Jamie Reid @ Galerie Simpson, Abertawe, Herald Gymraeg 29 Gorffennaf 2105

Beth i’w wneud ag ardaloedd llai llewyrchus y trefi ol-ddiwydiannol? Cwestiwn da, a’r ateb yn Abertawe yw creu rhyw fath o ardal / ganolbwynt gelfyddydol neu ddiwylliannol ar ben uchaf y Stryd Fawr, sef yr ardal rhwng y castell a’r orsaf drenau.

Y gwr sydd yn gyfrifol am ran o’r weledigaeth yma yw Huw Williams, cyn leisydd y grwp pop tanddaearol Pooh Sticks, a hefyd sylfaenydd y Sefydliad Gerddoriaeth Gymreig. Mae Huw yn un o fy hen ffrindiau, yn un o’r cyd-deithwyr ar ddechrau’r 1990au pan roedd Huw wrthi yn hyrwyddo’r grwp 60Ft Dolls o Gasnewydd a finnau wrthi yn rhyddhau y recordiau cynnar (cyntaf) gan Catatonia.

Arferai Huw fy ffonio pob nos tua 5pm i roi y Byd yn ei le, ac i weld os oedd Radio 1 neu’r NME wedi cymeryd sylw o sengl ‘For Tinkerbell’ gan Catatonia eto? Da oedd Huw, ac yn y blynyddoedd ar ol ‘Cwl Cymru’ rhannais ddyletswyddau gydag ef ar fwrdd cyfarwyddwyr y Sefydliad Gerddoriaeth Gymreig.

Roedd cyfnod Huw gyda’r Sefydliad hen drosodd cyn i’r Bwrdd ofyn i mi wagio fy sedd o amgylch y bwrdd, a hynny er mwyn creu lle i rhywun llawer mwy enwog na fi, Charlotte Church. Dwi ddim yn credu i Charlotte druan cael eistedd yn y sedd roeddwn wedi gadw yn gynnes, gan i Lywodraeth Cymru, yn eu doethineb, benderfynu dod a’u nawdd i ben – a dyna ddiwedd ar hynny.

Wrth i mi dderbyn y cofnodion o’r cyfarfod lle penderfynwyd gofyn i mi roi fy sedd i fyny, sylwais mae dau Gymro Cymraeg gynnigiodd ac eiliodd y cais. Does dim nadroedd mwy llithrig na’r hen gynafon hynny yn y Byd Pop Cymraeg.

Welais i ddim o Huw, gwaetha’r modd, wrth i mi roi sgwrs yn ddiweddar yn Galerie Simpson, oriel gelf ar y Sryd Fawr yn Abertawe ond roedd Jane Simpson, perchennog yr oriel yn uchel ei chloch wrth ganmol gweledigaeth a chymorth Huw. Yr achlysur yn Galerie Simpson oedd sgwrs amser cinio ar gyfer diwrnod olaf arddangosfa Jamie Reid (cynllunydd cloriau’r Sex Pistols).

Gan fod Jamie a finnau eto yn hen ffrindiau, a Jamie yn gyfrifol am greu gwaith celf i’r Anhrefn a phrosiect Hen Wlad Fy Mamau, ddigon naturiol rhywsut, mewn rhyw ffordd ‘Who do I know in Wales?” i Jamie gynnig y byddwn yn rhoi sgwrs am Ddiwylliant Cymreig i gloi y sioe.

Penderfynais roi sgwrs ar sut mae creu a chynnal gwrth-ddiwylliant o fewn cyd-destyn iaith leiafrifol fel y Gymraeg? Gwrth-ddiwylliant yn yr un ystyr  ‘counter-culture’, siawns y bydd hyn yn plesio. Rhaid cydnabod hefyd fod Abertawe yn ddinas fawr ol-ddiwydiannol, lle mae amrywiaeth eang iawn o ran y profiad Cymreig a Chymreig.

Felly yn ogystal a chynnal y sgwrs yn (naturiol) ddwy-ieithog, penderfynais fod modd trafod dipyn o hanes grwpiau pop Cymraeg fel Y Blew, Llygod Ffyrnig a’r Trwynau Coch. O ystyried fod record ardderchog y Blew wedi ei ryddhau mor gynnar ac 1967, a fod y record honno dal yn swnio yn dda heddiw, teimlais fod Y Blew yn engraifft bwysig i’r rhai oedd ddim callach, fod yna draddodiad hir o grwpiau roc yn canu yn Gymraeg.

Anoddach yw trafod ‘Merched Dan 15’, record gyntaf y Trwynau Coch. Heddiw wrthreswm yn y dirwedd ol-Saville, mae canu am ferched ifanc llawer mwy ‘amheus’. Y rheswm dros drafod hyn oedd er mwyn i ni werthfawrogi fod  ffiniau’r dirwedd ddiwylliannol yn rhywbeth ansefydlog, sydd yn esblygu ac yn newid gyda amser – a mae rhai pethau yn gallu dyddio.

Ddigon anodd hefyd yw trafod cyflwr diwylliant Cymraeg heddiw, heb lansio’n ol i fod yn Punk un-ar-hugain oed. Rhaid oedd cyfaddef nad oedd ateb gennyf, pam fod gormod o gerddoriaeth Pop Cymraeg yn parhau i fod yn rhywbeth mor fewnblyg er gwaetha esiampl Catatonia a’r Super Furry’s. Y gwir amdani, yw mai prin cyffwrdd yr Abertawe trefol di-Gymraeg mae grwpiau Pop Cymraeg.

Er dweud hyn, mae artistiaid Cymraeg fel Gwenno, 9 Bach a Georgia Ruth sydd yn cael llwyddiant ar y llwyfan rhyngwaldol heddiw, yn dal yn chael hi’n anodd magu dilyniant yn rhywle fel Abertawe. Dyma’r ‘ugly, lovely town’ chwedl Dylan Thomas – gyda ei gymeriad ei hyn, sut bynnag fersiwn o Gymreictod yw hynny?

Pan ofynnodd rhywun o’r gynulleidfa pam fod Pobl y Cwm mor wael, yr oll fedrwn wneud oedd chwerthin ac osgoi ateb. Yn anffodus mae pobl (di-Gymraeg) yn sylwi fod rhai pethau Cymraeg yn chwerthinllyd, ac yn anffodus i ni Gymry Cymraeg mae yna ormod o bethau Cymraeg ansafonol allan yna boed ar y Cyfryngau neu yn y Byd Pop Cymraeg. Am y tro cyntaf yn fy mywyd, rwyf yn cael fy hyn yn ateb “I don’t know, I honestly don’t know”.

Rhywsut roeddwn yn gobeithio fod maniffesto’r Anhrefn yn ol yn y 1980au dal yn berthnasol. Fod modd hyrwyddo Cymreigtod drwy greu ‘gwrth-ddiwylliant’, a fod herio’r Steddfod neu S4C neu Gymdeithas yr Iaith neu Plaid Cymru yn gallu bod yn beth iach? Oleiaf da ni yn trafod pethau.

Chwerthais, nes fy mod yn sal, yng nghwmni gwr sydd ddim ofn herio a gwneud hwyl ar phawb a phopeth. Un o ysgrifennwyr y ffilm Twin Town yw Paul Durden ac wrth dreulio amser gyda Paul a rhai o’i gyfeillion dyma sywleddoli fod cymeriadau Dylan Thomas a / neu Twin Town yn fyw ac yn iach yn Abertawe heddiw.

Efallai mai ‘situationist’ yw’r disgrifiad gorau o Durden, ond ar bnawn Sul yn Abertawe roedd chwerthin yn ei gwmni yn dweud y cyfan.

Dyddiadur Cloddio, Llafar Gwlad 129.

 

 

 

 

Safle Saethu Penmaen Ucha

Un canlyniad o’r digwyddiadau i gofio 100 mlynedd ers ddechrau’r Rhyfel Mawr yw fod ffocws wedi ei roi ar olion milwrol yng ngogledd Cymru, a fel rhan o brosiect a arianir gan Cadw bu criw o wirfoddolwyr dan oruwchwyliaeth Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yn cofnodi’r safle saethu ger Penmaen Uchaf Dolgellau yn ystod Hydref 2014.

Credir fod y safle saethu yn dyddio yn ȏl i gyfnod y rhyfel yn erbyn y Boeriaid (1899-1902) ond fod y rhan helaeth o’r defnydd wedi bod yn ystod y Rhyfel Mawr gyda ychydig o ddefnydd pellach wedyn yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Y syndod wrth gyrraedd y safle heddiw yw fod cymaint o olion ar ôl, ond efallai fod y defnydd aml-gyfnod yma yn esbonio pam fod y safle wedi goroesi hyd at yr Ail Ryfel Byd oleiaf. Yr hyn sydd yn wyrthiol yw fod y fframia haearn heb eu dwyn / ailgylchu yn y blynyddoedd diweddar.

Yr hyn sydd i’w weld fwya amlwg yw’r chwech ffram haearn fyddai wedi dal y targedau, a byddai’r targedau wedyn yn cael eu codi gyda defnydd olwyn a chadwyni. Lleolir y fframiau yma tu cefn i glawdd sylweddol o bridd fel bod y dynion oedd yn codi’r targedau yn saff rhag unrhyw fwledi oedd yn methu’r targed. Felly wrth i’r targedau gael eu codi uwchben y clawdd byddai’r dynion yn gyrru neges i’r saethwyr a oedd wedi eu lleoli tua 500 llath i ffwrdd fod popeth yn iawn iddynt ddechrau saethu. Nid mor hawdd dehongli’r safle lle safai’r milwyr i saethu at y targedau, dim ond ychydig ffosydd sydd ar ôl.

Yn ȏl Ymddiriedolaeth Archaeoloegol Gwynedd dyma’r unig safle o’r fath sydd wedi goroesi  yng ngogledd Cymru. Awgrymir hefyd fod y fframiau sydd i’w gweld heddiw yn dyddio o gyfnod oddeutu 1909 a’r tebygrwydd yw fod rhain wedi cael eu gwneud yn arbennig ar gyfer y safle yma am gost o £6 17s 6d er byddai’r gost wedi codi dros gyfnod y Rhyfel.

Esbonir y lleoliad ym Mhenmaen Ucha ar gyfer y safle saethu drwy’r cysylltiad a Stad Nannau, Llanfachreth a fod y teulu yn gyfrifol am filwyr yn ystod Rhyfel y Boeriaid.

Mae ychydig o wybodaeth am y safle i’w gael ar dudalen heneb.co.uk/ww1/penmaenucha.html

Boston Lodge, Rheilffordd Ffestiniog

 

Drwy wahoddiad Ymddiriedolaeth Rheilffordd Ffestiniog, bu Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yn cloddio am wythnos yn Boston Lodge ar y safle a elwir yn ‘Top Yard’ sef yr ochr ddwyreiniol o’r gweithdai ar gyfer Rheilffordd Ffestiniog. Sefydlwyd y gweithdai ym 1847 ar gyfer gwneud gwaith cynnal a chadw i’r wagenni a dynnir pryd hynny gan geffylau er mwyn cludo llechi o Ffestiniog i’r porthladd ym Mhorthmadog.

Ehangwyd y safle yn sylweddol wedyn ym 1863 gyda’r defnydd o drenau ager ac erbyn y 1870au roedd trenau yn cael eu hadeiladu yma ar y safle. Daeth y rheilffordd i ben ym 1939 ond er hyn roedd rhan helaeth o’r isadeiladedd a’r adeiladau wedi goroesi tan 1954 pan sefydlwyd Ymddiriedolaeth Rheilffordd Ffestiniog er mwyn adfer y rheilffordd. Yn ystod y cyfnod yma yn y 1950au hwyr ac yn ystod y 1960 dymchwelwyd rhai o’r adeiladau a gwelwyd cyfnod o ail adeiladu ar y safle.

Amcanion y gwaith cloddio diweddar oedd cael golwg ar beth oedd yn weddill o’r siediau oedd yn sefyll yma ar un adeg a chanolbwynt y cloddiad oedd y darn tir gyferbyn a Phlas Smart (adeliad rhestredig Gradd II).

Gwyddwn fod rhan o’r adeilad yma (storfa ar gyfer wagenni) wedi ei chwalu ar gyfer y ffordd fynediad ddiweddar a doedd fawr ar ôl i’w weld ar y wyneb ond ychydig o wal ger y chwarel, felly roedd angen cloddio o dan y pridd i weld beth yn union oedd wedi goroesi. Yn wahanol i’r arfer, yn sicr pan yn archwilio safleoedd hynafol neu chyn-hanesyddol, roedd gennym luniau o’r safle yn y 1930au a hefyd ganlyniadau gwaith cloddio archaeolegol ar y safle ym 1956, felly roedd syniad gennym beth i’w ddisgwyl oleiaf.

Wrth glirio’r pridd, daethpwyd o hyd i lawr y sied, oedd wedi ei ffurffio o ‘grawiau’ sef slabiau o lechan a chafwyd hyd i’r cledrau a rhai o’r cerrig (bowlderi naturiol) oedd yn eu dal yn eu lle. Ychydig iawn o weddillion y wal allanol oedd ar ôl ac er fod gennym ffotograffau o’r sied ar gyfer cymharu nid hawdd oedd dehongli yn union lle roedd y drysau i’r sied.

Yn wreiddiol, safle’r chwarel ar gyfer adeiladu ochr Sir Feirionnydd o’r Cob oedd yma. Adeiladwyd y Cob rhwng 1809 – 1812 gan William Maddocks ac yn ôl y son bu barics ar gyfer y gweithwyr ar y safle yn y cyfnod o adeiladu’r Cob (ond doedd olion Maddocks ddim yn rhan o’r ymchwiliad yma). Yr unig beth oedd yn weddol amlwg i ni wrth gloddio, a roedd cofnodion hanesyddol yn cadarnhau hyn, fod safle’r chwarel wedi ei wastadu oddeutu 1836 ac mae’n debygol fod tywod o’r Traeth Mawr wedi ei ddefnyddio i’r perwyl hyn. Wrth gloddio drwy’r pridd cafwyd haenen bendant o dywod melyn fyddai wedi bod ddigon effeithiol ar gyfer gwastau’r tir cyn datblygu’r gweithdai ym Moston Lodge.

Y rhan nesa o’r broses fydd cyhoeddi adroddiad gan David Hopewell, Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ar ganlyniadau y gwaith cloddio.

Tomen y Rhodwydd

 

Ian Grant o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Clwyd-Powys sydd wedi bod yn arwain ar y gwaith ar Domen y Rhodwydd ger Llandegla. Tomen y Rhodwydd yw tomen gastell Owain Gwynedd a adeiladwyd oddeutu 1147 – 49 wrth i Owain Gwynedd ymestyn ei ddylanwad i’r dwyrain ac i diriogaeth tywysogion Powys.

Cwta ddeng mlynedd, os hynny, y bu Owain Gwyned yma cyn i’r castell gael ei losgi gan Iorwerth Goch ap Maredydd o Bowys. Nid rhyfeloedd rhwng y Cymry a’r Normaniad (Saeson maes o law) yw’r stori o bell ffordd felly, a mae son i’r Brenin John atgyweirio dipyn ar y safle yn ystod ei ymgyrcheodd yng Nghymru 1212.

Her archaeolegol felly fydd ceisio gwahaniaethu rhwng adeiladwaith Owain Gwynedd a’r Brenin John o ystyried fod yr adeiladwaith yn llwyr o bren a phridd a dim cerrig. Amser a ddengys os bydd cyfle neu ganiatad i archwilio’r safle drwy gloddio archaeolegol ond yn sicr bwriad Grant yw cynnal arolwg geo-ffisegol o’r safle ar ol cwblhau y gwaith clirio coed.

Yr hyn sydd yn eithriadol am Rhodwydd yw ei faint, ni ellir ei ddisgrifio ond fel safle trawiadol tu hwnt a chawn yma engraifft pendant o’r twysogon Cymreig yn mabwysiadu’r dull Normanaidd o adeiladu cestyll Mwnt /Tomen a Beili.  Yn anffodus, yr hyn sydd hefyd yn bell rhy amlwg yw’r diffyg sylw i’r safle hynod yma, a dyma yw nod Ian Grant, sef clirio’r safle a gwella’r mynediad i’r cyhoedd.

Problem enfawr ar Domen y Rhodwydd yw’r coed drain sydd yn tyfu dros y safle a mae gwaith diweddar ar y cyd a myfyrwyr Coleg Llysfai wedi bod yn mynd yn ei flaen i dorri’r coed. Canlyniad hyn yw fod y cloddiau a’r ffosydd nawr yn dechrau dod yn fwy amlwg, a fod y safle ei hyn yn fwy gweledol.

Wrth deithio ar hyd ffordd droellog yr A525 drwy Nant y Garth mae modd cael cipolwg o’r castell ond yn sicr bydd mwy i’w weld yn y dyfodol ar ôl clirio a thocio’r coed drain. Rhy gyffredin yw clywed pobl yn dweud “wyddwn i ddim am fodolaeth y safle” a mawr ddiolch fod Ymddiriedolaeth Archaeolegol Clwyd-Powys wedi mynd i’r afael a’r diffyg ymwybyddiaeth anfaddeuol yma o ran Hanes Cymru. Dyma chi safle eithriadol o bwysig o ran Hanes Cymru a safle hynod drawiadol sydd mewn cyflwr cymharol dda.

Efallai fod rhan o’r ffôs o amgylch y mwnt wedi ei gau yn ystod cyfnod y porthmyn a fod y beili wedi ei ddefnyddio fel man cyfleus i gadw gwartheg. Gwelwn heddiw fod y clawdd allanol wedi ei chwalu a’r ffos wedi ei lenwi er mwyn creu mynedfa i’r beili i’r perwyl hyn. Felly mynedfa ddiweddar yw’r un a ddefnyddir heddiw wrth ymweld a’r safle.

 

Carn Dochan

Braf yw cael cyhoeddi ers sgwennu am Gastell Carndochan yn rhifyn Llafar Gwlad 127 fod dipyn o bobl wedi cymeryd diddordeb yn un o gestyll llai amlwg Llywelyn ab Iorwerth. Trefnwyd taith gerdded yn ystod mis Mawrth gan Siop Awen Meirion, y Bala, gyda tua ugain o drigolion Llanuwchllyn a’r cylch yn ymuno ar y daith gerdded. Gan ddechrau o dirwedd ganol oesol Trefeurych a chrwydro wedyn ar hyd lethrau Moel  Caws a gorffen y daith yng Ngharndochan cafwyd diwrnod hyfryd yn trafod hanes a thirwedd ardal Llanuwchllyn.

 

Fanzines, Y Casglwr 114, Haf 2015

Diffiniad ‘fanzine’ yw cylchgrawn wedi ei sgwennu gan ddilynwyr brwd, sef y ‘fan’ ac ychwanegir y gair  ‘zine’ o’r gair magazine. Yn ystod 1976 ymddangosodd y fanzines Pync cyntaf, a rhain oedd, mewn amser, i sbarduno ac ysbrydoli cyhoeddi cylchgronau tanddaearol tebyg yn y Gymraeg ar ddechrau’r 1980au. Daw’r disgrifiad ‘tanddaearol’ yn y cyd-destyn Cymraeg oherwydd natur ac ysbryd amgen y cylchgronau yma a hefyd oherwydd eu safbwynt gwrth-sefydliadol.

O ran cerddoriaeth a ffasiwn Pync, y  fanzines cyntaf oedd ‘Sniffin Glue’ dan olygyddiaeth Mark Perry a ‘London’s Outrage’ gan Jon Savage a dros y blynyddoedd oedd i ddilyn 1976, cyhoeddwyd cannoedd o gylchronau o’r fath hyd a lled y wlad. Rhaid oedd disgwyl tan y 1980au i hyn ddigwydd yn y Gymraeg.

Jon Savage a Rhys Mwyn.

Er fod lle i ddadlau fod y symudiad Pync yn rhywbeth Llundeinig / Seisnig roedd grwpiau Cymraeg fel y Llygod Ffyrnig, Trwynau Coch a hyd yn oed Geraint Jarman wedi mabwysiadu rhai o’r agweddau ac erbyn i artistiaid fel Malcolm Neon ymddangos ddechrau’r 1980au, bron gall rhywun ddadlau mai’r ffansyn oedd y cyfrwng mwyaf addas ar gyfer y gerddoriaeth newydd yma.

Gwelwyd bwrlwm o gyhoeddi ffansyns Cymraeg drwy’r 1980au wrth i grwpiau pop Cymraeg ail ddiffinio eu hunain fel ‘grwpiau tanddaearol’ er mwyn datgan eu hannibyniaeth o’r hen Fyd Pop Cymraeg. Cylchgronau rhad wedi eu llungopio oedd y ffansyns – doedd fawr o werthiant ond roedd yr effaith yn bell gyrrhaeddol.

Un o’r ffansyns cyntaf rheoliadd yn y Gymraeg oedd ‘Amser Siocled’ dan olygyddiaeth Geraint Williams (cyn lowr) a chymeriad diddorol iawn o ardal Ystradgynlais. Bu Geraint yn gysylltiedig a grwpiau fel Crys a Trobwll yn y dyddiau cynnar a fe gyhoeddodd gaset amlgyfrannog o’r enw “Pwy Fydd Yma Mewn Can Mlynedd’ ar ei label ‘Lola’. Efallai fod y disgrifiad o daflen yn fwy addas ar gyfer ‘Amser Siocled’ ond oleiaf mor gynnar ac 1982 roedd y cyhoeddiad yma yn rhannu gwybodaeth am ddigwyddiadau ac artistiaid amgen Cymraeg.

Bu Gareth Potter o’r grwp Clustiau Cwn hefyd yn gyfrifola am ffansyn / taflen yn dwyn yr enw ‘Newyddion Afiach’ a bu dau gyfnod penodol o sgwennu gan Gareth, y cyntaf yn y cyfnod tanddaearol 1981-82 a wedyn ym mwrlwm 1987 a chyfnod ei ail grwp Traddodiad Ofnus. Mewn rhifyn a gyhoeddwyd ym mis Hydref 1987 cawn adolygiad o’r record ‘Rap Cymraeg’ gan Llwybr Llaethog – y record rap Cymraeg cyntaf erioed.

Gorwel Roberts (yn ddiweddarach aelod o’r grwp Bob Delyn) oedd golygydd ‘Dyfodol Dyddiol’ a chawn gyfuniad bler o erthyglau, rhai mewn llaw ysgrifen a’r lleill wedi eu teipio yn wael – a phopeth wedi ei lungopio mor wael nes fod y darllen bron yn amhosib ar adegau. Ond dyna oedd natur ffansins, mater o gyhoeddi barn mor sydun a mor rhad a phosib. Cawn adolygiad o ‘Daith y Carcharorion’ gyda Geraint Jarman a Maffia Mr Huws yn rhifyn Mai 1986 sydd yn byrlymu o farn di-flewyn ar dafod y golygydd. Dyna’r pwynt.

Un arall o’r ffansyns wirioneddol danddaearol oedd ‘Y Profion Dirgel’ dan olygyddiaeth Nigel Trow o Lanuwchllyn.  Yn y rhifyn cyntaf cawn erthyglau am Yr Anhrefn, Datblygu, Sgidia Newydd a Steve Eaves – sef grwpiau oedd yn dod i’r amlwg yn ystod hanner cyntaf y 1980au a cyn dyfodiad artistiaid fel Y Cyrff a Tynal Tywyll.

Safbwyntiau anarchaidd a materion fel hawliau anifeiliad oedd yn hawlio sylw ‘Profion Dirgel’ a ffansyn yn nhraddodiad fanzines Lloegr oedd hwn yn hytrach na unrhyw gysylltiad a byd cylchgronau fel Sgrech. Yn hyn o beth mae hanes a chyd-destyn cymdeithasol ffansyn fel Profion Dirgel yn bwysig iawn os am ddeall beth oedd dylanwad grwpiau anarchaidd fel Crass ar y Byd Pop Cymraeg yn yr 1980au cynnar. Hynny yw roedd grwpiau fel Crass neu Joy Division yn fwy o ddylanwad ar y grwpiau tanddaearol Cymraeg nac oedd Geraint Jarman a’r Trwynau Coch o bosib.

Tanddaearol o ran naws ac agwedd oedd “Ish” dan olygyddiaeth Iwan Trefor. Yn ei olygyddol mae Trefor yn fy nghyddo fel hyn “Ond a yw Rhys Mwyn a’i garfan yn byw mewn byd ffantasiol  Sosialaidd, Sgargilaidd, Brydeinig ?”. Rhydd pawb ei farn a does dim côf gennyf i mi gael fy nghythruddo gan “Ish” ar y pryd. Dyna oedd ysbryd y cyfnod, pawb yn herio a chwestiynu a’r hyn sydd yn braf wrth ail-ymweld a’r cylchgronau yma yw fod pob un wrthi yn mynegi barn ac yn dweud hi go iawn. Fydda hyn ddim yn digwydd heddiw. Bron a bod roedd “Ish” fel ffansyn o 1986 angen herio grwpiau fel yr Anhrefn oedd wedi ffurfio ers rhai blynyddoedd erbyn hynny. Cawn awgrym gan ‘Ish’ bod yn “hen bryd i Sion Sebon ddysgu’r fourth bloody chord”. Eto peth iach oedd hyn.

Ymhlith y ffansyns eraill ‘tanddaearol’ a gyhoeddwyd yn ystod y 1980au roedd ‘Y Crafwr’ yn trafod creulondeb tuag at anifeiliaid a grwpiau fel Crisialau Plastig. Golygydd ‘Defaid’ oedd Huw Dylan o Ddolgellau a ffurffiodd grwp gwerin o’r un enw cyn sgwennu llyfr gwych ar feini hirion o’r enw ‘Meini Meirionnydd’ (Lolfa 2007)

Perthyn i’r cyfnod amgen / tanddaearol diweddarach oedd ‘Brwas’ ffansyn o Sir Ddinbych yn son am grwpiau fel Boff Frank Bough, Billy Clinn. Guto Pryce oedd yn cael ei gyfweld ar ran y grwp Billy Clinn a mae Guto bellach yn enwog fel basydd y Super Furry Animals a’r grwp Gulp.

Y cerddor Dyfed Edwards oedd un o olygyddion ‘Egni’ ac eto perthyn i’r cyfnod diweddarach mae’r ffansyn yma, gan roi sylw i artistiaid fel H3 a’r Tystion. Er hyn arddull ffansyn tanddaearol amrwd sydd i Egin a Brwas.

Tebyg iawn yw ‘Ffansin Ymfytyn’, sydd wedi ei enwi ar ôl can gan Datblygu ac yn rhifyn 2 Chwefror 1990 cawn sylw i’r grwp U Thant o Gaerdydd.  Pat Morgan (basydd Datblygu) ar y llaw arall oedd golygydd ‘Yn Syth o’r Rhewgell’ gan roi sylw i grwpiau fel Tynal Tywyll. Roedd Pat yn sgwennu yn y cyfnod cynnar oddeutu 1985 fel roedd y grwpiau tanddaearol yn dod yn fwy amlwg.

Ffansyn ar bapur melyn oedd ‘Goucho neu Marx ?’ a gyhoeddwyd ym 1988 gyda sylw i grwpiau fel Ffa Coffi Pawb a hyd yn oed erthygl am y grwp Velvet Underground yn ogystal a’r arferol grwpiau Cymraeg.

Bu Cell Clwyd o Gymdeithas yr Iaith yn brysur cyhoeddi ffansyn dan ofal dylunio Huw Prestatyn o’r enw ‘LLmych’ neu yn ddiweddarach unrhyw anagram dan Haul o’r gair ‘Llmych’ oedd yn ddi-ystyr ta beth.  Roedd rhifyn ‘Chymll” yn canolbwyntio bron yn llwyr ar wleidyddiaeth gan wneud rhyw fath o ddatganiad drwy anwybyddu pethau mor ddibwys a grwpiau pop. A prif leisydd y grwp Elfyn Presli, sef y diweddar Bern, gafodd sylw dudalen flaen ‘Ychmll” (sef Rhifyn 7 o Llmych).  Dim ond y ffansyns oedd am roi sylw i Bern yn y cyfnod yna. Heddiw byddwn yn awgrymu fod Bern yn fardd ac yn athrylith sydd fel cymaint arall, erioed wedi cael cydnabyddiaeth deilwng gan weddill y Byd Cymraeg.

Gan fod Huw yn ddylunydd proffesiynnol roedd mwy o safon a sglein i Llmych na’r ffansyns arferol.  Efallai mae cymwynas mwayf Llmych i’r Byd Pop Cymraeg oedd cyhoeddi rhifyn arbennig yn cynnwys cyfweliad estynedig gyda Dafydd Evans (mab Gwynfor) sef basydd Y Blew.  Dyma’r tro cyntaf i rhywun roi hanes y grwp arloesol hyn ar bapur. Y Blew oedd y grwp roc Cymraeg cyntaf, a hynny yn ôl ym 1967 a diddorol oedd gweld fod y grwpiau a’r ffansyns tanddaearol yn gweld y Blew fel arloeswyr a’r grwp eiconaidd colledig Cymraeg.

Er fod y ffansyn mewn ffasiwn drwy rhan helaeth o’r 1980au cyhoeddwyd cylchgrawn o’r enw ‘Dracht’ ym 1985. Efallai fod modd awgrymu fod Dracht yn gyfuniad o ffansyn ac arddull Sgrech – a gwleidyddiaeth ddigon tebyg i’r hyn a gafwyd yn Sgrech  oedd i olygyddiaeth Dracht. Yn Rhifyn 2 cafwyd llith olygyddol yn datgan siom fod grwpiau Cymraeg fel Maffia Mr Huws a Louis a’r Rocyrs wedi iselhau eu hunnain drwy gytuno i gefnogi grwpiau Saesneg mewn gwyl roc ym Mhen LLŷn.

Yn yr un rhifyn cyhoeddwyd erthygl am Y Cyrff a gwelir adolygiad o record Dwylo Dros y Mor sydd efallai yn awgrymu fod Dracht yn ansicr iawn o pa gyfeiriad cerddorol oedd ffocws y cylchgrawn. O edrych yn ôl, dyma gylchgrawn yn nhraddodiad Sgrech oedd yn cael ei gyhoeddi mewn cyfnod lle roedd pethau wedi symud ymlaen. Byr oes fu i gylchgrawn Dracht.

Tebyg iawn o ran arddull a diwyg (hynny yw wedi ei argraffu yn iawn) oedd ‘Llygredd Moesol’ dan olygyddiaeth Dewi Gwyn (aelod o’r Sefydliad a’r Anhrefn) ond fod y ffocws ar grwpiau newydd. Y Brodyr oedd ar glawr blaen yr unig rifyn o Llygredd Moesol ac ymhlith yr artistiaid oedd yn cael sylw roedd Dorcas, Anagram, Syndod, Sgidia Newydd, Drycin a Rhyw Byw – grwpiau sydd prin yn cael eu cofio heddiw.

Erbyn y 1990au roedd y ffansyn wedi gweld dyddiau gwell a gyda chyhoeddi ‘Sothach’ gwelir ymdrech i ail sefydlu’r math o broffesiynoldeb oedd yn gysylltiedig a chylchgrawn Sgrech.

Cwmni Cytgord oedd yn gyfrifol am gyhoeddi Sothach – cylchgrawn yn sicr yn nhraddodiad Sgrech, wedi ei argraffu yn iawn a mewn amser fe ddatblygodd Sothach i fod yn gylchgrawn gyda clawr lliw a phostar mewnol o rhai o ser pop y 1990au mewn lliw !

Golygydd Sothach oedd Gorwel Roberts (golygydd Dyfodol Dyddiol) ond roedd yr oes wedi newid, cyfnod y ffansyns drosodd ac efallai fod aeddfedrwydd y grwpiau a’r to newydd o grwpiau fel Y Gwefrau a’r Alarm (yn canu yn Gymraeg) yn haeddu rhywbeth gwell na phapur rhad wedi ei lungopio.

Rhywbeth llai arferol oedd gweld cyhoeddi fanzines yn yr iaith Saesneg yn canolbwyntio ar grwpiau Cymraeg a Chymreig. Cyhoeddwyd ‘Macher’ gan Dave Jones a ‘Crud’ gan Neil Crud. Dangosir cyhoeddi’r cylchgronau yma faint roedd y grwpiau tanddaearol wedi llwyddo i apelio i’r gynulleidfa di-Gymraeg – rhywbeth oedd rioed wedi digwydd hefo grwpiau Cymraeg o’r blaen.

Nodwedd arall o’r ffansyns, ac yn sicr cyhoeddiadau fel Crud a Macher oedd fod y golygyddion gyda barn bendant iawn. Dave Jones oedd golygydd Macher a roedd pawb yn gwybod nad oedd Dave yn or-hoff o’r grwp Ffa Coffi Pawb. Felly dim sylw i Ffa Coffi yn Macher a dim dadlau am y peth.

Y gwahaniaeth mawr yn ystod yr 1980au a’r 90au cynnar felly oedd fod y ffansyns yn llawer mwy tanddaearol, gwrth-sefydliadol a ffwrdd a hi tra roedd yr ymdrechion i gyhoeddi cylchgronau Pop Cymraeg yn ceisio parhau traddodiad Sgrech o greu rhywbeth a oedd yn ei hanfod yn fwy ‘poblogaidd’ ac o ganlyniad yn llawer mwy “saff”.

Cloddio yn Rhuddgaer, Herald Gymraeg 22 Gorffennaf 2105

Yn draddodiadol, mae’r cyfnod hanesyddol sydd yn dilyn y Rhufeiniad ac yn ymestyn wedyn tuag at ddiwedd y mileniwm cyntaf wedi cael ei alw yn ‘Dark Ages’. Heddiw, mae consensws ymhlith archaeolegwyr fod hwn yn ddisgrifiad anheg os nad anaddas. Defnyddir y disgrifiad ‘Canoloesoedd Cynnar’ yn amlach na pheidio bellach.

A’i un o’r termau yna a fathwyd yng nghyfnod y Fictoriaid, yn anterth yr Ymerodraeth Prydeinig,  felly yw ‘Dark Ages’, gan awgrymu fod y Fictoriaid rhywsut o dan gam-argraff mai ond yn eu cyfnod nhw cafwyd gwareiddiiad go iawn? Efallai wir, fod agweddau Prydeinig / Seisnig, ymerodraethol, imperialaidd, yn ymylu ar fod yn hiliol, yn rhemp ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a fod hyn wedi dylanwadu ar sut bu i bobl edrych ar hanes.

Er hyn, does dim dadl fod y cyfnod yma, yn sicr o 400 tan tua 1000 oed Crist yn gyfnod lle mae diffyg tystiolaeth archaeolegol o ran sut a lle roedd pobl yn byw yng Nghymru felly mae gwaith diweddar Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ac Adran Hanes Phrifysgol Bangor yn cloddio ar safle Rhuddgaer, Ynys Mon yn ofnadwy o bwysig.

Bu mymryn o gloddio ar y safle llynedd yn dilyn arolwg geoffisegol o’r tir i’r dwyrain o Afon Braint ac ar lan y Fenai. Datgelwyd drwy’r arolwg geoffisegol fod sustem o gaeau amaethyddol a hyd at saith adeilad yn bodoli o dan y pridd. Er hyn mae dweud ‘o dan y pridd’ yn gor-symleiddio pethau yng nghyd destyn ardal Rhuddgaer gan fod yr ardal yma wedi dioddef effaith stormydd tywod o gyfeiriad y mor.

Felly wrth gloddio, rhaid symud oddeutu medr os nad medr a hanner o dywod glan, melyn, cyn cyrraedd y pridd a’r ‘archaeoleg’. Rydym yn ymwybodol wrthgwrs am hanes storm enfawr 1330, y storm dywod sydd yn gyfrifol am guddio Llys Rhosyr gerllaw yn Niwbwrch. LLys Rhosyr a gloddwyd gan Neil Johnstone (Johnstone 1999) ar ran Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yw un o lysoedd tywysogion Gwynedd ac un o’r ychydig adeiladau llys rydym wedi ei ddarganfod.

Gwaith Johnstone yn Llys Rhosyr  arweiniodd wedyn at ddarganfod un o lysoedd arall Llywelyn ap Gruffydd yn Nhy’n y Mwd, Abergwyngregyn gan ddatgelu adeilad tebyg iawn o ran ffurf a maint i’r hyn a welir yn Llys Rhosyr. Yn anffodus yn Abergwyngregyn doedd dim digon o oilion wedi goroesi i’w cadw ar agor fel yn achos Rhosyr.

Hefyd yn achos Abergwyngregyn mae’r ddadl barhaol am Pen y Bryn fel safle’r llys yn tueddu i ddrysu pethau. Mae’r archaeoleg a gwaith Johnstone (a John G Roberts / David Hopewell yn ddiweddarach) yn awgrymu yn gryf mae buarth y domen-gastell Normanaidd, a gipwyd yng nghyfnod Gruffydd ap Cynan, a ddatblygodd fel safle’r neuadd neu lys ar gyfer tywysogion Gwynedd.

Wrth cloddio yn Rhuddgaer dros y bythefnos ddwethaf gyda criw o wirfoddolwyr drwy gymorth nawdd cloddio gan Cadw, cafwyd cyfle i ddatgelu un o’r adeiladau. Adeilad sylweddol wedi ei wneud o fowlderi mawr oedd hwn a daethpwyd o hyd i ddwy fynedfa / drws a chorneli crwn i’r adeilad hirsgwar.

Yn anffodus, ni chafwyd hyd i le tan gan yr archaeolegwyr felly amhosib yw cadarnhau fod rhywun wedi byw yma, ond rhaid cyfaddef mai heb gael hyd i le tan yr ydym yn hytrach na gallu datgan gyda unrhyw sicrwydd nad oedd lle tan yma. Felly, efallai fod gennym adeilad lle roedd rhywun yn byw yn un rhan ohonno a defnydd amaethyddol i’r rhan arall?

Ond os yw’r ‘Dark Ages’ yn gyfnod lle rydym wir angen darganfod  mwy o dystiolaeth arcaheolegol yma yng Nghymru mae dyddiadau radiocarbon llynedd yn awgrymu dyddiad rhywbryd o gwmpas 800 – 900 oed Crist i’r safle.