Castell Henllys
Dwi di bod yn
crwydro yn agos ac yn bell dros y bythefnos ddwetha. Ymweliadau a safleoedd
hanesyddol neu archaeolegol oedd rhain gan ddechrau yn eglwys fendigedig
Clynnog Fawr gyda Merched y Wawr Llanfairpwll. Ymweliad gyda’r nos oedd hon,
cyn i’r merched gael swper ym Mryn Eisteddfod felly cafwyd cwta awr i fwynhau a
gwneud rhyw fath o synnwyr o’r cyd-destun archaeolegol a hanesyddol yng
Nghlynnog.
Wrth ymlwybro
at yr eglwys dyma gyrraedd carreg fedd Eben Fardd (1802-18830, ysgolfeistr a bardd
‘rhamantaidd’, un o drigolion enwocaf Clynnog Fawr. Ebenezer Thomas oedd ei enw
go iawn a gwelwn ei dŷ gyferbyn a wal yr eglwys ar y stryd. Y bregeth yma gennyf
oedd fod gweld y cyd-destun ehangach, y cyd-destun diwylliannol a ieithyddol yr
un mor bwysig a’r cyd-destun hanesyddol ac archaeolegol.
Rhag cywilydd
unrhywun sydd yn cerdded heibio bedd sgwar urddasol Eben, bedd yn yr arddull
Gothig. Yr un wers, ond o gyfnod hollol wahanol, oedd mynd a’r merched at ochr
ddeheuol yr eglwys i weld y cloc neu ddeial haul 11fed -12fed ganrif sydd yn
sefyll ger Capel y Bedd.
Deial haul yn
yr arddull Gwyddelig yw hwn, un sydd yn sefyll yn rhydd fel slaban o garreg
gyda hanner cylch wedi ei rannu yn bedwar ar ben y garreg. Cwestiwn amlwg yma
os yw’r garreg yn yr arddull Wyddelig yn unrhyw fath o awgrym o gysylltiad
rhwng Cymru a’r Iwerddon – dyma union gyfnod Gruffudd ap Cynan yn dychwelyd o’r
Iwerddon a rhoi’r ‘cic allan’ i’r Normaniaid!
O’r diwedd,
dyma gael mynediad i’r eglws. Mewn a ni am Gapel y Bedd a thrafod cynllun yr
eglwys flaenorol / gynharach sydd i’w weld ar lawr y capel. Cyfle hefyd i
drafod y garreg groes Gristnogol 7-9fed ganrif. Pur anhebyg mai hon oedd ‘carreg
fedd Beuno Sant’, dyna un traddodiad ond mae dwy ddadl gref yn erbyn hyn – un fod
y garreg rhy ddiweddar ac yn ail, nid ar y safle yma canfuwyd y garreg. Yndi wir
mae archaeoleg yn hwyl cael trafod pethau fel hyn gyda Merched y Wawr!
Tu fewn i’r
eglwys ei hyn rwyf yn gwneud yn siwr fod y criw yn cael gwerthfawrogi’r seddau
misericord yn y gangell – ffurf o sedd sydd yn gefn i rhywun sydd yn gorfod sefyll
tra mae’r sedd ar i fyny yn ystod gwasanaethau yn y canol oesoedd. Rydym hefyd
yn cael hwyl wrth drafod y gefail cŵn sydd ar y wal ddeheuol ger yr organ. Mae’n
debyg fod cŵn yn eistedd ar draed y merched yn yr hen ddyddiau i gadw eu traed
yn gynnes mewn eglwysi oer. Roedd y gefail yno i gadw trefn ar y cŵn petae
angen.
Eglwys Clynnog Fawr
Cefais gwmni
criw Capel Traeth, Cricieth am ddiwrnod cyfan wrth iddynt gael gwibdaith o amgylch
Ynys Môn. Gan fod Cadw wrthi ar hyn o bryd yn cloddio yn Mryn Celli Wen (ger
Bryn Celli Ddu) roedd yn briodol ein bod yn dechrau’n taith ym Mryn Celli Ddu
ac unwaith eto dyma roi cyd-destun tirweddol i’r criw. Cyd-destun yw’r gair
pwysig.
Yn ystod y
cyfnod Neolithig, sef cyfnod y ‘ffarmwrs cyntaf’, rhwng 4000-2000 cyn Crist a
wedyn yn yr Oes Efydd (2000- 700 cyn Crist) roedd defnydd helaeth o’r dirwedd o
amgylch siambr gladdu Bryn Celli Ddu. Rydym bellach wedi darganfod ‘tirwedd
ddefodol neu sanctaidd’ o amgylch siambr gladdu Bryn Celli Ddu gyda olion yn ymestyn
o’r Neolithig hyd at yr Oes Efydd.
Ymlaen a ni
wedyn at Llys Rhosyr, Niwbwrch, un o lysoedd tywysogion Gwynedd. Dyma lle
cafodd y criw eu picnic a trodd y sgwrs dros ginio at ddychmygu’r neuadd gyda
un o’r ddau Llywelyn yn bresennol, yn gwledda ac yn cynnal cyfarfodydd. Dyma ni
yn cael picnic, yn eistedd ar sylfaeni’r walia lle bu tywysogion Gwynedd yn
rheoli yn ystod y 13eg ganrif. Rhaid cyfaddef fod mymryn o ddiffyg
cynnal a chadw yn Llys Rhosyr – mae angen chwynu oleiaf. Anodd peidio teimlo
mymryn o ddicter fod safle mor bwysig o ran Hanes Cymru mewn cyflwr braidd yn
druenus.
Llys Rhosyr
Taith wahanol iawn oedd yr un i lawr i Sir Benfro.
Derbynais wahoddiad gan Barc Cenedlaethol Arfordir Penfro i agor y tŷ crwn
Celtaidd newydd yng Nghastell Henllys ger Nanhyfer. Bryngaer Oes Haearn sydd
yma ar bentir ger Afon Duad ac Afon Nyfer sydd wedi ei gloddio yn archaeolegol.
Yr hyn sydd yn anarferol am Gastell Henllys yw fod tai crynion a storfeydd a
gweithdai wedi eu codi ar yr union safle lle cloddwyd nodweddion o’r fath. Dyma’r
‘Sain Ffagan’ archaeolegol i bob pwrpas.
Pethau anodd i’w dehongli yw bryngaerau wrth gerdded ar y
ddaear. Gyda ffosydd a chloddiau sylweddol yn aml, neu dro arall, i’r
gwrthwyneb llwyr, cloddiau a ffosydd wedi eu chwalu yn llwyr gan amaethyddiaeth,
y ffordd orau o ‘werthfawrogi’ bryngaer fyddai o’r awyr mewn awyren neu drwy
astudio awyrluniau.
Ond yma yng Nghastell Hennlys mae’r cytiau wedi eu
hail-greu ac yn well byth wedi eu dodrefnu fel fydda nhw yn y cyfnod. Dyma weld
yr hanes go iawn felly. Does dim rhaid dychmygu – mae o o’n blaen ni. Dyma y
man cychwyn o ran dehongli bryngaerau a llociau’r Oes Haearn.
Rhaid llongyfarch Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro am eu
gwaith parhaol ar y safle. Rhaid hefyd cydnabod y croeso cynnes a’r sgyrsiau
diddorol gefais gyda aelodau o staff y Parc. Ar ôl agor y cwt crwn yn swyddogol
gan ddefnyddio pladur llaw Celtaidd (wedi ei ail-greu) dyma rannu ‘veggie-burger’
yn y barbaciw oedd yn dilyn yr agoriad. Hyfryd iawn!
No comments:
Post a Comment