Gwrandewch Ar Hyn! Pwysigrwydd Diwylliant, Herald Gymraeg 25 Mawrth 2020

Mae hi bron yn amhosib gwybod beth i’w sgwennu yr wythnos hon. Rydym yn wynebu cyfnod o ansicrwydd tu hwnt i unrhyw brofiad yn ein bywydau. Gan fod y sefyllfa a’r amgylchiadau gyda’r feirws Corona yn newid o ddydd i ddydd a finnau yn sgwennu dros y Sul a’r golofn yn cael ei chyhoeddi ar ddydd Mercher, anodd gwybod faint fydd wedi newid yn y cyfamser. Yr unig beth sicr yw’r ansicrwydd.

Rhywbeth weddol amlwg yw fod cymaint ohonnom yng Nghymru yn gweithio yn llawrydd, yn fusnesau bychain ac yn hunan-gyflogedig. A nifer fawr ohonnom wedyn o fewn y sectorau creadigol a diwylliannol. Mi fydd pethau yn galed. Rhan helaeth o fy ngwaith a chyflog i yw darlithio, teithiau tywys a’r gwaith cysylltiedig yn y maes archaeoleg. Hyd yma mae popeth yn ystod Ebrill a Mai wedi ei ohurio. Efallai bydd modd ail-drefnu ambell beth ond bydd llawer o’r gwaith wedi ei golli.

Tydi rhywun ddim yn rhaglweld bydd pethau unrhyw well yn ystod Mehefin. Sylwaf fod rhai yn ail-drefnu digwyddiadau erbyn yr Hydref. Mawr obeithiaf fod eu optimistiaeth yn cael ei wireddu. Rhaid cyfaddef rwyf yn bryderus iawn o wneud gormod o gynlluniau ar hyn o bryd – efallai fod rhaid aros a gweld, ac os bydd modd ail-afael mewn gweithgareddau ddiwedd yr Haf neu yn yr Hydref fod modd trefnu yn sydun.

Dwi’n berson trefnus, sydd wedi hen arfer trefnu pethau yn sydun. Yn hynny o beth dwi ddim yn or-bryderus, ond mae fy ngreddf yn dweud aros a gweld sut mae pethau yn datblygu dros yr wythnosau nesa cyn rhuthro i ail-drefnu rhy fuan a wedyn gorfod gohurio eto am yr eildro. Pwy a wyr? Dwi ddim am gynnig unrhywbeth yma – jest gweld sut bydd pethau yn digwydd.

Ar adegau fel hyn mae’n hollol amlwg fod y flaenoriaeth ar iechyd, teulu, cymdeithas – bydd angen edrych ar ôl ein gilydd ar sawl lefel a mae cyflogau pobl yn amlwg yn rhan o hyn. Hyd yma aneglur ac ansicr yw’r cyfarwyddiadau gan y Llywodraeth o ran yr hunan-gyflogedig. Am y tro rhaid aros a gweld, ond bydd miloedd ohonnom yn colli cyflog dros y misoedd nesa.

Yn y cyfamser mae rhywun yn cadw pellter cymdeithasol, bron a bod yn hunnan ynysu cymaint a phosib hyd yn oedd os ddim yn dangos symptomau amlwg o’r feirws. Da ni’n trio bod mor gall a phosib. Wrth sgwennu’r golofn rwyf yn ymwbodol iawn fod angen amser i ni addasu ar gyfer hyn ôll. Yn ara deg mae’n debyg bydd rhywun yn addasu ei ffordd o fyw ac yn dechrau dygymod a ffyrdd newydd. Rydym mewn cyfnod o sioc a chyfnod pryderus.

Wrth weld y gwaith tywys yn cael ei ohurio, fy ymateb cyntaf oedd y byddwn yn gallu defnyddio’r amser i ddechrau sgwennu’r cyfrol Archaeoleg nesa ar gyfer Gwasg Carreg Gwalch. Bydd y llyfr yma yn edrych ar olion archaeolegol yn ne-ddwyrain Cymru. Hyd yma ychydig iawn dwi di gallu sgwennu. Trechir fy nghreadigwrydd a’r ‘awen’ gan gyfnodau o or-bryder. Ddigon rhesymol efallai? Dwi heb gyrraedd y pwynt o allu rheoli hyn eto.

Dwi di llwyddo i sgwennu ychydig ar gyfer y llyfr. Ar hyn o bryd rwyf yn gwenud gwaith ymchwil ar siambr gladdu Neolithig o’r enw Pen y Wyrlod ger Llanigon, Gelligandryll. Siambr yn perthyn i’r grwp Cotswold-Hafren. Un o’r pethau mwyaf rhyfeddol am y safle yw mai yma cafwyd hyd i un o offerynnau cerdd cynhara Cymru – sef chwiban o asgwrn dafad. Parhau mae’r drafodaeth o fewn Amgueddfa Cenedlaethol Cymru os yw’r gwrthrych yma yn offeryn cerdd go iawn neu darn o asgwrn hefo olion danedd anifael arno yn hytrach na thyllau pib.

Darllen yw’r peth arall gall rhywun wneud hefo’r amser sbar. Eto mae’n bosib gwneud hyn ond mae angen cadw draw o’r newyddion a Twitter a’r cyfryngau cymdeithasol neu mae rhywun yn llithro’n ôl i boeni, gor-feddwl a gor-ddadansoddi. Dealladwy mae’n debyg yn y cyfnod cychwynnol yma.

Y llyfr rwyf yn ddarllen ydi ‘Sit Down! Listen To This’. Hanes Roger Eagle ar ffurf cyfraniadau llafar gan y rhai oedd yn ei adnobod. By Roger Eagle yn ffigwr amlwg fel DJ yn y Twisted Wheel ar ddecharu pethau fel Northern Soul. Bu Eagle hefyd yn trefnu gigs gyda artistiaid Blues fel John Lee Hooker, Muddy Waters a Screaming Jay Hawkins ym Manceinion.

Yn ddiweddarach bu Eagle yn rhedeg clwb ‘Erics’ yn Matthew Street, Lerpwl. Bydd fy nghenhedlaeth i yn cofio Erics fel y clwb Punk yn Lerpwl lle roddwyd llwyfan cynnar i bands fel y Sex Pistols a’r Clash yn hwyr yn 1976 ac yn fuan yn 1977. Erics roddodd lwyfan wedyn i’r bandiau amlwg o Lerpwl fel Teardrop Explodes, Mighty Wah! ac Echo and the Bunnymen. Erics a Roger Eagle hefyd roddodd lwyfan cynnar a hwb i yrfaeodd pobl fel Jayne Casey, Bill Drummond (KLF) a Holly Johnson (Frankie Goes to Hollywood).

Brwdfrydedd ac angerdd Roger tuag at gerddoriaeth a diwylliant yw’r peth amlwg mae rhywun yn glywed amdano wrth ddarllen. Disgrifir Eagle fel ‘addysgwr cerddorol’. Ei ‘beth o’, oedd cenhadu dros gerddoriaeth a grwpiau newydd. Soniodd Jayne Casey yn y llyfr fod Eagle wedi dweud wrthi fod diwylliant mor bwysig a bywyd ei hyn. Diwylliant yw bywyd.

Gallaf ddeall hynny yn iawn. Ar ôl y feirws yma fynd heibio bydd gwaith mawr i’w wneud i adfer elfennau o’r diwylliant Pop Cymraeg fu mor bwysig i bobl fel fi yn tyfu fyny a dros y blynyddoedd wedyn.