Nodiadau Archaeolegol, Llafar Gwlad Rhif 130

 

 

Gwersyll Carcharorion Frongoch

Yn ystod mis Mai eleni bu Gary Robinson o Adran Hanes Cymru ac Archaeoleg, Prifysgol Bangor yn cynnal arolwg geo-ffisegol ar safle gwersyll carcharorion Frongoch ger Y Bala. Bwriad y gwaith geo-ffisegol oedd ceisio gweld os oes unrhyw olion o’r gwersyll yn bodoli o dan y pridd. O edrych ar y safle heddiw, cae yn unig sydd i’w weld, ac i’r rhan fwyaf o ymwelwyr, dim ond y gofeb yn y gilfan parcio sydd yn nodi’r safle hynod bwysig hwn.

Rydym yn gwybod drwy astudio ffotograffau  fod yr unig ‘gaban’ sydd i’w gweld ar y safle heddiw yn un diweddarach, a nid yn dyddio o gyfnod y Rhyfel Mawr a chyfnod y carcharorion Gwyddelig. Yn ol Robisnson fe all fod rhai o’r pyst concrit o amgylch y gwersyll  yn rhai gwreiddiol ac wrthgwrs mae llwybr y rheilffordd yn parhau yn amlwg hyd heddiw. Rydym hefyd yn weddol sicr fod platfformau concrit yn dal i fodoli o dan y pridd, ond yr unig ffordd o wybod yn union beth sydd yno, fyddai cloddio archaeolegol.

Yr hyn sydd yn ddiddorol nawr yw fod archaeolegwyr yn edrych ar y safle, a’r bwriad fydd cofnodi yr olion materol o dan y pridd er mwyn atgyfnerthu yr hyn rydym yn wybod drwy ffynnonellau hanesyddol a ffotograffau ar hyn sydd wedi ei goheddi yn barod diolch i awduron fel Lyn Ebenezer (Fron-Goch and the birth of the IRA).

Rhywbeth arall amlwg yn ystod y gwaith geo-ffisegol yw fod y tir yn parhau i fod yn wlyb yma, er gwaetha ymdrechion dros y blynyddoedd i ddraenio’r tir, felly does syndod fod y carchariorion wedi dioddef safle mwdlyd tu hwnt yma yn ystod y gaeaf ac unrhyw dydwydd gwlyb.

Ar Ddydd Sadwrn 10 Hydref bydd Diwrnod Agored yn Ysgol Bro Tryweryn rhwng 10yb a 4-30 y pnawn a bydd Jane Kenney o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yno i gasglu unrhyw wybodaeth sydd gennych. Mae Jane ar hyn o bryd yn casglu gwybodaeth am safleoedd a chysylltiad a’r Rhyfel Mawr yng ngogledd Cymru. Bu carcharorion Almaenig yn y gwersyll cyn 1916 a symudwyd rhain allan ar gyfer carcharorion o’r Iwerddon ym 1916, felly mae hwn yn safle diddorol dros ben yn pontio dwy stori wahanol iawn.

Cysylltwch a WWI@heneb.co.uk

 

Meillionydd

 

Dyma’r chweched tymor o gloddio ar safle cylchfur-dwbl Meillionydd, ger Aberdaron, sydd yn dyddio o’r Oes Efydd Hwyr hyd at Oes yr Haearn Cynnar. Wrth barhau ar gwaith cloddio dros gyfnod hir o amser, gobaith yr Athro Raimund Karl o Brifysgol Bangor, yw y bydd modd cloddio rhan helaeth o’r safle dros amser a bydd hyn wedyn yn ychwanegu at ein dealltwriaeth o gymunedau amaethyddol yn y rhan yma o’r byd yn ystod y mileniwm cyn Crist.

Yr hyn sydd yn amlwg o’r gwaith cloddio hyd yma yw fod trigolion Llyn yn yr Oes Efydd Hwyr wedi buddsoddi mewn amser ac ymdrech i adeiladu’r safle cylchfur-dwbl (sef dau glawdd o amgylch y safle) a hefyd wedi buddsoddi yr un fath, mewn amser ac ymdrech, wrth adael y safle a’i chau yn ddefodol oddeutu 200/100 cyn Crist gan fod nifer o’r cytiau crynion wedi eu llenwi a cherrig llosg (sbwriel ar ol coginio?)

Eleni cafwyd olion sawl cwt crwn (dyma lle roedd pobl yn byw) wrth gloddio a’r tebygrwydd yw fod yr olion yma yn dyddio o gyfnodau gwahanol o ddefnydd, sydd yn cadarnhau’r ddamcaniaeth o ddefnydd o’r safle dros oleiaf 500 mlynedd gyda cytiau yn cael eu chwal a’u hail godi fel roedd angen.

Yn gadarnhaol iawn, parhau mae ymdrechion Prifysgol Bangor i gysylltu’r gwaith cloddio gyda’r gymuned leol, ac eleni cafwyd ymweliadau ysgolion gan Pont y Cof, Crud y Werin, Ysgol Dolbadarn ac Ysgol Thudweiliog. Braf hefyd yw gweld fod nifer o fyfyrwyr Cymraeg eu hiaith o Brifysgol Bangor bellach yn aelodau cyson a blynyddol o’r criw cloddio.

 

Rhuddgaer

 

Prin iawn yw’r olion archaeolegol o’r cyfnod rhwng  400 tan tua 1000 oed Crist, sef y cyfnod Canol Oesoedd Cynnar yma yng ngogledd Cymru.  Mewn cyfnod fel hyn,  lle mae diffyg tystiolaeth archaeolegol o ran sut a lle roedd pobl yn byw, mae gwaith cloddio diweddar Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ac Adran Hanes Phrifysgol Bangor  ar safle Rhuddgaer, Ynys Mon yn ofnadwy o bwysig.

 

Bu mymryn o gloddio ar y safle llynedd yn dilyn arolwg geoffisegol o’r tir i’r dwyrain o Afon Braint,ac  agos i lan y Fenai. Datgelwyd drwy’r arolwg geoffisegol fod sustem o gaeau amaethyddol a hyd at saith adeilad yn bodoli o dan y pridd. Er hyn mae dweud ‘o dan y pridd’ yn gor-symleiddio pethau yng nghyd destyn ardal Rhuddgaer gan fod yr ardal yma wedi dioddef effaith stormydd tywod o gyfeiriad y mor.

 

Felly wrth gloddio, rhaid symud oddeutu medr os nad medr a hanner o dywod glan, melyn, cyn cyrraedd y pridd a’r ‘archaeoleg’. Rydym yn ymwybodol wrthgwrs am hanes storm enfawr 1330/1332, y storm dywod sydd yn gyfrifol am guddio Llys Rhosyr gerllaw yn Niwbwrch. LLys Rhosyr a gloddwyd gan Neil Johnstone (Johnstone 1999) ar ran Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yw un o lysoedd tywysogion Gwynedd ac un o’r ychydig adeiladau llys rydym wedi ei ddarganfod.

 

Gwaith Johnstone yn Llys Rhosyr  arweiniodd wedyn at ddarganfod un o lysoedd arall Llywelyn ap Gruffydd yn Nhy’n y Mwd, Abergwyngregyn gan ddatgelu adeilad tebyg iawn o ran ffurf a maint i’r hyn a welir yn Llys Rhosyr. Yn anffodus yn Abergwyngregyn doedd dim digon o oilion wedi goroesi i’w cadw ar agor fel yn achos Rhosyr.

 

Hefyd yn achos Abergwyngregyn mae’r ddadl barhaol am Pen y Bryn fel safle’r llys yn tueddu i ddrysu pethau. Mae’r archaeoleg a gwaith Johnstone (a John G Roberts / David Hopewell yn ddiweddarach) yn awgrymu yn gryf mae buarth y domen-gastell Normanaidd, a gipwyd yng nghyfnod Gruffydd ap Cynan, a ddatblygodd fel safle’r neuadd neu lys ar gyfer tywysogion Gwynedd.

 

Wrth cloddio yn Rhuddgaer dros gyfnod o bythefnos mis Gorffennaf  gyda criw o wirfoddolwyr drwy gymorth nawdd cloddio gan Cadw, cafwyd cyfle i ddatgelu un o’r adeiladau. Adeilad sylweddol wedi ei wneud o fowlderi mawr oedd hwn a daethpwyd o hyd i ddwy fynedfa / drws a chorneli crwn i’r adeilad hirsgwar.

 

Yn anffodus, ni chafwyd hyd i le tan gan yr archaeolegwyr felly amhosib yw cadarnhau fod rhywun wedi byw yma, ond rhaid cyfaddef mai heb gael hyd i le tan yr ydym yn hytrach na gallu datgan gyda unrhyw sicrwydd nad oedd lle tan yma. Felly, efallai fod gennym adeilad lle roedd rhywun yn byw yn un rhan ohonno a defnydd amaethyddol i’r rhan arall?

 

Mae dyddiadau radiocarbon llynedd yn awgrymu dyddiad rhywbryd o gwmpas 800 – 900 oed Crist i’r safle ac os yn gywir, mae hyn oleiaf yn taflu ychydig o oleuni ar y cyfnod yma o Hanes Cymru, sydd yn draddodiadol wedi cael ei enwi yn ‘Dark Ages’ gan archaeolegwyr ac ysgolheigion.

Ceir blog llawn am y gwaith cloddio eleni gan gyfarwyddwr y gwaith cloddio David Hopewell, ar www.heneb.co.uk

 

Archaeoleg ar S4C

 

 

Ac i gloi, credaf ei bod yn bwysig crybwyll y ffaith fod S4C (yn ol pob son) wedi penderfynu peidio comisiynu ail gyfres o ‘Olion’, sef y rhaglen archaeoleg gyda Dr Iestyn Jones. Does fawr o wybodaeth  gennyf am y penderfyniad, ond mae’n bwysig fod Hanes ac Archaeoleg Cymru yn cael ei gynnwys ar S4C.  Dwi ddim am ddadlau am rinweddau y rhaglen yma yn benodol. Yr hyn sydd yn bwysig yw fod comisiynwyr S4C yn cael gwybod fod yna ddiddordeb allan yna ar lawr gwlad mewn rhaglenni o’r fath, a hefyd y math o gynnwys sydd o fewn cloriau Llafar Gwlad. Felly, os yw darllenwyr Llafar Gwlad yn credu ddigon cryf am hyn, ysgrifennwch  at S4C, Parc Ty Glas, Llanisien, Caerdydd, CF14 5DU.