Cei Llechi, Caernarfon, Herald Gymraeg 8 Mawrth 2017

Gwahoddiad gan Gŵyl Ddewi Arall (rhan o Gŵyl Arall, Caernarfon) i arwain taith gerdded o amgylch y Cei Llechi ac i ddangos yr hanes diwydiannol orfododd mi ddechrau edrych go iawn ar hanes y darn yma o Gaernarfon. Rwyf yn dweud ‘gorfodi’ achos er cymaint fy niddordeb mewn archaeoleg diwydiannol, doeddwn ddim wedi astudio’r adeiladau sydd yn ymestyn i’r de ar hyd ‘Lôn Gas’ gyda unrhyw fanylder.

Y man cychwyn, a hynny bron yn ddi-eithriad bellach, yw cael golwg ar safle we ‘Archwilio’, sef cofnodion yr Ymddiriedolaethau Archaeolegol yng Nghymru. Drwy chwyddo’r map o amgylch Afon Saint / Seiont yng Nghaernarfon a chyfyngu’r chwilota i’r cyfnod ôl-Ganol Oesol, buan iawn mae rhywun yn dod ar draws yr adeiladau hynny sydd yn perthyn i’r Chwyldro Diwydiannol a’r cyfnod Modern.

Ar ôl cymeryd nodiadau, yr ail gam yw mynd i grwydro. Dyma ni yn nôl yn nhiriogaeth seicoddaearyddiaeth ond fod hyn yn seicoddaearyddiaeth i bwrpas a chyda dechrau a diwedd penodol. Rhaid trefnu taith gerdded sydd yn dechrau a gorffen. Gyda seicoddaeryddiaeth pur byddai rhywun yn dilyn ei drwyn yn hytrach na dilyn ‘map’. Ond, mae’r canlyniadau yn ddigon tebyg.

Rydym yn edrych i fyny ar adeiladau neu gerrig gyda dyddiadau. Rydym yn edrch ar yr hyn sydd o dan ein traed. Rydym yn sylwi ar y nodweddion bach hynod. Rydym yn ail edrych ar y cyfarwydd a gweld rhywbeth o’r newydd. Rhy hawdd yw mynd heibio adeilad bach diddorol. Ond o ddeall yr hanes mae’r adeilad yna yn ddeg gwaith mwy diddorol. Fydd rhywun byth yn mynd heibio heb sylwi eto.

Ar Ddydd Sul y daith gerdded mae hi’n bwrw glaw. Ond doedd dim angen i mi boeni, wrth i mi gyrraedd siop lyfrau Palas Print (ein man cychwyn) mae tua ugain o bobl / cerddwyr wedi eu lapio, hefo sgidiau cerdded, sawl un gyda ymbarel, pawb mewn dillad glaw addas – doedd dim ail feddwl, dim Plan B – roedd pawb am gychwyn – dim troi’n nôl.

Roedd rhywbeth braf iawn mewn cael eu sel bendith cyn cychwyn a hynny cyn i mi ddweud gair – yn amlwg roedd y criw yma yn barod i gerdded, roedd yr hwylia yn dda a doedd ‘chydig o law’ ddim am eu rhwystro. Mae rhywbeth braf iawn mewn cyd-gerdded. Dyma gyfle i gyfarfod pobl newydd, torri sgwrs hefo rhywun diethr a siawns bydd pob un ohonnom yn dysgu rhywbeth newydd.

Wrth sefyll ar y Cei Llechi y ‘wers’ gyntaf oedd sylwi ar yr hen gledrau rheilffordd sydd yn ymddangos nawr ac yn y man drwy’r tarmac ar y maes parcio. O gychwyn ar ben gorllewinol y Cei a cherdded tuag at Swyddfa’r Harbwrfeistr (1840) mae sawld cledren yn gwthio allan drwy’r tarmac. Weithiau mae rhwd y cledrau yn gadael ei hoel drwy’r tarmac. Yn sydun iawn rydym yn gweld mai yma roedd Rheilffordd Nantlle yn dod i derfyn ar y Cei Llechi.

Wedi hen ddiflanu mae’r hen graen ar ben gorllewinol y Cei sydd yn cael ei nodi ar fap John Wood 1834 felly rhaid ‘dychmygu’ y bwrlwm fu yma unwaith wrth i filoedd ar filoedd o lechi Dyffryn Nantlle gael eu hallforio dros y Byd. Wrth sefyll ar y Cei Llechi rydym yn sefyll a’r rhywbeth adeiladwyd yn ystod degawdau cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg, cyn hynny tir corsiog / traeth mwdlyd a chydig o greigiau fyddai wedi sefyll ar lan Afon Saint (yr enw cywir).

Erbyn 1837 roedd rhan ogleddol y Cei Llechi wedi datblygu ond proses dros y degawdau oedd hyn. Dechreuwyd y datblygu go iawn gan Henry Paget, Ardalydd Môn, y gŵr gollodd goes ym Mrwydr Waterloo a sydd yn cael ei gofio yn aml am y modd atebodd Dug Wellington wrth i Wellington gyfeirio ‘By God Sir you’ve lost your leg’ a Paget yn ateb’ By God Sir, so I have’.

Doedd fawr o Gymraeg rhwng y ddau gan fod Paget yn cael perthynas a Charlotte, chwaer yng nghyfraith Wellington. Stad Plas Newydd ar Ynys Môn felly oedd yn berchen ar y darn yma o dir. Erbyn i ni gyrraedd hen adeiladau de Winton, ychydig i’r de o’r Cei Llechi,  rydym yn sefyll ar hen safle Cei Arglwydd Niwbwrch. Ond cyn cyrraedd safle de Winton rhaid oedd sylwi ar adeilad hyfryd yr Habwrfeistr.

Wedi ei godi yn 1840 yn yr arddull clasurol, y pensaer yn achos yr adeilad yma oedd John Lloyd a’r cloc ar y wal wedi ei greu gan David Griffiths. Credaf fod dealltwriaeth o’r arddulliau a nodweddion pensaerniol yn rhan bwysig o werthfawrogi’r dirwedd hanesyddol felly roedd cyfle yma i amlygu nodweddion fel y corbelau o dan y pediment (neu dalog) clasurol.

Cyn pen dim roedd y cerddwyr hapus (a gwlyb) yn edrych ar golofnau clasurol o’r arddull ‘Corinthian’ ar flaen hen swyddfeydd de Winton. Bellach yn wag a golwg braidd rhy ddigalon arno bu’r adeilad yma ar un adeg (cymharol ddiweddar) yn glwb cymdeithasol ar gyfer Clwb Rygbi Caernarfon. Fe ganais yno gyda’r Anhrefn droeon. Ond y nodweddion Fictoraidd oedd am hawlio ein sylw.

Y colofnau ‘Corinthian’ yw’r rhai gyda’r dail acanthws neu ‘droed yr arth’ yn ymledu o ben y golofn. O’r drefn glasurol ar gyfer colofnau, Doric, Ionic a Corinthian, y rhai Corinthian yw’r rhai mwyaf addurnedig a dyma werthfawrogi felly pwysigrwydd yr adeilad fel swyddfeydd o statws gan gwmni de Winton.

Dyma chi stori arall, y cwmni haearn a pheirianneg a sefydlwyd gan Owen Thomas a fu’n rhan mor allweddol o’r diwydiant llechi felly efallai caiff hon golofn arall yn y dyfodol.