanwnog ym mis Rhagfyr roedd hi’n twllu’n gynnar, erbyn i mi gyrraedd bedd yr hen Ceiriog roedd hi’n dywyll iawn. Hawdd iawn fyddai dychmygu Christopher Lee yn dod o amgylch y fynwent drwy’r niwl. Ond er y tywyllwch, roedd yn amlwg i mi y tro yma, fod carreg fedd Ceiriog yn erydu’n ddrwg. Bellach mae’r gair “Dyma” wedi hanner ddiflannu, a mae “Carodd” ar fin diflannu – un Gaeaf caled arall a bydd y geiriau yma yn golledig.

                Oherwydd erydu’r tywydd mae’r geiriau yn codi oddiar wyneb y garreg fel stamp o amlen a wedyn yn raddol yn disgyn. Efallai i mi beidio sylwi cymaint yn ystod fy ymweliad cyntaf ond y tro hwn dyma deimlo bydd y gerdd hyfryd yma yn diflannu o fewn ychydig o flynyddoedd, sgwn’i oes rhywbeth gallwn ei wneud ?              

                Ac wrth adael dyma gofio am y llun hynod hwnnw o Ceiriog, fel dywedai Eryl Wyn Rowlands amdano, “yn ei ysblander sgwarog”, sef y llun enwog o Ceiriog yn eistedd yn dal ei het a wedi ei wisgo mewn trywsus a gwasgod sgwarog. Mae’n lun trawiadol a bythgofiadwy. Un o luniau John Thomas yw hwn, o’r casgliad yn y Llyfrgell Genedlaethol, a Ceiriog yn eistedd allan yn yr ardd.

                Petae rhywun yn gofyn – beth sgwennodd Ceiriog ? Faint ohonnom sydd yn gallu ateb yn syth ? Ond mae ei waith yn gyfarwydd i ni gyd, mae hyd yn oed awgrym mae ef oedd yn gyfrifol am eiriau Cymraeg i ‘Men of Harlech’ a hynny ym 1890 a hynny cyn cyhoeddi’r geiriau Saesneg ym 1893 ?  Ond gyda mwy o sicrwydd rydym yn ei adnabod fel awdur geiriau “Dafydd y Garreg Wen”, am gyfieithu “God Bless The Prince of Wales” a’r cyfieithiad arall enwog “Clychau Aberdyfi” o’r gan “The Bells of Aberdovey” gan Charles Dibden.

                Yn fy anwybodaeth yma, oes yna gymdeithas ar gyfer Ceiriog ? Oes yna gyfeillion i Eglwys Llanwnog ? oes yna unrhywun all helpu i gynnal a chadw carreg fedd yr hen Ceiriog ?

"Seleb" Kulture

Herald Gymraeg 18 Ionawr 2012.

A gan fod hi’n ddechrau blwyddyn arall, pa well ffordd o lenwi colofn a rhoi proc i’r dyfroedd na dychwelyd at yr hen ddadl bytholwyrdd honno “safon iaith”. Dyma fi’n digwydd taro ar erthygl Cymraeg yn ddiweddar gyda’r penawd “Selebs”, a dyma awgrymaf, o bosib, os nad yn sicr,  y gair gwaethaf i’w fathu, mabwysiadu, cynnwys, ddefnyddio yn yr Iaith Gymraeg. Yn sicr di’r gair yma ddim yn gyfieithiad nacdi ?

                Heblaw am greu’r gair gwaethaf yn yr Iaith Gymraeg, gwaeth na “so” neu ymadroddion fel  “ar ddiwedd y dydd”  neu hyd yn oed “mae fi gyn” fy ymateb cyntaf oedd nad oedd y fath beth yn bosib, does dim y fath beth a “selebs Cymraeg”. Os da chi’n siarad Cymraeg rydych yn un o’r werin, yn un ohonna ni, mae pawb yn gyfartal ar Faes yr Eisteddfod yn eu Wellingtons yn y mwd a’r glaw. Does dim angen am y fath air yn y lle cyntaf o fewn y cyd-destyn Cymraeg !

                Er mwyn dechrau’r drafodaeth dyma ‘drydar’ mae hwn oedd y gair gwaethaf i’w fathu i’r Gymraeg a fel mae pethau yn y byd trydar, dyma ymateb o fewn eiliadau. Dyma @emyryoung yn gofyn “be sy’n bod ar ‘enwogion’?” a wedyn ymateb gan @galwgaritryfan yn awgrymu  “Tipyn mwy llithrig na'u galw nhw'n "hoelion wyth (neu geiniog a dima') y byd adloniant!”

                Rhaid cyfaddef fy mod yn eithaf hoff o’r disgrifiad  “Hoelion Wyth”. Yn ol Wicadur mae’r geirdarddiad yn deillio o hoelion wyth modfedd, sef  hoelion mawr,  oedd felly yn hoelion pwysig yn dal pren ac ati at eu gilydd  mewn adeiladwaith. Mi oeddwn i o hyd dan yr argraff fod holeion wyth yn cyfeirio at y pregethwyr gorau yn ol yn nyddiau rhyw ddiwygiad crefyddol o bwys. Ond wedyn mae sawl defnydd o “hoelion wyth”.

Yn wir mae yna Gymdeithas Hoelion Wyth yn ardal Sir Benfro, cymdeithas sydd a phwyslais ar fod yn Gymdeithas Gymraeg, gwledig, i ddynion y werin, gyda phwyslais ar hwyl ac ysgafnder gwerinol. Yn ol eu safle We mae pump cangen ganddynt ac yr enw ar y gangen yng Ngogledd Sir Benfro yw “Wes Wes” – a mae nhw’n hoff o beint a “sefyll lan dros y Gymraeg”. Dwi’n disgwyl ymlaen yn eiddgar am wahoddiad i gael rhoi darlith ar archaeoleg iddynt !

Fe ryddhaodd Jim O’Rourke a’r Hoelion Wyth record hir o’r enw Pentigili ar label Loco ym 1984 a mi oedd llyfr o’r enw ‘Hoelion Wyth’ gan Robin Williams a gyhoeddwyd gan Wasg Gomer ym 1986. Felly dyma ddisgrifiad llawer mwy Cymreig a pherthnasol i ni yn y Gymdeithas Gymraeg na’r erchyll “selebs” ac er fod yna awgrym ar Blog ‘Pethe Hwyrach’ fod yna or-ddefnydd o’r disgrifiad “hoelion wyth” a thuedd anfaddeuol a hynod ddigwylidd gan rai weithiau i awgrymu eu bod yn un o’r hoelion wyth, mae’n llifo’n ddipyn haws ac yn llawer mwy addfwyn na’r Wenglish “selebs”.

Mae rhywun yn gallu parchu’r hoelion wyth, mae yna awgrym fod rhywbeth wedi ei gyflawni ganddynt,  cyfraniad i’r gymdeithas neu i ddiwylliant neu’r Iaith Gymraeg ond gyda “selebs” yr ymateb cyntaf yw awydd afresymol (neu hollol rhesymol) i roi clustan iddynt – cyn gofyn – be goblyn mae rhain wedi ei wneud ……….yn union ???? – neu yn amlach na pheidio – Pwy ? pwy ydi’r boi yma hefo’r gwallt gwirion a gormod o stwff dal gwallt ynddo a chroen rhy oren i fod yn naturiol ?  Pwy di’r ferch fronnog (ffug mwy na thebyg) yma sydd yn “enwog am fod yn enwog” yn ol y cylchgronnau “seleb”ond dwi rioed di clywed amdani ??

Fel arfer y Cyfryngau sydd yn penderfynu pwy sydd yn “seleb” neu ddim, does dim etholiadau na phleidlais go iawn gan y werin bobl. Y dewis, os yn ddewis o gwbl, yw pleidlais ffon, (dyna lle mae’r arian mawr wrthgwrs fel sylweddolodd Simon Cowell yn fuan iawn), engraifft perffaith fel mynegodd  Paul Weller gyda’i grwp The Jam “fod y bobl eisiau yr hyn mae nhw’n ei gael” gyda awgrym sicr ganddo o ddiffyg dewis go iawn yn y mater. Mae’r Cyfryngau yn eu creu nhw ac yn eu gwthio nhw – ac yn fuan wedyn yn eu claddu nhw hefyd, yn ddi-drugaredd ac yn aniolchgar. Mae eich 5 munud o enwogrwydd drosodd !

Ond y cwestiwn mawr wrthgwrs yw pwy yn union yw’r “selebs Cymraeg” honedig ?  Bydd gallu siarad ambell air neu frawddeg yn y Gymraeg yn hanfodol wrthgwrs. Bydd ambell un arall mwy neu lai yn rhugl yn y Gymraeg (anodd credu) ond nid o reidrwydd yn siarad am unrhyw beth o ddiddordeb, ond y fantais fwyaf wrthgwrs fydd ymddangosiad ar Big Brother. Fe fydd hyn yn chwystrelliad anferth i’w gyrfa – dyma’r ffordd gyflyma bellach o fod yn enwog heb orfod cyflawni unrhywbeth.

Felly gyda gofal mawr, derbyniwch yr anrhydedd o fod yn “seleb” ond bydd gweddill y werin bobl yn gwybod yn syth fod hyn yn gyfystyr a chysgu a pheldroediwr tra’n briod a’i frawd neu rhywbeth tebyg, neu ymddangos ar yr erchyll Big Brother wrthgwrs. Y peth trist am “selebs”, a dyma’r ffaith ynde, nid hoelion wyth mohonnynt, ddim o gwbl, ond pobl sydd yn “enwog am fod yn enwog” , heb ronyn o dalent a heb wneud unrhyw fath o brentisiaeth allan yna yn y Byd go iawn ac yn amlach na pheidio yn adnabyddus am gysgu a rhywun arall “fwy enwog”.

Mae sawl rheswm dros ymwrthod ar holl syniad o “selebs Cymraeg”,mae’n ddisgrifiad sy’n gostwng safon yr Iaith a mae ganddom rhywbeth llawer gwell – yr hoelion wyth –  ond hefyd, oes wir angen i ni fod mor wasaidd i’r elfennau gwaethau o’r diwylliant ffwrdd a hi, di-werth, Eingl Americanaidd Gyfalafol ?

Esgidiau Meirw (llun gan Dave Hopewell GAT)

Mae mwy a mwy o wybodaeth yn dod i'r fei ynglyn a'r Domen Sgidia ger Ffridd y Bwlch. Dyma lun drwy garedigrwydd Dave Hopewell o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd o'r "garreg fedd" gymharol ddiweddar. Mae yna gwestiwn ar hyn o bryd lle yn union mae'r garreg hon ?

Hefyd yr wythnos hon (Herald Gymraeg 11/1/12 tud 22) mae llythyr gan Pegi Lloyd-Williams o Flaenau Ffestiniog yn son am ei chyfnod yn gweithio i Gwmni Ackett yn Neuadd Frachnad Blaenau yn didoli'r sgidia.
Rwyf yn ddiolchgar iawn i Pegi am ei sylwadau. Gobeithio gallaf drefnu sgwrs gyda Pegi.

Mae Dr Dafydd Roberts o'r Amgueddfa Lechi hefyd wedi bod yn cysylltu a staff Sain Ffagan am gyngor pellach ar y sgidia a Steffan ab Owain wedi bod yn rhoi cyngor i mi ynglyn ac unrhyw ddogfennau cysylltiedig a'r domen.

Ond mae yna gwestiynau hefyd :
Pam cludo'r sgidiau i'r Cei Llechi ym Mhorthmadog
Ychydig o longau oedd yn dod mewn i'r porthladd erbyn yr Ail Ryfel Byd.
Sut cludwyd y sgidia i fyny i Blaenau - ar y tren bach ?
Pam eu llosgi ar ben y Bwlch ?
Yn ol tystiolaeth Dave Hopewell mae yna hen domen llechi o dan y domen sgidia - felly roedd hyn yn sylfaen sych efallai ar gyfer y llosgi ?
Rydym dal angen tystiolaeth pendant fod yr esgidiau yn rhai Americanaidd - dyna fydd y cam nesa gyda Sain Ffagan.
Cofnodi'r holl storiau.

Mwy am y Domen Sgidia Herald Gymraeg 11 Ionawr 2012

Ers son am y Domen Sgidia ger Ffridd y Bwlch, Bwlch y Gorddinan yn yr Herald (14 Rhagfyr 2011) mae cryn ymateb wedi bod a bellach mae modd ychwanegu ychydig o ffeithiau at y “storiau”. Rwyf yn ddiolchgar iawn am gyfraniad yr archifydd Steffan ab Owain a chyn reolwr Chwarel Llechwedd, R. Hefin Davies i’r drafodaeth a hefyd i Dafydd Roberts, Amgueddfa Llechi  am hwyluso pethau.

                Bellach rydym yn gallu bod yn sicr mae sgidia o’r Ail Rhyfel Byd yw’r gweddillion ger Ffridd y Bwlch a fod sail i’r stori eu bod yn sgidia oedd yn perthyn i filwyr Americanaidd. Yn ol y son cludwyd y sgidia i Neuadd y Farchnad ym Mlaenau yn ystod y cyfnod 1942-43 tan 1945 (?)  pan roedd cwmni o’r enw Ackett yn gweithio ar ran y Weinyddiaeth Amddiffyn yno.

                Y drefn oedd i gludo’r sgidia ar wagenni ar y tren i fyny i Blaenau a wedyn eu didoli yn Neuadd y Farchnad; roedd y sgidia oedd modd eu trwsio yn cael eu hail ddefnyddio, mewn parau wrthgwrs, a’r sbwriel fel petae yn mynd wedyn mewn loriau i fyny i’r domen i’w llosgi. Felly mae’r rhan yna o’r stori yn berffaith wir – ond perthyn i’r Ail Ryfel Byd mae’r sgidia, nid y Rhyfel Mawr ac yn sicr does dim cysylltiad a Rhyfel y Crimea.

                Fe soniwyd hefyd fod Cwmni Ackett yn gyfrifol am greu rhwydi cuddliw  ar y llawr uchaf yn y Neuadd Farchnad. Cefais hefyd ychydig o hanes gwr o’r enw Job Ellis a arferai fyw yn nhyddyn Ffridd y Bwlch a’r ddechrau’r Ugeinfed Ganrif a mae ffrwd fach gyfagos hyd heddiw yn cael ei galw yn Afon Bach Job Ellis. Cwestiwn arall wrthgwrs yw a oes adfeilion yr hen dyddyn wedi goroesi ? Bydd rhaid mynd i edrych.

                Roedd son hefyd fod yma lwybrau pysgotwyr yn mynd heibil Ffridd y Bwlch i fyny am Llynoedd Barlwyd a fod hanesion am bobl yn cerdded yn ol gyda’r hwyr ac yn cael hoelion yn  cydio yn eu sgidia wrth goroesi’r hen domen yn y tywyllwch.

Ychwanegiad arall gan R. Hefin Davies oedd hanes  Lt. Col. Martyn Williams-Ellis (brawd i Clough Williams-Ellis, Portmeirion) ac mae’n debyg mae ef oedd yn gyfrifol am y domen  sgidiau !  Gan fod y teulu Williams-Ellis yn berchen ar y Chwarel a hefyd yn gyfrifol am y siediau llechi ar y Cei ym Mhorthmadog roedd Lt. Col Martyn Williams-Ellis fel arweinydd y Gwarchodlu Cartref yr amlwg ddyn i gydlynu’r gwaith yma.

Felly yn ol y son bu  i’r sgidia gyrraedd y siediau llechi ar y Cei ym Mhorthmadog cyn iddynt ddod ar y tren i Flaenau i’r Neuadd Farchnad. Cwestwin wedyn yn amlwg yw o ble daeth y sgidia yn wreiddiol ? Ond mae’n amlwg fod hanes y domen ger Ffridd y Bwlch yn deillio o’r ffaith fod cwmni Ackett wedi bod yn gyfrifol am y didoli yn y Neuadd Farchnad a’r cysylltiad a Lt. Col Martyn Williams-Ellis.

Stori arall ddifir yw’r un am y garreg fedd honedig ar y domen. Yn ol llythyr Mrs Olwen Morgan, Criccieth (Herald 28 Rhagfyr 2011) roedd y “garreg fedd” yn dal ger y domen tua wyth mlynedd yn ol. Does gennyf ddim cof o weld y garreg hon yn ddiweddar ond. Yn ol y son fe roddwyd y garreg yno yn gymharol ddiweddar gan Americanwr gyda’r geiriau “Sgidia’r Meirw” ar y garreg. Awgrymwyd fod yr Americanwr efallai wedi bod i Blaenau i ymweld a’r cerflunydd David Nash. Beth yw hanes y garreg fedd yma bellach felly ?

                Gan fod yr hanes yma yn dal yn gymharol ddiweddar rydym yn ffodus fod yna bobl sydd yn fyw sy’n gallu adrodd storiau am y  domen sgidia. Petae’r domen yn dyddio o’r Rhyfel Mawr, fydda hynny ddim yn bosib bellach. Pan ddechreuodd R.Hefin Davies weithio yn Llechwedd yn nechrau’r 50au roedd Lt. Col Martyn Williams-Ellis yn dal yn fyw  ac yn gyfrifol am y Chwarel – bu farw Williams-Ellis ym 1968.

                Hyd yma, mae’r holl wybodaeth a dderbynais wedi dod drwy law atgofion a storiau gan bobl, does gennyf ddim syniad os oes cofnodion ysgrifenedig yn bodoli neu wedi goroesi, does neb hyd yma wedi son am unrhywbeth. Oes yna unrhywbeth ymhlith papurau Williams-Ellis neu Llechwedd sgwni ?

Yr unig enw arall i mi ddod ar ei draws yn cyfeirio at y domen oedd “Boot Hill”, enw sydd yn gyfarwydd i rai yn lleol. Y cwestiwn mawr hen eu ateb yw o ble daeth y sgidia ?

                Y gobaith wrth sgwennu’r golofn yw fod dipyn mwy o’r  hanes wedi ei gyflwyno, ymwybyddiaeth o bwysigrwydd y safle wedi ei greu ac i raddau nawr bydd angen i fwy o bobl gysylltyu gyda hanesion pellach os am ychwanegu at y stori. Beth bynnag fydd Antur Stiniog yn ei wneud o ran dehongli’r safle, mi fydd yr holl feicwyr antur eithafol yn mynd heibio’r domen yn y dyfodol agos cyn ymryson a’r llethrau a’r creigiau ar eu ffordd i lawr ochr y mynydd am Llechwedd. Un cysur wrthgwrs yw na fydd modd iddynt “sgramblo” dros y domen heb gael “pyncjar”.

               

               

Cefn Meiriadog Herald Gymraeg 4 Ionawr 2012.

Mae gennyf gof plentyn o ymweld a cholofn Charles Darwin o flaen llyfrgell yr Amwythig;  yn yr Amwythig roedd pobl Sir Drefaldwyn yn siopa unwaith y mis ar y penwythnos ac am rhyw reswm fe arhosodd y golofn honno yn y cof hefo mi dros y blynyddoedd. Dwi ddim wedi cymeryd fawr o sylw o Darwin ers hynny cofiwch, dim mwy na neb arall, mae rhywun yn ymwybodol iddo ymweld a Chwm Idwal ond fedrwn i ddim cyflwyno darlith arno bore fory heb ychydig o waith paratoi.

Ychydig wythnosau yn ol fe ddychwelais i’r Amwythig ar gyfer Cyfarfod Blynyddol y Cyngor Archaeoleg Brydeinig (Cymru). Oes mae yna eironi o gynnal y cyfarfod yma dros y ffin yn Lloegr, a mi godwyd hynny yn ystod y dydd, ond ar y llaw arall roedd y ganolfan yn addas a hefyd mae’r Amwythig yn ganolig i bawb o bob rhan o Gymru. Doedd hyn ddim yn fy mhoeni ,rhaid cyfaddef.

Un canlyniad o’r ymweliad diweddar oedd cyfle i mi fentro allano’r cyfarfod amser cinio a cherdded yn syth at y llyfrgell – oedd roedd yr hen Darwin yn dal yno, heb heneiddio ac yn dal i eistedd hefo’i goesau wedi croesi ! A wedyn ychydig ddyddiau yn ddiweddarach dyma Darwin yn ymddangos unwaith eto, fel mae’r pethau yma, rhyw fath o gyd-ddigwyddiad, nid  ffawd, ond yn sydun iawn mae Darwin yn hawlio fy sylw bron yn ddyddiol ar ol i mi ei anwybyddu ers blynyddoedd !

Derbyn gwahoddiad nes i gan gwmni teledu Cwmni Da, roedd eitem ar y gweill ganddynt am hanes ymweliad Darwin ac Ogofau Cefn ym Mis Awst 1831 ac efallai byddai diddordeb gennyf gyflwyno’r eitem (yn gwisgo fy het archaeolegydd) ? Sut fedrwn’i  wrthod, a dyma dreulio diwrnod bendigedig yng nghwmni’r hanesydd lleol (a’r cynghorydd lleol hefyd) Meuric Lloyd Davies yn sgrialu llethrau calchfaen ochrau Dyffryn Elwy cyn ymweld a’r ogof ei hyn a mentro yn ddwfn i mewn.

Y daith yma drwy Ogledd Cymru gan Darwin yng nghwmni ei athro Adam Sedgwick o Brifysgol  Caergrawnt yn ystod Awst 1831 sydd yn cael ei gydnabod bellach fel y daith a ddylanwadodd cymaint ar ganlyniadau Darwin yn ystod ei fordaith  ar fwrdd yr HMS Beagle i Dde America a’r cyhoeddiad “On The Origin of Species” wedyn ym 1859. Fel dywedodd Darwin wedyn “I have never ceased to be thankful for that short tour in Wales”.

Mae Ogof Cefn  yn rhan o Stad Cefn, Cefn Meiriadog ger Llanelwy, y tir yn berchen i Sir Watkin Williams-Wyn a fel arfer does dim mynediad i’r cyhoedd a dyna chi deimlo’n hynod falch, breintiedig a ffodus i gael dod yma i ffilmio. Nid yn unig roeddwn wedi edrych ymlaen i gael mynd i mewn i’r ogof, yn bennaf oherwydd ei phwysigrwydd archaeolegol  (yn hytrach na throedigaeth fel dilynwr brwd o Darwin) ond roeddwn hefyd mewn cwmni rhwyun oedd yn gyfarwydd iawn a’r ogof ei hyn felly byddwn yn cael llawer mwy o werth o’r ymweliad.

 Roedd Meuric wedi ymweld a’r ogof droeon yn ystod ei blentyndod. Pryd hynny, ac o ystyried sut mae plant wrthgrws, roedd modd dod yma i chwarae ac i archwilio’r ogof – antur go iawn ! Heddiw yn oes “iechyd a diogelwch” fydd yr un cyfle ddim yna i blant ardal Cefn Meiriadog – mae piti mewn un ystyr ond ar y llaw arall mae’r ogof wedi ei hadnabod fel ardal o bwys wyddonol (SSSI) a mae ystlumod yn byw ynddi.

Wrth i ni fentro i mewn i’r ogof, roedd yr archaeolegydd ynddof yn gweld olion dyn ar lawr yr ogof, ond nid fel y gwnaeth Darwin wrth iddo ddarganfod ffosil o asgwrn rhino cyn-hanesyddol. Na, yn anffodus olion dyn o’r Ugeinfed neu’r Unfed Ganrif ar Hugain oedd i weld yma bellach, hen ganwylla, darnau o boteli cwrw a braidd yn chwerthinllyd efallai, ymdrech bitw i baentio lluniau-ogof  ar walia’r ogof. Trist. Felly dydi’r ffaith fod yr Ogof ar y Stad ddim yn llwyr rhwystro ymweliadau amharchus gwaetha’r modd.

Y nodwedd arall oddifewn i’r ogof a  berodd gryn syndod i mi i ddechrau oedd gweld grisiau cerrig wedi eu hadeiladu yn arwain i fyny tuag at fynedfa arall i un cyfeiriad a thuag at fraich i’r ogof i’r cyfeiriad arall. Ond wedyn wrth sgwrsio a Meuric death yr holl beth yn amlwg, yn y cyfnod Fictoraidd roedd yr ogof yn gyrchfan ar gyfer ymwelwyr –sef  y picnic Fictoraidd a mae’n debyg fod y grisiau cerrig yma wedi eu hadeiladu i hwyluso pethau i’r ymwelwyr.

Eto diddorol mewn ffordd, achos dyma olion wedyn o’r Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg oddi fewn i’r ogof. Cyn hyn wrthgwrs, yn ystod ymweliad Darwin, mae’n ymddangos fod yr ogof mewn cyflwr gweddol wreiddiol – roedd esgyrn yma i’w darganfod, fel yn achos y rhino. Yn ol y son fe fu i Darwin drosglwyddo yn ddiwedarach  focs o esgyrn i’r Athro William Boyd Dawkins a fu’n archwilio’r ogofau yn Nyffryn Elwy yn ystod 1869,72 ac 86.

Mewn ogof cyfagos, Pontnewydd wrthgwrs, y darganfuwyd y danedd Neanderthalaidd, yn dyddio tua 220,000 o flynyddoedd yn ol. Neanderthaliaid cynnar iawn – ac un o dri safle yn unig ym Mhrydain. Dyma gyfnod y rhew mawr, ac o bryd i’w gilydd fel roedd y rhew yn encilio yn ystod cyfnodau cynhesach roedd dyn yn gallu mentro ymhellach i’r gogledd i hela. Y tebygrwydd yw mae dyma’r hanes ym Mhontnewydd a fod y gweddillion wedi eu darganfod yn ddyfnach yr yr ogof mewn gwaddod o ganlyniad i ddwr olchi’r olion i mewn i’r ogof wrth i’r rhew doddi.

Yng ngheg yr ogof fyddai pobl wedi byw ond ym Mhontnewydd mae’r olion tu fewn i’r ogof ac allan o’u cyd destyn gwreiddiol. Y tebygrwydd yn ogof Cefn yw fod ceg yr ogof wedi hen erydu a diflanu felly rydym yn sefyll yn ddyfnach yn yr ogof wreiddiol wrth y fynedfa heddiw. Roedd yr ogof ei hyn yn dywyll iawn wrthreswm a roedd angen golau arnom a chryn bwyll wrth i ni fentro i mewn.

Erbyn i ni orffen y ffilmio a’r broses o gyflwyno drosodd a throsodd ac o wahanol olygfa (ac anghof ambell i linell !) roedd hi di tywyllu tu allan – bron bod mwy o olau yn yr ogof ei hyn – a dyma droi am adre yn ofalus i lawr y llethr – pawb yn hapus, a’r ffilm yn y can fel ma nhw’n dweud.

Bydd eitem Darwin ar rhaglen “Darn Bach o Hanes” ar S4C yn fuan yn y flwyddyn newydd.

Tomen Sgidia Cofnod GAT

Mae mwy o waith ymchwil wedi mynd ymlaen ar y Domen Sgidia ger Ffridd y Bwlch. Bydd mwy yn yr Herald Gymraeg 11 Ionawr 2012. Dyma fanylion sydd gan Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd (GAT) ar hyn o bryd :

A mound of slate waste covered to an unknown depth with the (?burnt) remains of thousands of hobnail boots, heel plates, nails, eyelets etc. Dimensions 40 x 30 x 2.5m. <1>

A low mound about 35m in diameter lies to the east of the A470 (Plate 66).  Its earliest phase consists of slate waste from a shallow linear working shown on the 1889 OS 25 map.  This is almost entirely covered by a dump of waste boots.  The upper layer consists entirely of heel plates, eyelets, nails, screws, sole shanks and occasional sole plates (Plate 67).  Beneath this is a thick layer of ash, also containing metal fittings.  Until quite recently there was a grave slab with a pair of boots incised on it along with the inscription Esgidiau Meirw (dead shoes).  The stone now lies on the wall of PRN 14777 (Plate 68).  It was probably moved by the land-owner for safe keeping after being daubed with paint.

The dump is known locally as Tomen Sgidiau (boot dump) and dates from World Wall II.  The boots are rejects from a factory that was set up in Blaenau Market Hall to recycle old boots and shoes for the army.

Taith Gerdded Glan Faenol.

Un o'r pethau da am drydar yw'r wybodaeth sydd yn cael ei rannu a'i drosglwyddo. Dyma neges yn dod gan @YGPlasNewydd am daith gerdded Glan Faenol http://beta.nationaltrust.org.uk/things-to-see-and-do/view-page/item600092/268075/
Roeddwn wedi treulio'r bore yn mynd drwy fanylion teithiau Mona Antiqua ar gyfer Haf 2012 - cyfres o deithiau archaeolegol, hanesyddol ar fws o amgylch safleoedd CADW ar Ynys Mon rwyf i a chriw NWTGA wedi bod yn baratoi ar gyfer Menter Mon. http://www.northwalestouristguides.com/
Erbyn amser cinio dwi angen "awyr iach" a dyma feddwl am y neges @YGPlasNewydd a ffwrdd a fi .......

Dyma barcio'r car yn Glan Faenol a chroesi'r cae am y guddfan gwylio adar. Wrth ddringo'r grisia i mewn i'r guddfan mae rhywun yn gweld dros Wal y Faenol a throsodd am Sir Fon. I fyny i'r Dwyrain mae adeilad  Plas Llanfair (HMS Indefatigable) cartref Clarence Paget, y gwr adeiladodd y golofn i Nelson sydd hefyd i'w gweld ar lan y Fenai.

“England expects that every man will do his duty”

Ond does dim cysylltiad rhwng Nelson a'r Fenai, dim ond fod Paget yn ystyried Nelson yn arwr ac yn gerflunydd amatur brwd.  Mae Twr Ardalydd Mon a thwr Eglwys Santes Fair i'w gweld hefyd a drws nesa i'r eglwys, y cae lle bu'm yn cloddio hefo George Smith a chriw GAT yn gynharach eleni ar safle lloc Oes Haearn, neu dyna oedd y tebygrwydd nes i ddyddiadau Radiocarbon awgrymu gall y lloc fod o'r Canol Oesoedd ? Dwi ddim wedi fy argyhoeddi yn llwyr chwaith am hyn - pam ddim llestri Canol Oesol felly ????? (I'w drafod ymhlellach !)

SUGAR & SLATE Yn ei ddydd roedd Wal y Faenol ymhlith y mwyaf o'i fath - i gadw'r werin allan / y cyfoeth i mewn, yn ddatganiad, yn arwydd o'r cyfoeth ac o edrych o'r guddfan mae rhywun yn edrych dros y wal a thros y Fenai ar Stad arall, Plas Newydd ac arian Mynydd Parys ayyb  yn hytrach na Chwarel Dinorwic yn achos Plas Newydd. Rhaid fod y Pagets a'r Assheton-Smiths yn gymdogion dros y dwr, o'r un meddylfryd, o'r un haen ond mae'n ddoniol mewn ffordd fod modd iddynt chwifio ar eu gilydd o lan y Fenai - o un stad i'r llall - mae'n edrych mor agos ond rhy bell i weiddi ? yn sicr rhy bell i nofio i'r rhan fwyaf ohonnom .......
Ond mae Assheton-Smith dal wedi adeiladu ei wal hyd yn oed ar hyd y Fenai lle does fawr o gyfle i neb ddod ar ei dir onibai fod cwch ganddynt ....
Sgwni beth yw hyd y wal ? - rwyf am holi .......
Mae'r llechi ar ben y wal, y miliynau ohonynt, yn edrych fel silff lyfrau wedi ei ffosileiddio, llyfrgell wedi ei anfarwoli mewn llechi,

A beth fyddai rhywun yn ei ddweud heddiw wrth Assheton-Smith ?
Darllenwch "The North Wales Quarrymen 1874-1922" R.Merfyn Jones (1982)
- Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru 1874 - Gwyl Y Faenol - Steddfod Genedlaethol -
Cyd ddigwyddiad pur i mi fod wrth cofeb Craig yr Undeb y diwrnod blaenorol - doedd hyn oll ddim yn fwriadol - ni a nhw - y Rhyfel Dosbarth - Undebaeth ...... na cerdded Llwybyr Glas Peris hefo'r hogia ar eu beics oedda ni diwrnod cynt - ond roedd rhaid cael llun wrth Craig yr Undeb.

Fe rybuddiodd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol fod y llwybrau yn gallu bod yn fwdlyd. Oedd digonedd o fwd, llithro o gwmpas, pyllau o ddwr mwdlyd .... gwych, yn union fel fydda rhywun yn ddisgwyl ar bnawn oer tamp ym mis Ionawr. Gwisgais ddwy got a throwsus tywydd gwlyb - doedd dim yn fy mhoeni ...
Roedd y llwybrau drwy'r coed yn fendigedig, yr haul yn isel a neb o gwmpas.
Cwblhais y daith o fewn tua awr heb gerdded rhy gyflym - yn yr Haf gall rhywun ddod a'i bicnic - a'i sbeinddrych i wylio adar .........

Hen Gerrig Eglwys Llanfaglan Old Gravestones.

Scroll down for English.



Adeiladwyd y porth i  hen Eglwys Llanfaglan yn ystod  y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg, ac er ei edrychiad hynafol nid yw'r porth o'r un dyddiad a'r hen Eglwys. Yn ochr ddwyreiniol y porth mae agoriad neu ffenestr ac yn silff i'r ffenestr (islaw ac uwchben) mae dwy hen garreg fedd sydd yn dyddio o'r G13eg. Yn ol Lynch 1995 mae rhain ar ffurf croes gyda choes hir (cross pattee).

Ar y garreg fedd isaf gwelir hefyd ffurf cwch - sgwni oedd y garreg yn perthyn i forwr ?

Un o'r pryderon wrth edrych i fyny ar y garreg uwchben y ffenestr yw fod yn amlwg fod ol gwisgo arni oherwydd y tywydd - ac efallai fod angen ystyried rhyw fath o gadwraeth ar gyfer y garreg hon ?

Tu fewn i'r Eglwys uwchben y drws mae carreg fedd arall hynafol yn dyddio o'r 5/6ed Ganrif. Arni mae'r geiriau FILI LOVERNII ANATEMORI  Carreg Anatemorus mab Lovernius.

In the east window opening of the C19th porch to old Llanfaglan Church are two C13th gravestones used as a lintel and sill to the window. Described by Lynch 1995 as long-stemmed crosses (cross pattee). these are visible outside the church.

The lower stone has an engraving of a boat or sailed ship clearly visible - and although neither stone has any names engraved the boat may suggest that this gravestone belonged to a sailor.

The upper stone is in very poor condition, the cross is still visible but the area of the stem is erroding badly - it probably needs some conservation work done as it is outside and exposed to the elements.

The 5th/6th century stone within the Church (key required) has the following inscription  FILI LOVERNII ANATEMORI  (The stone of)  Anatemorus son of Lovernius. originally the stone would have stood upright - the stone is now placed in the wall above the door.

The interior of the Church is unchanged since C18th.



Real Powys review.

This review has already been posted on
http://www.culturecolony.com/news?id=7927


Psychogeography was defined in 1955 by Guy Debord  as "the study of the precise laws and specific effects of the geographical environment, consciously organized or not, on the emotions and behavior of individuals."   Another definition is "a whole toy box full of playful, inventive strategies for exploring cities...just about anything that takes pedestrians off their predictable paths and jolts them into a new awareness of the urban landscape."  OK I nicked this off Wikipedia but I thought it's a good place to start.

There is an argument of sorts right at the start of the book - the question is whether it's possible to apply psychogeography to the rural landscape as opposed to the Situationist urban utopia of streets, grids, towerblocks, shopping malls and concrete consumerist structures. The series editor Peter Finch was originally sceptical. The book author Mike Parker was definitely convinced.

As one who has applied, borrowed, nicked, adopted, adapted many a Situationist concept, slogan and image and transposed those cultural handgrenades into the Welsh landscape - political, cultural and Welsh Language - I was with Parker and needed no convincing.

I've read Parker's "other books" of course. "Neighbours from Hell ? English Attitudes to the Welsh" made for interesting reading for a Cymro Cymraeg and I still use the Wales Rough Guide as reference on my travels but this book, Real Powys is of greater interest in many ways. One, I'm in the book. Two, I'm from Maldwyn and thirdly I just love this idea that there is no copyright on Welshness - Real Powys spits out some uncompromising truths, some hilarious judgements and some detailed observations that only a radical non-conformist situationist could come out with - and they are so damned accurate.

 It's brilliant (un-intended comedy), but then the best comedy is always based on the half truths of reality. It's a brilliant read and to the point, direct, no nonsense  in ways that Jan Morris in her matters of Wales has yet to master. It's a modern day Wild Wales with Borrow like obsessions and literary O.C.D's. And it tackles the part of Wales, the  real Powys,  that most people choose not to reach. Just off the A470. Most don't get off. Take a detour(nment) !

Parker manages to squeeze in the C-word, that most uncomfortable word unless you live in Caernarfon where it's pronounced with an o, in the same chapter as the beacon of Non-Conformist purity, Ann Griffiths, or was she? was she indeed as erotically charged as Gwerful Mechain who is so eloquently captured in Parker's Plygain detour.

The deconstruction of Welsh / Cymraeg copyright is dealt several handgrenades. The classic is the very suggestion that the Royal Welsh is probably more representative than the National Eisteddfod. Representative of what of course - that's the very subject matter of said copyright issues.

And it takes a trader, a car booter to sum it up neatly, that those Eisteddfodwyr grown fat on the public purse have yet to do a proper day's graft - this is pure heresey - this is Darwin visiting Cefn Meiriadog caves and Cwm Idwal, on the origins of evolution trip and our close, close and personal thing with monkeys that the Right, the Creationists, fear most. This is a new theory, on the origins of Powys, that those holding on to Welsh Copyright should rightly fear.

The real pubs get a mention, the parlour pubs, run by defiant old ladies who hang their washing on the dartboards - this is a real Powys that our children may never see - I still remember my one and only visit as a teenager to the Goat in Llanfihangel yng Ngfwynfa for ale from a jug - that was late 70's and it felt like an anachronism even then.

We are encouraged to take trains from the hardest to find stations and platforms, always obscure, always down an overgrown lane that is in worse than poor condition and that only an OS Map obsessive will find anyway. We are given tantalising glimpses of old buildings that will soon disappear - raising more questions than answers. Are not the associated well buildings of the Well towns not as valid in terms of archaeology as our Industrial buildings ? Big question that one and a need for urgency if they are not to dissappear.#

Ther is no such thing as a "Situationist", therefore there can be no such thing as a "situationist book". Can psychogeography work without the towerblocks ? Has Parker managed to deconstruct the copyright on Welshness ? Who cares - take the next left off the A470 and follow your nose.

Diwylliant ol-ddiwydiannol Herald Gymraeg 28 Rhagfyr 2011

“Rwy’n mynd yn ol i Flaenau Ffestiniog achos yna mae fy seithfed nef”

Geiriau Tepot Piws wrthgwrs, a’r hyn sydd yn fwy diddorol,mae can Dewi Pws yw hon yn hytrach na chan gan Alun (Sbardun) Huws , sydd o’r ardal. Y record yw’r EP pump can, rhif catalog Sain 11, ac ar y clawr mewnol mae’r dyfyniad doniol a swreal “We were sitting outside our craft shop playing our rustic home made Welsh harps, when this Inglishman came up to us and said, Hey man, buzz up to my pad and grwv in on the uptime soul scene, man, and cut a bug on a grwfi record. So we shot him!

Dwi’n hoff iawn o’r sillafiad “Inglishman” a rhaid dweud fod y linell cloi yn eitha doniol hefyd ond yn sicr yn perthyn i’w amser – fydda neb yn meiddio dweud hunna heddiw.

Mae’n rhaid fod yn beth braf iawn cael eich tref wedi ei anfarwoli mewn can o’r fath. Rwyf innau hefyd yn mynd i Flaenau Ffestiniog ond dim ond am y diwrnod, ac un lle sydd bob amser ar fy rhestr os byddaf yn mynd i Flaenau yw siop lyfrau yr Hen Bost. Rwyf yn gasglwr brwd o hen lyfrau Cymraeg, yn bennaf llyfrau hanes  a does dim siop arall yng Nghymru gyfan all gymharu a’r Hen Bost.

Fel arfer, mewn lle fel hyn, dwi’n cael gafael ar ormod o lyfrau ac yn gorfod didoli ychydig cyn prynu ond dyma adael yn ddyn hapus. O ddiddordeb ac yn dilyn fy ymweliad diweddar  a mynwent Llanddeiniolen (Herald 2 Tachwedd) dyma gael copi  o’r llyfr o gyfres Bro a Bywyd ar W.J Gruffydd.  Dyma gael hyd i gopi o lyfr Gwilym T. Jones “Afonydd Mon” – siwr o fod yn ddefnyddiol  a llyfr gan Gwynn ap Gwilym a Richard H Lewis “Maldwyn a’i Chyffinniau” – bydd rhywbeth siwr o’m diddori yn hwn.

Wedyn dyma nifer o bamffledi a chopiau o ddarlithoedd, “Y Ddwylan” sef llyfryn ar hanes eglwysi Llangian a Llanengan, Llangian yn gyfarwydd iawn i mi oherwydd y garreg fedd i Melus y meddyg o’r 6ed ganrif.  Llyfryn arall oedd darlith Elfed Gruffydd  ‘Ar Hyd Ben ‘Rallt’ (1991) sydd yn ddisgrifiad o afordir Pen Llyn ac Eifionydd gyda disgrifiad ac enw i bob porth ar hyd yr afordir – fydd yn ddefnyddiol iawn wrth gerdded.

Ond y llyfr mwyaf anisgwyl mewn un ystyr, llyfr yn od iawn oedd ddim gennyf yn barod, oedd “The Welsh Extremist” Ned Thomas (1971). Dechreuais ei ddarllen y diwrnod hwnnw dros ginio. Mae’n darllen fel traethawd hir Cymdeithaseg, mae’n gofnod o gyfnod, mae’n ofndawy o ddiddorol, a hyn oll cyn y flwyddyn dyngydfenol honno 1979. Ar y clawr mae un o’r lluniau mwyaf eiconig yn y Byd Gymraeg sef y ferch dlws gwalltfelen  mewn cot hir yn dal yr arwydd “Carchar an garu’i iaith”.

Y ddyddiau yma mae’r syniad o gelf “diwylliant-pop” Cymraeg a Chymreig yn rhywbeth sydd yn hawlio dipyn o fy amser a sylw. Efallai rhywbryd yn y dyfodol bydd modd troi’r diddordeb yma i greu arddangosfa neu seminar – neu rhywbeth ??? Ac ar y trwydd cefyddydol ,dyma sylwi ar furluniau yr artist o Bala, Catrin Williams ar ddwy wal ym Mlaenau, un ger y Co-op newydd ac un ger yr hen Go-op. Un gan ddisgyblion Ysgol y Moelwyn a’r llall gan blant yr ardal o dan 3 oed. Gwych !

                Yr hyn sydd yn amlwg ar furlun Ysgol y Moelwyn yw’r gitars, rhai acwstig, dylanwad Gwybdaith Hen Fran efallai, yn dilyn yn nhraddodiad Tepot Piws, does dim Fender’s yma – dim ond y traddodiadol – a mae hynny yn beth da. Faint sydd yn aros i astudio’r murluniau sgwn i ? Y tro nesa dwi yma hefo cwmni byddaf yn siwr o wneud pwynt o fynd a nhw i weld y murluniau .

                Roedd sawl rheswm arall dros fod ym Mlaenau, un oedd parhau a’r cwestiynau ynglyn a’r Domen Sgidia ar ben Bwlch y Gorddinan. Dyma ail ddarllen cerdd Gwyn Thomas

Ond y mae gan ddynion

A fu unwaith yn fyw, esgidiau

Beth a wnawn ni a’r olion

Digamsyniol hyn o’u bywydau

Eu hysgidiau ?

Gan fod ychydig o amser gennyf rwyf yn penderfynu cael cinio buan yn Cell B, ac yn annisgwyl neu ddim – rwyf yn cael Wy Benedict sydd gyda llaw yn fedigedig (hynny heb y cig wrthgwrs ond gyda’r myffins a’r saws Hollandaise) -  ond pam na ddyliwn i ddisgwyl cael Wy Benedict ar fwydlen yma ???? Dros ginio rwyf yn trafod y gigs reggae sydd yn cael eu cynnal yma gyda Rhys Roberts (Rhys Anweledig) perchenog Cell B.

Rhywsut neu’i gilydd rhwng murluniau Catrin Williams a gweithgareddau CellB mae Blaenau yn fwrlwm o ddiwylliant ol-ddiwydiannol. Oes mae yna weithgaredd yn rhai o’r chwareli hefyd fel y gwelias wrth gerdded ar ol cinio i fyny am Maenofferen (mi gaiff honno fod yn golofn arall).

Yn hwyrach, ar fy ffordd adre,  rwyf yn dychwelyd i Fwlch y Gorddinan, i wneud yn siwr fod y domen yn dal yno, yn saff. Yn ol y son, mae archaeolegydd wedi ei benodi i gadw golwg tra mae’r gwaith ar y llwybr mynydd ar gyfer y llwybr beicio newydd yn cael ei adeiladu. Rwy’n  dawelach fy meddwl.