Safleoedd Saethu WWII Cwm Brwynog, Herald Gymraeg 25 Ionawr 2017

Un peth ydi mynegi barn, peth hollol wahanol yw trafod hanes a ffeithiau. Fe allwn awgrymu fod mynegi barn yn rhywbeth mae rhywun yn ei wneud am y rhesymau ‘iawn’, ac ar yr union adeg o ddatgan barn fod hynny yn adlewyrchiad weddol deg o’r hyn mae rhywun yn ei feddwl neu ei gredu ar yr adeg honno. Mae mynegi barn yn bwysig ond mae bod yn barod i ail-ystyried neu newid barn yn gallu bod yr un mor bwysig.

Mae colofn fel hon yn amrywio a dweud y gwir yn wythnosol o fod yn un sydd yn mynegi barn neu yn adolygu cerddoriaeth, celf neu lyfrau i un sydd yn ceisio taflu goleuni ar faterion archaeolegol neu Hanes Cymru. O ganlyniad mae gwahaniaeth mawr o ran sicrwydd a phendantrwydd yr hyn rwyf yn ei ysgrifennu.

Gyda fy ngwaith dydd i ddydd fel archaeolegydd.  mae rhywun  ar dir llawer mwy sigledig. Rydym yn trio dehongli a chofnodi mewn maes lle nad oes bob amser ateb pendant, neu ffeithiau ar gael, Rydym yn aml yn gorfod datgan (neu cyfaddef os mynnwch) fod llawer nad ydym yn ei wybod. Awgrymaf felly ein bod yn rhan o ‘drafodaeth’ neu ‘broses’o geisio deall y dirwedd hanesyddol Gymreig yn well.

A dyma ni, unwaith eto yn troedio gwaundiroedd Cwm Brwynog ar lethrau’r Wyddfa yn trio (yn raddol ac yn ara deg) gwneud rhyw fath o synnwyr o’r dirwedd archaeolegol hynod hynny. Cyfeiriais felly yn yr Herald Gymraed at Gwm Brwynog  ar y 4dd Ionawr a 11eg Ionawr 2017 ac wrth ddychwelyd i’r ardal hon bron yn wythnosol yn raddol bach mae pethau yn dechrau gwneud mwy o synnwyr.

Dim ond drwy ddarllen ‘Pobl Tu Ucha’r Giât’, (Rol Williams, 2001) y daeth rhai ffeithiau i’r amlwg ond dim ond drwy ddal i gerdded y dechreuais wneud synnwyr o bethau go iawn. Rhag ofn fod darllenwyr yn cael eu camarwain gan golofnau Ionawr 4 a 11 teimlaf fod angen rhannu ffrwyth y cerdded diweddar.

Y safle saethu Commandos o’r Ail Ryfel Byd sydd wedi bod yn hawlio fy sylw diweddar ac wrth gerdded o lwybr Bwlch Maegwm tuag at adfail Capel Hebron y gwelais weddillion dwy wal o frisflociau. Disgrifir rhain ar safle Coflein os wyf wedi drallen yn gywir ond wrth gerdded yma ac acw dros y gwaundir, dyma ddarganfod fod tair wal o’r fath yn bodoli.

Y ddwy wal ar Coflein yw Capel Hebron Rifle Butts I a Capel Hebron Rifle Butts II, a rhain sydd o dan Gapel Hebron, ond mae trydedd wal o’r fath i’w chanfod ar ochr ddeheuol Afon Arddu ychydig islaw’r llwybr dros Faesgwm. Hefyd, a hyn yw’r syndod mawr, mae wal saethu gyda fframiau’r targedau yn dal i sefyll ychydig islaw tyddyn Tynyraelgerth (Tynyraelgarth?).

Os felly a yw cofnod Coflein yn anorffenedig? Os, a dyma’r cwestiwn mawr, os rwyf yn dehongli pethau yn gywir mae tair wal neu lwyfan saethu i’w cael yn Nghwm Brwynog. Dyma’r llwyfannau felly, sydd yn mesur 16x3 medr ac yn sefyll i rhyw uchder o fedr neu ddwy, o ble byddai’r milwyr wedi saethu tuag at y fframiau a’r wal atal bwledi sydd yn union o dan Danyraelgerth. Mae hyn yn gwneud synnwyr achos byddai angen rhyw fath o lwyfan ar gyfer y milwyr /commandos er mwyn saethu yn glir tuag at y targedau ar draws y gwaundir.

Mewn adroddiad gan Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ‘First World War Military Sites’ (Hopewell / Kenney 2015) cawn gyfeiriad pellach fod rhai o’r llochesau ar gyfer y marcwyr yn dal i sefyll ger y llwybr am Gwm Dwythwch. Mantelet yw’r disgrifiad ar loches o’r fath a chawn gyfeiriad Map OS SH570 586. Yn uwch i fyny Gwm Dwythwch, o dan Foel Gron, cawn olion pellach, ac o bosib cynharach na’r rhai Ail Ryfel Byd sydd yn Hebron.

Unwaith eto, os wyf wedi darllen yn gywir tydi’r tair llwyfan saethu a’r wal ar gyfer atal bwledi a dal y targedau ddim i lawr ar gofnodion Archwilio, sef safle’r Ymddiriedolaethau Archaeolegol. Os felly bydd angen trosgwyddo’r wybodaeth sydd gennyf iddynt.

Cyfeirias uchod at y wal atal bwledi a’r fframiau targedau sydd yn dal i sefyll ar waelod y cwm o dan tyddyn Tynyraelgerth. Dyma sydd yn rhyfeddol, mae eu cyflwr yn arbenig o dda a gallwn weld yr olwynion oedd yn cael eu troi er mwyn codi’r fframiau targedau i’r golwg ar gyfer yr ymarferion. A dweud y gwir mae’r pediar wal yn hollol glir ar y map sydd ar Archwylio wrth i rhywun edrych yn fanwl o’r awyr ond nad oes cofnod penodol iddynt.

Nid beirniadaeth yw hyn, ond mae’n profi fod angen i ni fod allan yna yn archwilio’r dirwedd hanesyddol / archaeolegol a fod angen i’r cyhoedd fod yn rhan o’r broses. Tydi’r adnoddau na’r amser ddim gan yr archaeolegwyr llawn amser i gyflawni’r holl waith. Efallai fod yna angen mwy o brosiectau cymunedol (Cymraeg) yn y maes!

Felly wrth gyrraedd Tynyraelgerth o gyfeiriad Llanberis bydd y fframiau targedau a’r wal lwyfan yn hollol amlwg ar waelod y cwm. O ran cymharaieth mae’r fframiau yn debyg iawn i’r rhai a welir ym Mehnmaen Uchaf ger Dolgellau.

Ychydig cyn cyrraedd Tynyraelgerth fe ddowch ar draws hen ffynnnon ‘Yr Rali’ fel mae trigolion lleol yn galw’r Aelgerth / Aelgarth. Cyn hynny, ar ochr y llwybr am Faesgwm ac ychydig i’r de-ddwyrain o Hafod Uchaf fe welwch domen llosg sydd yn dyddio o’r Oes Efydd. Dyma chi dirwedd fendigedig i’w cherdded o ran archaeoleg o sawl cyfnod.