Chwarel Cwm Orthin. Herald Gymraeg 1 Mehefin 2016

Yn ei anterth rhwng y 1860au a 1884 datblygodd Chwarel Cwm Orthin o fod yn chwarel agored ym 1810 i fod yn waith sylweddol tanddaearol yn ystod ail hanner y 19ganrif cyn i gwymp carreg ym 1884 ymharu’n fawr  ar y gwaith. Er i chwarel Oakley ddod yn gyfrifol am Gwm Orthin ym 1900 ni wireddwyd y cynlluniau mawr i ehangu ym 1925, bu cyfnodau o weithio pellach  yno  yn y 1930au a’r 50au ond roedd y gwaith mwy neu lai wedi dod i ben erbyn y 60au.

Rwyf unwaith eto am atgoffa’r darllenydd mae’r tywyslyfr hanfodol ar gyfer archaeoleg chwareli llechi Cymru yw  A Gazeteer of the Welsh Slate Industry, Alun John Richards (1991) ac yma cawn wybod fod 500 o ddynion yn cael eu cyflogi yma ym 1882 sydd yn rhoi syniad o faint y gwaith.  2757 o ddynion oedd yn gweithio yn chwarel Dinorwig ym 1882 o ran cymhariaeth, felly roedd gwaith sylweddol yng Nghwm Orthin.

Heddiw (2015 a 2016)  mae criw o archaeolegwyr o Flaenau Ffestiniog dan ofal Bill Jones wedi bod yn cloddio ac yn gwneud gwaith cadwraeth yng Nghwm Orthin.Llynedd bu gwaith cloddio yn rhai o’r tai ‘barics’ ar ochr ddeheuol y llyn gan ganolbwyntio ar un o’r tai a oedd wedi ei adeiladu o garreg y mynydd ac un o’r tai wedi ei adeiladu o lechi er mwyn pwysleisio y ddau gyfnod gwahanol o adeiladu ar y barics.

Eleni, mae’r archaeolegwyr yn gwneud gwaith tebyg ar Cwm Orthin House neu Plas Llyn, sef ty rheolwr y chwarel. Wedi ei godi yn y 1840au gan y rheolwr Allen Searell, bu’r plasdy mewn defnydd tan y 1950au ond buan iawn mae tai yn troi yn adfeilion a ddigon truenus yr olwg oedd ar y plas nes i’r archaeolegwyr ddecharu clirio a chofnodi.

Fel rhan o’r broses cadwraeth mae mortar calch (traddodiadol) yn cael ei osod ar ben rhai o’r waliau er mwyn rhywstro dirywiad pellach ond mae darnau o’r adeiladau sydd bron yn amhosi i’w hachub. Mae to y barics a to Cwm Orthin House wedi hen ddisgyn ac yn sicr mae darnau peryglus i’r adeiladau felly os am ymweld bydd angen gofal mawr a pheidio dringo na sefyll o dan waliau bregys.

Ond, fe gaiff yr ymwelydd well argraff o sut oedd bywyd yn y barics ac yn y plas nawr diolch i waith diflino Bill Jones a’r criw. Mae’r gwaith brics y llefydd tan yn y plas wedi goroesi fel mae rhannau sywleddol o’r llawr (crawia) llechi ac ar ol clirio’r cerrig mae cynllun yr ystafelloedd yn ddigon amlwg.

Dros y blynyddoedd rwyf wedi cael profiad o gloddio safleoedd o bob math o gyfnodau, o’r Neolithig (Oes y Cerrig) i’r Rhufeinig, o’r cyfnod Llychlynaidd i’r Canol Oesoedd hwyr ond dyma’r tro cyntaf i mi gloddio borden wal o’r 1950 neu oleiaf yr hyn oedd yn weddill ohonno. Fel rhan o’r gwaith cloddio / clirio yn un o ystafelloedd y plas roedd angen clirio’r pridd o’r hen blastr wal gan gadw golwg os oedd borden wal wedi goroesi ar waelod y wal.

Roedd diffinio’r llawr ddigon hawdd gan mai crawiau llechan oedd ar y llawr ond roedd y plastr wal yn fregus a byddai crafu rhy galed gyda’r trywal yn ei chwalu yn rhacs a felly hefyd hefo gweddillion y borden wal. Gan fod y pren wedi bod o dan bridd am dros hanner canrif roedd y pren mwy neu lai wedi pydru ac yn feddl.   

Ein gwaith ni yw ceisio dangos beth oedd yno, cofnodi hynny, tynnu lluniau ac oleiaf wedyn rydym wedi dysgu rhywbeth.

Felly tydi archaeoleg ddim yn gorfod bod yn ymwneud a pethau o’r gorffennol pell, gall fod yn ddarganfod bordyn wal o’r 1950au!