Twm o'r Nant, Herald Gymraeg 25 Mawrth 2015

 

‘Dyma ei lwch a dim lol’ meddai John Ceiriog Hughes ar ei garreg fedd yn Llanwnnog, rhaid fod hwn yn un o’r ysgrifau gorau i mi weld ar garreg fedd, ond dyma sylwi ar un arall da iawn yn ddiweddar wrth ymweld ag Eglwys Y Santes Farchell, Eglwyswen ger Dinbych. Yma gorweddai Twm o’r Nant (1739-1810), a’r ysgrif “Here lieth the body of Thomas Edwards …..the Cambrian Shakespeare”.  Dipyn o ganmoliaeth felly.

Does dim osgoi Shakespeare, mae’r Saeson a’r system addysg Brydeinig wedi sicrhau hynny, ond llai amlwg, er y clod ar ei garreg fedd, yw Twm o’r Nant – dydi’r Cymry ddim wedi gweiddi digon. Neu i arall eirio hyn – pryd perfformiwyd un o anterliwtiau Twm o’r Nant mewn ysgol yn ddiweddar (onibai fod hyn yn digwydd yn nhalgylch Dinbych) ?

Ac wrth edrych ar hanes anterliwtiau Twm o’r Nant, yn ymosod ar ragrith yr Eglwys, ar y casglwyr trethi, ar dirfeddianwyr (y cyfoethog) ac ar gyfreithwyr dyma deimlo fod hyn mor berthnasol ac erioed yn enwedig o ystyried cyhoeddiad cyllideb Mr Osborne yn ddiweddar. Awgrymaf yn garedig mai Anterliwtiau Twm o’r Nant yw’r union fath o radicaliaeth (neu wersi Hanes) sydd ei angen arnom heddiw yng Nghymru!

O ran “gweiddi” rhaid cydnabod fod y theatr yn Nibych wedi ei henwi ar ôl Twm, sef ‘Theatr Twm o’r Nant’ a wedyn hefyd yr ysgol gynradd ‘Ysgol Twm o’r Nant’ sydd a chyfrif trydar @ysgoltwmornant. Llannefydd oedd cartref Twm er iddo orfod dengid oddi yno er mwyn osgoi talu dyledion ei ewythr. Yn Llannefydd mae’r ty hynafol Berain wrthgwrs, sydd newydd ei ddyddio gan Grwp Dyddio Hen Dai Cymreig yn ddiweddar – cartref yr enwog Catrin o Ferain sydd nawr yn destyn darlith a gwaith ymchwil gan Helen Williams-Ellis.

Tybiaf fod nifer sylweddol wedi galw heibio carreg fedd Twm o’r Nant yn ystod Eisteddfod  Genedlaethol Dinbych 2013, gan fod mynwent ac eglwys Y Santes Farchell ger ochr y ffordd o lle roedd y maes yn ôl am dref Dinbych. Siawns fod galw heibio’r bedd wedi cynnig mymryn o seibiant o’r gwaith cerdded yn yr Haul poeth i’r Eisteddfotwyr.

Yr hyn sydd yn braf gyda mynwent Y Santes Farchell yw fod yr holl le yn drwsiadaus, felly does dim rhaid chwilio am Twm o’r Nant, yn wir mae arwydd bychan ger y giat a gorweddai’r bedd ar ochr orllewinol i’r eglwys ger y twr. Does dim rhaid chwilio am yr eglwys chwaith gan fod y twr gwyn yn nodwedd amlwg ar y tirlun yma. Dyddiai’r twr i ddiwedd y 13eg ganrif neu ddechrau’r 14eg ganrif a gweddill yr eglwys i’r 15eg ganrif er fod dipyn o atgyweirio wedi digwydd wedyn yn y 19eg ganrif.

 

Oddi fewn i’r eglwys mae sawl nodwedd o ddiddordeb hanesyddol. I’r de o’r gangell yn y capel ochr mae cofeb alabastr i Syr John  Salusbury (marw 1578) a’i wraig Jane, gyda cerfluniau o’r plant ar ochr y gofadail. Wrth droed Syr John mae llew sydd yn  ôl y son wedi ei gerfio mor ddrwg fod stori yn bodoli mae’r ci gwyllt chwedlonol  ydyw, sef ‘Bwystfil Caledfryn’. Gallwn gadarnhau mai llew yw’r cerflun ond chlywais i rioed y stori am fwystfil Caledfryn?

 

Yn y gangell ei hyn cawn gofeb farmor Humphrey Llwyd, sydd yn dangos Humphrey yn penlinio mewn teml Clasurol gyda angylion yn dal cronnell o’r Byd. Bu Llwyd yn Aelod Seneddol, cerddor, meddyg yn ogystal a daearyddwr a gofir heddiw fel “Tad Daearyddiaeth Modern”. Llwyd sydd yn gyfrifol am greu y mapiau cyntaf cywir o Gymru yn y cyfnod cyn ei farwolaeth ym 1568.

 

Gerllaw mae cofeb pres ar gyfer Richard Myddelton a fu farw 1575, a hefyd ei wriag ac un ar bymtheg o blant. Gwelir fod y saith merch wedi eu gwisgo yn dda gyda gwisgoedd ffasiynnol y dydd. Efallai yr hyn sydd o ddiddordeb ehangach yw fod un o’r meibion, Thomas yn amlygu ei hyn fel Maer Llundain ac yn sefydlu’r teulu yng Nghastell Y Waun. Un arall o feibion Richard, oedd Hugh, arloeswr yn y fasnach aur ac ef sefydlodd y prosiect ‘New River’ er mwyn gwella’r cyflenwad dwr yn Llundain.

Un o bleserau bwyd yw cael treulio amser yn archwilio Eglwysi, cael amser i grwydro mynwentydd a chael dysgu mwy am Hanes Cymru. Does dim diwedd ar ddysgu rhywbeth newydd a rhaid cyfaddef i’r awr dreuliais yn Eglwys Y Santes Farchell wybio heibio. A gan fy mod yn digwydd bod yn aradl Dinbych ar ddiwrnod weddol braf dyma benderfynu gorffen fy nhaith (seico-ddaearyddol) drwy fynd draw at yr hen ysbyty er mwyn tynnu ambell lun.

Wrth gyrraedd y fynedfa, roedd yn amlwg iawn o’r holl arwyddion yn rhybuddio pawb i gadw allan nad oedd unrhyw groeso yma i’r rhai sydd am archwilio adeiladau gwag, yr “Urban Explorers”, mwy nac oedd croeso i’r lleill sydd yn chwilio am ysbrydion. Prysur ddiriwio mae’r hen ysbyty, yn troi yn adfail, a does ond teimlad siomedig ein bod mor anghyfrifol gyda’n hen adeiladau. Cymaint yn ddigartref, cymaint angen tai fforddiadwy – a dyma ni adeilad fel hyn yn mynd yn wag. Does dim synnwyr moesol yn sicr beth bynnag yw’r dadleuon busnes a gwleidyddol.

Tro nesa mae rhwyn yn teithio aradl Dinbych ac are u ffordd am Ruthin, cymerwch ‘detour’ i Eglwys Y Santes Farchell – fe welwch y twr gwyn ddigon hawdd. Ewch i dalu teyrnged i Twm o’r Nant achymerwch olwg tu mewn i’r eglwys fendigedig hon.

 

Llafar Gwlad 127 Castell Carndochan a thomen castell Ty Newydd

 

 

 

Yn ystod yr Eisteddfod Genedlaethol eleni bu i Myrddin ap Dafydd a minnau gymeryd rhan mewn sgwrs ynglyn a llysoedd tywysogion Gwynedd drwy wahoddiad Amgueddfa Genedlaethol Cymru. Edrych ar y dystiolaeth ddisgrifiadol o fywyd yn y llys o’r hen gywyddau wnaeth Myrddin a fy nghyfraniaid i wedyn oedd i awgrymu pa dystiolaeth archaeolegol oedd yn bodoli i gadarnhau neu i ategu hyn.

Yn ystod ein sgwrs fe enwyd lleoliadau fel Castell Prysor a Chastell Carn Dochan, safleoedd sydd a chysylltiad a thywysogion Gwynedd. Ond, y pwynt pwysig rwyf yn teimlo gafodd ei wneud yn ystod y sesiwn drafod, yw fod ein ymwybyddiaeth fel Cymry Cymraeg o safleoedd fel Carn Dochan yn llawer rhy isel.

Sonias ar y diwedd, mai nid trafod Carn Dochan yr oeddem mewn ffordd ond yn hytrach yn cyflwyno Carn Dochan, efallai am y tro cyntaf, i’r gynulleidfa. Felly, rwyf yn falch iawn o gyhoeddi fod gwaith archaeolegol diweddar gan Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd wedi gwneud cam fechan ond pendant i unioni’r cam mawr yma.

Saif Carn Dochan ar ben brigiad amlwg uwchben Llanuwchllyn, ac efallai dyma esbonio un rheswm pam fod y safle yma yn un llai amlwg, mae yna waith cerdded sylweddol i’w gyrraedd. Yr ail reswm yw fod cyn llied i’w weld yma go iawn, does dim cymhariaeth o gwbl gyda gorthyrau Dolbadarn a Dolwyddelan, adfeilion yn unig sydd yma yng Ngharn Dochan.

Yr archaeolegydd David Hopewell oedd yn cyfarwyddo’r gwaith archaeolegol diweddar ar y safle ac yng ngeiriau Hopewell  “Ychydig iawn a wyddom am hanes y safle, ac nid oes sôn amdano mewn dogfennau canoloesol, er y gred yw y cafodd y castell ei adeiladu'n wreiddiol ar ddechrau i ganol y drydedd ganrif ar ddeg, gan Llewelyn ap Iorwerth o bosib. Efallai y safodd y tŵr sgwâr mewnol ar ei ben ei hun yn wreiddiol, fel Dinas Emrys, gyda gweddill y safle wedi ei adeiladu'n o'i amgylch yn ddiweddarach, dros sawl cyfnod efallai. Nid oes tystiolaeth o ddefnydd parhaus wedi 1283”.

Prif nod y prosiect oedd gwenud gwaith cadwraeth ar ddarnau o’r castell oedd yn erydu’n naturiol gan obeithio wedyn dychwelyd i wneud gwaith pellach yn 2015. Ar yr olwg cyntaf mae ansawdd gwael i rhai o’r waliau a bu rhaid clirio’n ofalus y cerrig hynny oedd wedi disgyn er mwyn dadorchuddio wyneb y waliau. Drwy glirio fel hyn cafwyd cipolwg ar wyneb mewnol y wal len er engraifft a sylweddoli fod cerrig ddigon nobl wedi eu hadeiladu yn daclus yma.

 

Darganfyddiad arall pwysig oedd fod mortar wedi ei ddefnyddio i ddal y cerrig yn eu lle ond fod y cregyn yn y mortar yn amrywio rhwng y twr siap D ar wal len sydd eto yn awgrymu dau gyfnod gwahanol o adeiladu. Eto yng ngeiriau Hopewell “Nodwyd bod y mortar yn ffosydd 3 a 4 yn cynnwys cregyn cocos gan ddynodi bod y calch wedi dod o'r arfordir (30km i ffwrdd o leiaf). Ni chanfuwyd unrhyw gocos yn y tŵr ar ffurf D (ffosydd 1 a 2) gan awgrymu felly bod y mortar wedi dod o ddau le gwahanol ac efallai'n awgrymu dau gyfnod gwahanol o adeiladu. Casglwyd samplau o'r mortar i'w dadansoddi”.

Y gobaith gyda Carn Dochan yw dychwelyd yma yn y dyfodol i wneud mwy o waith archaeolegol. Y gobaith i ni fel Cymru Cymraeg yw bydd hyn hefyd yn arwain at well ymwybyddiaeth o’r safle yma – o bosib un o gestyll Llywelyn ab Iorwerth.

Safle canoloesol arall y bu Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yn edrych arno eleni oedd tomen gastell neu mwnt Tŷ Newydd, Llannor (Y Mount SH 346382). Bu i Jamie Davies ysgrifennu ei draethawd hir tra ym Mhrifysgol Durham ar gestyll coed a phridd penrhyn Llŷn a mae’r papur yma wedi ei gyhoeddi gan y castlestudiesgroup.org.uk

Mae Jamie hefyd yn un o sylfaenwyr Cymdeithas Archaeoleg a Hanes Llŷn ac ei waith ef sydd wedi arwain at y gwaith cloddio diweddar gan Jane Kenney o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yn Nhŷ Newydd. Unwaith eto mae erydu naturiol yn fygythiad i safle Tŷ Newydd ac fel yn achos Carn Dochan ychydig a wyddom go iawn am y safle.

 

Awgrymir fod hwn yn safle Normanaidd, o bosib yn perthyn i’r ymgyrchoedd Normanaidd i mewn i ogledd Cymru yn y cyfnod 1081-93 a mae awgrym bosib o ddefnydd diweddarach o’r safle. Yn dilyn buddugoliaethau Gruffydd ap Cynan yng nghannol y 1090au mae’r cestyll Normaniadd yn dod yn ol i feddiant y Cymry.

Rhan bwysig arall o’r gwaith yn ystod mis Medi 2014 oedd fod modd i’r cyhoedd ymweld a’r safle. Y ddadl bellach yw nad oes fawr o werth i gasglu gwybodaeth arcaheolegol onibai fod y wybodaeth yma yn cael ei rannu gyda’r werin bobl a’r gymuned leol (ac wrthreswm gyda Cymru cyfan maes o law). Braf oedd gweld cynifer yn ymweld a thomen Tŷ Newydd a chael cyfle i drafpod hanes y safle gyda’r archaeolegwyr Jane Kenney a Jamie Davies.

Darganfyddiad arall diddorol yn ystod y gwaith cloddio oedd dod o hyd i ben saeth Neolithig, a ddisgrifir fel un siap deilen, sydd yn awgrymu dyddiad o’r Neolithig cynnar. Wrth reswm does dim cysylltiad o gwbl rhwng y pen saeth a’r castell canol oesol. Cyd ddigwyddiad yw cael hyd i’r pen saeth Neolithig yma wrth gloddio, ond yr hyn a awgrymir gan ddarganfyddiad o’r fath yw fod pobl Neolithig yn byw, ffermio neu hela o gwmpas ardal Llannor yn ol yn y 4dd a 3dd mileniwm cyn Crist.

Rwyf wedi synnu pam mor aml rydym yn dod o hyd i wrthrychau callestr Neolithig fel hyn wrth gloddio. Cafwyd hyd i offer callestr wrth gloddio’r gaer Oes yr Haearn ym Morthdinllaen ychydig yn ȏl. Felly hefyd ym Meillionydd bob tymor cloddio dros yr Haf, cawn hyd i grafwr neu gyllell callestr. Unwaith eto yr awgrym yw fod y ffernwyr cynnar yma wedi troedio llwybrau Llŷn ers miloedd o flynyddoedd.

 

Dyma ddau engraifft felly o safleoedd canoloesol yng ngogledd Cymru lle mae gwaith archaeolegol diweddar yn cyfrannu ychydig mwy at yr ychydig wybodaeth sydd ganddom ar hyn o bryd.

Diolch i Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd am y defnydd o’r lluniau.

 

 

Cylchgronau Pop Cymraeg, Y Casglwr 113, Gwanwyn 2015

 

Rwyf wedi ysgrifennu am gasglu pethau sydd yn ymwenud a’r Byd Pop Cymraeg i’r Casglwr sawl gwaith yn ystod cyfnod golygyddiaeth Mel Williams. Y tro cyntaf oedd erthygl ar gasglu Hen Recordiau Cymraeg (Y Casglwr Rhif 77 Gwanwyn 2003) gan fod Mel yn awyddus i ni ddechrau’r drafodaeth ynglyn a chasglu hen recordiau feinyl Cymraeg ac efallai rhoi proc i’r farchnad yn y broses.

Yr ail erthygl i mi sgwennu oedd am lyfrau yn ymwneud a’r Byd Pop Cymraeg, Llyfrau Canu Pop Cymraeg (Y Casglwr Rhif 104 Gwanwyn 2012) eto gyda’r bwriad o greu mwy o ddiddordeb yn y maes ac i annog pobl i gasglu ac i werthfawrogi gwerth diwylliannol y Byd Pop Cymraeg yn ei gyd destyn ehangach cymdeithasol a hanesyddol.

Felly dyma deimlo fod oleiaf un erthygl arall, os nad mwy, sydd heb eu sgwennu, a fod fy sylw y tro yma am ei roi i gylchgronau pop Cymraeg gan fod traddodiad hir ganddom o cylchgronau o’r fath a thraddodiad sydd yn parhau hyd heddiw gyda’r cylchgrawn Y Selar.

 

 

Yn y 1970au dyma gyhoeddi Swn dan olygyddiaeth Dafydd Meirion a Dafydd ‘Miaw’ Owen drwy Wasg y Tir, Penygroes. Yn fy nghasglaid (prin) mae gennyf gopi o rhifyn 3 a 5 a byddwn yn gwerthfawrogi cael mwy o wybodaeth gan ddarllenwyr y Casglwr am hanes y cylchgrawn yma.

Yn Rhifyn 3 Swn, Awst / Medi 1972 cawn bortread o’r cerddor Hefin Elis yn y golofn ‘Cerddorion Gorau Cymru’ a dyma son am gyfraniad Hefin i recordiau fel ‘I’r Gad’ gan Dafydd Iwan ac am ei gyfnod gyda grwpiau fel y Datguddiad, y Nhw a’r Chwyldro. Ysgrifenwyd y portread cyn cyfnod y grwp Edward H felly, a phwy fydda wedi dychmygu ym 1972 fod Hefin yn mynd i newid y Byd Pop Cymraeg unwaith ac am byth gyda bwrlwm Edward H yn y blynyddoedd oedd i ddilyn.

Heb os, dyma wers hanes bwysig i ni heddiw, byddaf yn awgrymu yn aml nad yw cyfraniad Hefin Elis i’r Byd Pop Cymraeg erioed wedi cael sywl teilwng na’r ddyledus barch – fel cerddor, cyfansoddwr, cynhyrchydd ac yn wir, arloeswr. Efallai fod ei gymeriad distaw wedi ei fyddaru fel petae gan sgrechiadau gitar a bloeddio Dewi Pws ond dyma chi un o’r arloeswyr pwysicaf welodd y Byd Pop Cymraeg erioed.

Dydi’n triniaeth o hanes canu pop a diwylliant cyfoes Cymraeg erioed wedi bod yn ddigonol, a mae’r diffyg sylw i Hefin Elis yn dyst i hyn.

Nid cylchgrawn pop fel y cyfryw oedd Mynd, cylchgrawn arall yn dyddio o’r 1970au, ond yn hytrach cylchgrawn ar gyfer dysgwyr. Er hyn, rhaid fod golygyddion Mynd yn sylweddoli pam mor apelgar a dylanwadol oedd canu pop gan fod y grwp Bara Menyn yn ymddangos ar glawr Rhifyn 38 (Cyfrol IV Ebrill 1970) a’r grwp hynod hwnnw o Lanrwst, Y Mellt ar glawr Rhif 63 (Cyfrol VII Tachwedd 1972).

Heb os roedd Geraint Jarman, Heather Jones a Meic Stevens yn edrych fel ‘ser pop’ ar y clawr a bron gall rhywun awgrymu fod eu delwedd yn fwy San Francisco na Llanffestiniog gyda’r ddelwedd ‘flowerpower’ yn amlwg ganddynt. Dyna’r bwriad yn sicr – gwneud y Gymraeg yn rhywbeth apelgar, deniadol a chyfoes.

 

O stabal Lol daw’r cylchgrawn Bol,  ond prin iawn yw’r ymdriniaeth o ganu pop Cymraeg yn y rhifyn sydd yn fy nghasgliad (Haf 1970). Cawn fwy o luniau o ferched noeth (rhai wedi eu benthyg o gylchgronau eraill yn hytrach na genod Cymraeg yn mentro’n fronnoeth). Efallai mae’r Gystadleuaeth Miss Bol yw’r arwydd gorau fod hwn yn gylchgrawn sydd yn perthyn i rhyw oes o’r blaen lle roedd ystafelloedd mewn clybiau a thafarndai lle doedd dim croeso i ferched a roedd Alf Garnett a’r Black & White Minstrels Show ar y teledu. Er hyn, cylchgrawn diddorol o ran cyd-destyn cymdeithasol y cyfnod ac yn sicr cawn gipolwg a’r yr ‘hiwmor’ sydd wedi parhau hyd heddiw yng nghylchgrawn Lol.

 

Cylchgrawn arall o’r 1970au oedd Hamdden, eto cylchgrawn amrywiol iawn o ran cynnwys ond eto gyda sylw blaenllaw i ganu pop Cymraeg ar y clawr blaen gyda’r troellwr Dei Tomos ar glawr blaen Awst/Medi 1971 (Cyfrol VIII Rhif 71), Dafydd Iwan, Tachwedd 1971 (Cyfrol VIII Rhif 73), Heather Jones, Mawrth 1972 (Cyfrol VIII Rhif 77) a Huw Jones, Ebrill 1972 (Cyfrol VIII Rhif 78).

“Cylchgrawn Pop Cymraeg” oedd Asbri ac wrth wneud ychydig o chwilota ar y we dyma daro ar draws safle we BBC Cymru yn sȏn am gyfres o dair rhaglen a ddarlledwyd yn ȏl yn 2012 o’r enw Pop Mewn Print gyda’r darlledwr (a chyn aelod o’r grwp Dinas 9) Ian Gill yn cyflwyno. Felly yn achlysurol mae rhai yn cymeryd hanes Canu Pop Cymraeg o ddifri ! O ddarllen clawr blaen Asbri cawn weld mae grwpiau fel y Tepot Piws, Y Mellt a’r gantores Janet Rees oedd artistiaid poblogaidd y dydd.

 

Heb os y cylchgrawn pop mwyaf dylanwadol, os nad y mwyaf poblogaidd erioed yn yr Iaith Gymraeg, yw’r un a gyhoeddwyd ddiwedd y 1970au ac yn ystod blynyddoedd cyntaf yr 1980au, sef y cylchgrawn Sgrech dan olygyddiaeth Glyn Tomos. Rwyf wedi awgrymu sawl gwaith fod astudio ‘gwleidyddiaeth’ Sgrech yn faes diddorol yn ei hyn, ac yn sicr roedd Sgrech yn gallu bod ddigon beirniadol o rai agweddau o’r Byd Cymraeg. Mae darllen colofn ‘Wil a Fi’ yn gwneud mi chwerthin hyd yn oed heddiw.

Yn y hyn o beth, mae dwy elfen amlwg i’w dadadansoddi os am astudio’r cylchgronau fel Sgrech, un yw’r amlwg hanes y Byd Pop Cymraeg a’r gwahanol grwpiau ond yr ail elfen, sydd yr un mor ddiddorol a pherthnasol, yw’r hanes cymdeithasol a gwleidyddol.

Cyfraniad arall pwysig gan Sgrech oedd cyhoeddi blwyddlyfrau rhwng 1979 a 1983 (mae 5 rhifyn gwahanol gennyf yn fy nghasglad). Efallai mae’r blwyddlyfrau yma yw’r man cychwyn os yw rhywun yn astudio hanes canu pop Cymraeg fesul blwyddyn gan fod cofnod weddol daclus o hynt a helynt y grwpiau dros y flwyddyn a’r recordiau a ryddhawyd.

Cyhoeddwyd 40 rhifyn o Sgrech, yr olaf yn 1985 gyda’r grwp Ffenesrtri ar y clawr. Erbyn hyn roedd grwpiau newydd wedi ymddangos yng Nghymru a rheini wedi dechrau disodli’r hen dȏ o grwpiau a fu yn sêr y cylchgrawn a’r teimlad cyffredinol ordd fod cyfnod Sgrech wedi dod i ben. Yn sicr bu i grwpiau fel Maffia Mr Huws, Y Brodyr a’r Ficar elwa yn sylweddol o gefnogaeth Sgrech ar ddechrau’r 1980au.

Doedd golygyddion a chyfranwyr Sgrech ddim mor gyfarwydd a’r dȏn nesa o grwpiau fel Y Cyrff, Datblygu a Tynal Tywyll ac yng nghanol yr 1980au gwelwyd cenhedlaeth newydd o gylchgronau, golygyddion, ysgrifenwyr, sylwebwyr yn ymddangos yn y Byd Cymraeg oedd yn agosach at y grwpiau newydd, o ran oed ac agwedd.

Yn yr ail erthygl byddaf yn cael cipolwg ar gylchgronau a ‘ffansins’ yn ystod ail hanner yr 1980au a drwy’r 1990au hyd at y presennol.

 

 

 

Frank Green Lerpwl Herald Gymraeg 18 Mawrth 2015

Dyma’r tro cyntaf i mi ddod ar draws gwaith Frank Green. Rwyf yn gyfarwydd a gwaith ei ferch, Sian, yn wir mae darn o waith celf Sian Green yn cymeryd ei le yn ein ystafell fyw. Arlunydd a chysylltiad agos a dinas Lerpwl yw Frank ond mae ei gartref bellach ym Mhontrug. Roedd Frank yn rhoi sgwrs ar bnawn Sul diweddar yn Oriel Plas Glyn y Weddw.

 

Ystafell orlawn, yn amlwg mae diddordeb yn y cysylltiad Cymreig a Lerpwl. Sgwrs yn Gymraeg gan arlunydd ddysgodd drwy wrando ar gaset o wersi Cymraeg tra’n arlunio yn yr awyr agored o amgylch Lerpwl. Mae lluniau ar gael o Frank yn y 1970au, sach cysgu am ei goesau i’w gadw yn gynnes hefo’r chwaraeydd casetiau wrth ei ymyl yn peintio tirluniau trefol Lerpwl. Does ond canmoliaeth o’r radd uchaf gennyf am ei ymdrech i feirstioli’r Gymraeg. A dweud y gwir onibai fod Frank wedi dwyn sylw i’r ffaith iddo ddysgu’r iaith yn y 1970au go brin byddai unrhywun wedi sylweddoli ei fod yn “ddysgwr”.

 

Os oes ffasiwn beth ac arlunydd archaeolegol, efallai fod Frank yn agos iddi, gan iddo dreulio’r holl flynyddoedd yn ‘cofnodi’ strydoedd Lerpwl sydd wedi diflannu neu sydd yn prysur ddiflannu. Y bygythiad diweddara i rhai o strydoedd y ddinas yw’r bwriad i ymestyn Clwb Peldroed Lerpwl ac o ganlyniad strydoedd eraill i’w dymchwel.

 

Cofnod o gyfnod sydd yma felly yng ngwaith Frank Green. Mewn paent yn hytrach na ffotograff,  ond yr un mor bwysig. Os mai dyma’r unig gofnod o rhai o’r strydoedd colledig, mae felly yn gofnod archaeolegol. Ond hefyd dyma chi gymwynas aruthrol i unrhywun, unigolyn neu sefydliad drwy sicrhau fod cofnod ar gael. Heb anghofio’r celf wrthgwrs.

 

Yn ystod ei sgwrs mae Frank yn son sut mae cymaint o berchnogion tai brics wedi eu paentio ac o ganlyniad wedi gorchuddio’r gwaith brics celfyd, wedi colli’r patrymau oedd yn rhan mor anatod o’r cynllun gwreiddiol. Ar bob cam o’r daith yma mae rhywun yn gweiddi ‘fandaliaeth’ boed hynny gan y Cyngor neu gan berchnogion tai.

 

Y diffyg parch tuag at dreftadaeth adeiladol sydd yn dychryn rhywun, yn siomi rhywun. Gyda’r adeiladau gor-uchel diwedar soniodd Frank sut mae’r tirlun dinesig a’r gorwel yn prysur newid. Engraifft perffaith yw datblygiad Liverpool 1, siopau, siopau, siopau – yr iwtopia cyfalafol – y dyfodol (am y tro).

 

Y cysylltiad Cymreig sydd wedi denu’r niferoedd ar banwn Sul fel hyn, a rhyfeddol yw clywed hanes adeiladwyr fel  Owen Jones, Brynrefail, Bwlchtocyn, Abersoch (1861-1943). Er iddo ddechrau fel saer coed ar Stryd Parliament ymhlith cannoedd o Gymry eraill fe aeth yn ei flaen i sefydlu busnes ei hyn. Yn ol Frank roedd rhai o weithwyr Ynys Mon yn eitha drwgdybys o weithwyr o rannau eraill o Gymru a dyma un ysgodiad i Owen Jones fentro ar liwt ei hyn.

 

Erbyn diwedd ei yrfa roedd Owen Jones yn gyfrifol am adeiladu tai yn ardal Smithdown Road, Aigburth a Wavertree.  Yn ei gyfrol ‘Frank Green Lerpwl’ (Carreg Gwalch) cawn hanes adeiladwyr Cymreig fel  William Jones, Cerrigydrudion a David Hughes Cemaes. Digon i godi awydd i fynd draw i grwydro strydoedd Lerpwl – er fod hanner rhain a’r adeiladau cysylltiedig fel y capeli wedi eu chwalu.

 

Rwyf yn ymwybodol iawn yma fy mod yn “anwybyddu’r” celf. Ewch draw i Oriel Plas Glyn y Weddw i weld dros eich hunnan. Rwyf wedi son cymaint yn ddiweddar am y diffyg buddsoddiad yn ein celfyddydau a thraddodiadau diwylliannol ond heb os mae Gwyn Jones cyfarwyddwr Glyn y Weddw yn un curadur yn sicr sydd yn newid pethau erg well yng ngogledd Cymru. Dyma chi ddiwylliant o’r radd uchaf – ar bnawn Sul a hynny ym Mhen Llyn.

30 Mlynedd ers rhyddhau 'Cam o'r Tywyllwch' Herald Gymraeg 11 Mawrth 2015

30 mlynedd yn ôl fe ryddhawyd record amlgyfrannog ‘Cam o’r Tywyllwch’. Bu bron i mi ddweud “tua 30 mlynedd yn ôl” ond yn sicr mae 30 mlynedd ers cyhoeddi’r record yma, ond yn y dyddiau ‘tanddaearol’ ac anhrefnus yna doedd dim fath beth a “Dyddiad Rhyddhau”. Roedd y weithred a’r syniad yn llawer pwysicach na’r ochr fasnachol. Ond, tua’r adeg yma, yn ôl ym 1985 y daeth 1000 copi o’r record (mewn bocsus cardboard) yn ôl o’r ffatri  i’r fflat tamp a di-addurn lle roedd yr Anhrefn yn byw ym Mangor.

Er i mi fod yn gysylltiedig ar record yma hoffwn geisio cyflwyno’r achos pam fod hon yn record bwysig o ran cyd-destyn Hanes Pop Cymraeg. Yr artistiad a recordiodd ganeuon ar gyfer y record oedd yr Anhrefn, Tynal Tywyll, Y Cyrff, Elfyn Presli a Datblygu. O ran arddull cerddorol a gwleidyddiaeth byddai rhywun yn diffinio’r grwpiau fel rhai “ol-Punk”. Hynny yw fod dylanwad ‘Punk’ a ‘Post-Punk’ arnynt o ran arddull cerddorol a ffasiwn / steil gwallt.

Yn wir, bu i mi roi gwahoddiad i’r grwp Tynal Tywyll gymeryd rhan yn y prosiect ar ôl eu gweld mewn cyngerdd ym Mhafilwiwn Corwen (sydd bellach wedi mynd). Pan dwi’n son am eu “gweld”, dwi ddim yn son am ar y llwyfan, yn y gynulleidfa oedd Tynal Tywyll ond penderfynais yn y fan a’r lle eu bod yn edrych yn ddigon da i fod ar y record yma. Pwy oedd i wybod fod Ian Morris (Ian Tynal Tywyll) wedi bod yn un o gor-fechgyn Cadeirlan Bangor gyda’r enwog Aled Jones. Beth am ddweud “ffawd”.

Os yw’r mytholeg yn wir, dyma’r record Gymraeg gafodd ei chwarae fwy gan John Peel ar BBC Radio 1 nac ar BBC Radio Cymru. Yn sicr o edrych ar fy nyddiaduron o’r cyfnod mae nodyn gennyf bron yn wythnosol fod Peel wedi chwrae cân arall gan Datblygu neu Tynal Tywyll. Heb os Datblygu oedd ffefryn John Peel a nhw yw’r grwp Cymraeg sydd wedi recordio mwyaf o sesiynnau ar gyfer rhaglen John Peel.

Pam fod hyn mor bwysig medda chi? Wel, achos fod cerddoriaeth Cymraeg yn cael ei gyflwyno i gynulleidfa ehangach – a hynny am y tro cyntaf efallai. Er dweud hyn, rhaid cydnabod fod sengl ‘N.C.B’ gan y grwp Llygod Ffyrnig wedi blaenaru’r tir mor gynnar a 1978 yn hyn o beth.Ond ym 1985 roedd hyn dal yn radical – canu yn Gymraeg i gynulleidfaoedd di-Gymraeg.

I fyfyrwyr Prifysgol Bangor ac Aber ar y pryd roedd y grwpiau yma oll yn fradwyr yn “canu o flaen Saeson” a dyma ni felly yn creu y llinell bendant rhwng yr hen ffordd Cymreig o fyw a’r llwybr newydd. Heddiw, wrth edrych yn ôl, mae modd dadlau mai y ni oedd yn iawn, wedi gweld y goleuni, canys ym 1996 (deg mlynedd yn ddiweddarach)  gwelwyd grwpiau fel Super Furry Animals a Catatonia yn y Siartiau Prydeinig ac yn ymddangos ar Top of the Pops.

Ar ‘Cam o’r Tywyllwch’ ymddangosodd y cerddor ifanc Gruff Rhys am y tro cyntaf ar record (fel drymar i’r grwp Machlud). Fe aeth Mark a Paul Cyrff ymlaen i yrfa ddisglair gyda’r grwp Catatonia. Diddorol – y rhai drodd at y Saeneg gafodd yrfa. Heb os, roedd gan Gruff a Mark dalent anhygoel ond angof bellach yw Tynal Tywyll, grwp fu mor boblogaidd ddiwedd yr 1980au. Llynedd darlledwyd rhaglen ddigon anealladwy o’r enw ‘Prosiect Datblygu’ ar S4C ond oleiaf rhoddwyd ddyledus barch iddynt.

Rwyf yn dal i ddadlau fod Colegau Cymru yn gwneud cam mawr iawn a’r cyfnod yma drwy beidio ei drafod yn academaidd. Mae’r Cyfryngau Cymraeg fel mae nhw. Go brin bydd fawr o ddathlu 30 mlynedd ers rhyddhau’r record yma. Tanddaearol pryd hynny a thanddaearol heddiw.

http://rhysmwyn.blogspot.co.uk/2015/03/10-myths-about-cam-or-tywyllwch.html

http://www.discogs.com/Various-Cam-Or-Tywyllwch/release/2454682

Y llyfr o'r un enw http://www.ylolfa.com/en/dangos.php?ISBN=086243923x

10 Myths About Cam o'r Tywyllwch.

 

"Go with the myth every time ....." Tony Wilson.

 

 

1. The record (Cat No Anhrefn 02) was released sometime around March 1985, there was never an official release date - we were far to underground for any of that nonsense. It was all very Crass style photocopied sleeve and 1000 pressing. (I still have a box of 25 here in the office - so 975 copies went somewhere)

 

2. The first copies were sold at the back of the hall straight from the boxes at an Alarm concert at the Palladium, Llandudno (without the knowledge of the Alarm's merchandise crew)

 

3. Sion Sebon from Anhrefn came up with the title of the record. The front cover was painted by his friend, artist Bethan Roberts.

 

4. Tynal Tywyll were invited to contribute tracks on the strength of their image alone - we had no  idea Ian Morris could sing. (Ian Morris was a contemporary choirboy at Bangor Cathedral with Aled Jones)

 

5. At the recording sessions at Foel Studios, Y Cyrff were unable to sleep in the control room because Elfyn Presli were having a party downstairs.

 

6. Gruff Rhys plays drums on one of the tracks - his first ever recording sessions - without this record there may never have been a Super Furry Animal frontman. Mark and Paul Cyrff went on to become members of Catatonia and we may also point out that without this record 'Cool Cymru' might not have happened 10 years later.

 

7. At the end of the Elfyn Presli track 'Hangover' there is an argument between drummer Dic Ben and Bern the singer which we kept on the recording. It's the first time the word 'fucking' was heard on a Welsh language recording.

 

8. The studio time at Foel was shared with prog band Amon Düül, they were in during the day and we had nights / downtime. God they hated us lot.

 

9. Many of the tracks, especially the Datblygu songs were played more times on the John Peel Show on BBC Radio 1 than they ever were on BBC Radio Cymru. 'Hangover' by Elfyn Presli has probably never been played on any radio show. If the bands were 'ignored' by Welsh Media then John Peel's support meant that no one cared anyway and it helped create this myth. This was post Frankie Goes To Hollywood and the Media were savvy to what happened when songs were banned. Datblygu were ignored rather than banned.

 

10. The subsequent compilation album 'Gadael yr Ugeinfed Ganrif' (Anhrefn 04) is a far superior recording and the bands had learnt to play. Y Cyrff by that time had released a single 'Yr Haint' (Anhrefn 03) and were therefore not on the second compliation.

 



 

Postscript:

 

Gwenno uses the title for her radio show https://soundcloud.com/cam-or-tywyllwch

 

https://www.youtube.com/watch?v=mClrVHWvJuI

 

 

Gareth Potter used the Gadael yr Ugeinfed Ganrif title for his one man stage show and subsequent S4C documentary http://www.fictionfactoryfilms.com/programmes/gadael-yr-ugeinfed-ganrif-2/

 

Neil Crud Review 30 years on http://link2wales.co.uk/2015/crudblog/album-review-various-cam-or-tywyllwch/

 

 

Murlun Ed Povey, Herald Gymraeg 4 Mawrth 2015

 

 

Beth am ddechrau’r drafodaeth gyda Tony Wilson (neu Anthony H Wilson, 1950-2007) y gwr a sefydlodd y label recordiau Factory ddiwedd y 1970au a thrwy hynny dod a grwpiau pop fel Joy Division a’r Happy Mondays i sylw ehangach. Ond, fe wnaeth Wilson rhywbeth llawer pwysicach na buddsoddi mewn grwpiau pop a label recordio, neu hyd yn oed clybiau nos, fe fuddsoddodd mewn syniad. A’r syniad oedd, fod dinas Manceinion yn ddigon hyderus yn ei groen ei hyn i wrthsefyll dylanwadau a/neu sel-bendith Llundain.

Felly dwy wers i ni yma yng Nghymru, nid sel bendith Lloegr / Llundain yw’r mesur o lwyddiant neu werth – wyddo’chi yr hen ystrydeb yn y Byd Pop, fod grwp pop Cymraeg / Cymreig wedi cael eu harwyddo gan label yn Llundain neu wedi cael eu chwarae ar BBC 6Music neu wedi cael adolygiad ffafriol yn yr NME. Diffyg hyder diwylliannol yw credu fod rhywbeth Cymraeg / Cymreig yn dda ond os yw’r Saeson yn dweud hynny wrthom.

Yr ail wers gan Wilson, yr un anweledig sydd yn amhosib i’w fesur, yw’r un ynglyn a buddsoddi  mewn syniadau, buddsoddi mewn balchder, buddsoddi mewn hunan barch. Nid buddsoddiad ariannol yw hyn ond buddsoddiad yn ein diwylliant / hanes. I ddyfynnu Wilson  "What do I do? Tell the truth or go for the myth? - Go with the myth every time". Buddsoddi mewn balchder dinesig wnaeth Wilson a hynny i raddau drwy godi dau fys ar Lundain,  chwarae y Gogledd yn erbyn y De.

Yma yng Nghymru, mae angen ail-ddiffinio’r frwydr bron, neu oleiaf newid y pwyslais. Nid son am grwpiau pop yr wyf felly, er pwysiced diwylliant cyfoes Cymraeg, ond son am yr holl beth, y darlun llawn, y cyd-destyn ehangach. Rhaid buddsoddi yn y balchder a’r ymwybyddiaeth o’r lle yma, rhaid busddsoddi yn y syniad. Bydd pris i’w dalu o beidio buddsoddi. Bron a bod mae’r buddsoddiad yma yn gyfystyr a newid agwedd.

Cofiwn yn ddiweddar i furlun y Siartwyr yng Nghasnewydd gael ei chwalu’n rhacs a hyd yn oed yr Aelod Seneddol lleol, Paul Flynn yn awgrymu (siomedig iawn rhaid mi ddweud) fod digon o gofebion eraill ar gael i’r Siartwyr. Yn ol Flynn “It would be better to commission a new Chartist artwork than spend cash on moving it”. Er fod yr achos yma wedi creu ymwybyddiaeth o bwysigrwydd ein treftadaeth diwylliannol a hanesyddol – methiant llwyr fu unrhyw ymgyrch na ddadl i ail leoli’r murlun. Mi fydda criw o artistiad ifanc wedi gallu gwneud hyn am chwarter unrhyw ddyfynbris!

Neu, cymerwch yr engraifft o furlun Ed Povey ger Llyfrgell Caernarfon. Yn ol y son roedd Povey yn ymwybodol wrth greu y murlun fod y llyfrgell i’w hadeiladu yn erbyn rhan o’r wal a bu iddo greu y murlun gyda hynny mewn golwg. Heddiw cawn hanner murlun, hanner y stori. Wrth ymyl ac yn agos, mae’r paent yn dechrau disgyn o’r wal, mae ambell i grac yma ac acw. Y disgrifiad gorau o’r murlun yw un sydd wedi gweld dyddiau gwell.

Ond wrth ddechrau trafodaeth ar Facebook am y murlyn cafwyd ymateb da, os nad diddorol a bywiog. Yn wir bu ymgyrch i ‘achub’ y murlun yn ol ym 1980 a dyma un ymateb gefais ynghyd a chopi o lythyr ymddangosodd yn y Caernarfon & Denbigh ym 1980

“Some of of us cared at that time...from the Caernarfon and Denbigh,December 1980”

 Ac un arall yn hel atgofion, “Always wondered why they didn't preserve the rest of the Caernarfon mural inside the Library - poor foresight by planners of a public building”. Siomedig efallai fod y rhan fwyaf wedi ymateb yn Saesneg, ond fe gefais ambell sylw yn Gymraeg hefyd, ac ar raddfa fach iawn, roedd rhywun yn gweld fod rhai, oleiaf, yn poeni am bethau fel hyn.

Fel gyda murlun y Siartwyr, piti nad oedd modd cadw’r peth yn gyfan. Yr eironi yng Nghaernarfon wrthgwrs oedd mai Llyfrgell ddaeth yn hanner ei le – fel ein hatgoffwyd gan Aneurin Bevan a’r Manic Street Preachers – “Libraries gave us power”.

Nepell o’r murlun yng Nghaernarfon cawn rhywbeth arall sydd yn awgrym o ddiffyg gofal, neu o ddiffyg cynllunio – ac eto siawns, fod newid hyn ar y gweill, siawns  ….. Yn Turf Square cawn fwrdd gwybodaeth am Hanes Caernarfon sydd wedi ei hanner guddio gan wal ddiweddar. Rhaid fod rhywun yn rhywle yn bwriadu symud y bwrdd gwybodaeth, ond mae ei adael fel y mae yn awgrymu nad yw’r hanes yn bwysig. Does neb yn darllen pethau o’r fath beth bynnag …….

Rwyf yn derbyn bellach fod trio creu unrhyw ddiddordeb o gwbl ym mhensaerniaeth Basil Spence yn Atomfa Trawsfynydd yn ymgyrch fethiedig ar y naw. Son am siomedig - dwi dal yn siomedig na dderbyniwyd fy nghais (gan gwmni Magnox) i ymweld a’r safle er mwyn sgwennu rhywbeth am goncrit Spence. Mae’r pethau yma yn bwysig, yn werth eu dathlu, yn werth eu trafod.

Sgwn’i fydda Wilson wedi malio am furlun Siartwyr ym Manceinion? Y wers efallai o ran engraifft Wilson, yw fod rhaid i ni gredu, rhaid creu stori newydd, rhaid creu balchder newydd. Gwlad beirdd a chantorion yn sicr, ond mae angen bod yn wlad sydd hefyd yn dathlu celf, pensaerniaeth, henebion, treftadaeth (a chanu pop) a chymeryd fwy o ddiddordeb a gofal.

Rwyf yn troedio llwybr cyfarwydd, rwyf yn ol hefo’r gair buddsoddi, nid gyda siec am filiwn o bunnoedd (er mor handi fydda hunna i dacluso murlun Povey) ond ein bod ni fel Cenedl yn buddsoddi yn y syniad ac yn rhoi gwerth i beth sydd yma.