Llanrhaeadr ym Mochnant Herald Gymraeg 18 Medi 2013

 

Roeddwn wedi teithio draw i Lanrhaeadr ym Mochnant i drafod “Sgwennu Colofnau” hefo’r gangen lleol o Ferched y Wawr a dyma weithredu’r union beth roeddwn yn ei drafod, mae fy ymweliad wedi ysbrydoli’r golofn yr wythnos hon.

            Y peth cyntaf am trawodd wrth ddodd allan o’r car yng nghanol y pentref oedd yr acen “Sir Drefaldwyn”, yr acen gora yn y Byd wrth gwrs a hyfryd i’w ei chlywed bob amser, yn enwedig felly i fi  sydd bellach rhy ddiethr a bro fy magwraeth ac yn clywed yn amlach na pheidio acen ‘Cofi’ neu acen hyfryd Pen Llyn (gan fy mod yn treulio gymaint o amser yno). Dyna chi ddadl arall, dwi ddim ond yn ochri hefo Maldwyn achos yno cefais fy ngeni ond mae acen Gymraeg Pen LLyn hefyd yn drysor Cenedlaethol heb os.

            A dyma ni felly ar y Gororau, agos i’r ffin, ardal a diwylliant a gwleidyddiaeth a deinameg sydd yn gyfarwydd iawn i mi wrthgwrs felly rwyf hefyd yn clywed acenion y mewnfudwyr ac acenion di-Gymraeg  ochrau Dwyrain Maldwyn. Cymysgedd od o synnau a phrysurdeb pentref cefn-gwlad sydd yn unrhywbeth ond distaw. Mae yma fwrlwm o fynd a dod a 4x4’s.

Rwyf yn sefyll ar y sgawr yn tynnu llun o gampwaith pensaerniol Giles Gilbert Scott, un o’r blychau ffon coch a gynllunwyd ganddo yn ol ym 1924 yn wreiddiol, sef y blwch  K2, er fedrw’ ni ddim taeru hefo neb ac unrhyw awdurdod os yw’r blwch coch yn Llanraeadr yn un K2 neu yn gynllun diweddarach. Ond gallawn gytuno fod yma engraifft o’r blwch ffon coch eiconaidd. Wrth ei ymyl blwch llythyrau yn yr un lliw.

 

 Giles Gilbert Scott yw pensaer yr Eglwys Gadeiriol yn Lerpwl (yr un hen nid Paddy’s Wigwam fel mae’r Sgowsars yn galw’r un Gatholig) a Giles hefyd oedd pensaer pwerdy Battersea sydd yn amlygu ei hyn mor drawiadaol yn fideo ‘London’s Calling’ gan The Clash. Ar ol cael blas o’r acenion a chael lluniau o waith Giles Gilbert Scott roedd yn hollol amlwg fod William Morgan a’r Eglwys St Dogfan yn galw.

 

Braf oedd canfod fod drws yr eglwys yn parhau i fod ar agor er ei bod wedi troi 5-30pm a dyma gael mynediad a mynd yn syth i chwilio am Garreg Cwgan, hen garreg fedd sydd a hanes diddorol iawn. Mae’n debyg fod y maen yn dyddio o’r 9fed Ganrif Oed Crist ond ei bod wedi cael ei hail ddefnyddio wedyn fel carreg fedd yn yr 11fed ganrif. Mae’r busnas ‘ma o ail ddefnyddio cerrig ddigon cyffredin, dyma ail-gylchu ganol oesol os mynnwch.

Llwyd yw’r maen gyda cerflun o groes hir arni a chylch am y groes a wedyn cerfluniau lled “Geltaidd” cain wrth ymyl coes y groes. Saif y garreg ger un o golofnau corff yr Eglwys gyferbyn a’r organ a ger yr arddangosfa i William Morgan. To hynafol pren sydd uwch ben y gangell a mae’r bedyddfaen yn dyddio i 1663. Tu cefn i’r allor gwelir olygfa o’r Swper Olaf ar y sgrin bren “reredos”. Hyfryd iawn.

 

Doedd dim amser gennyf i chwilota am garreg fedd Gwallter Mechain ond mae o yma yn y fynwent yn rhywle, ar ochr ddeheuol i’r Eglwys yn ol y son, felly dyma rhywbeth i’w ychwanegu at y rhestr ‘pethau i’w gwneud tro nesa dwi’n Llanrhaeadr’. Mae maen hir arall ger yr hen ysgol ar waelod yr allt, ochr Llanfyllin i’r pentref felly dyma grwydro draw at honno. Dyma engraifft arall o ail-gylchu hanesyddol o fath gan fod rhywun wedi ychwanegu’r pellter i’r Amwythig a Llundain ar wyneb y garreg.

Felly dyma faen hir, dychmygaf o’r Oes Efydd, sydd wedi cael ail wynt yn hanesyddol fel carreg filltir. Os darllenais y rhifau Rhufeinig yn gywir mae 26 milltir i’r Amwythig a 280 i Lundain. Os gwnes gangymeriad dyma gyfle i bobl Llanrhaeadr i ymateb. Nodwedd arall hynod ddiddorol gyferbyn a’r maenhir oedd y garreg filltir yn dyddio o 1894. Camargraff efallai yw disgrifio hon fel carreg filltir gan mae plat metal wedi ei osod yn y wal yw’r arwydd ond wrth reswm yr un yw’r pwrpas.

 

 

Felly ar yr arwydd filltir cawn weld mae Wrecsam oedd yn gyfrifol am osod y plat ac yn wir yma cawn gadarnhad fy mod wedi’r cwbl wedi darllen y rhifau Rhufeinig yn gywir a mae 26 milltir sydd i’r Amwythig. Yr hyn oedd yn amlwg oedd y cyfoeth oedd yma i’w weld,sef y nodweddion bach diddorol sydd yn cael sylw O.G.S Crawford yn Bloody Old Britain a dyma roi ei ddamcaniaethau i waith ar strydoedd Llanrhaeadr.

 

Cyn wynebu Merched y Wawr (sydd bob amser yn bleser cofiwch) roedd angen panad a byrbryd a dyma lle mae Llanrhaeadr yn rhagori – roedd caffi y “Gegin Fach” ar agor a hithau wedi troi 6pm erbyn hyn. Chefais i ddim fy siomi gan y croeso, yr awyrgylch a’r datan drwy grwyn caws rhagorol ond uchafbwynt fy ymweliad a’r Gegin Fach oedd sylwi fod Bryn Fon, ie Y Bryn Fon y canwr pop Cymraeg enwog wedi gadael llofnod a dymuniadau gorau i’r staff ar ochr y cownter.