Canol-y-ffordd-eiddio, Herald Gymraeg 9 Ionawr 2019

Y geiriau rwyf yn eu defnyddio yn ddiweddar wrth wrando ar gerddoriaeth ac yn wir wrth dadansoddi a gwerthfawrogi’r gerddoriaeth hynny yw geiriau fel ‘o’r pridd’, neu ‘organig’. Dwi’n dechrau swnio fel garddwr. Mewn gwirionedd rwyf yn hoffi fy moron yn ddi siap gyda pridd arnynt nid y pethau unionsyth hollol gyson a glan da chi yn ei gael yn yr archfarchnadoedd.

Cymhariaeth od, llysiau a cherddoriaeth, ond roedd record hir gan y grwp Plethyn yndoedd yn 1979 ar Label Sain (Sain 1145). Enw’r record yna oedd ‘Blas y Pridd’. Meddyliaf yn syth am wyrddni tirwedd Sir Drefaldwyn. Meddyliaf am y lonydd bach cefn gwlad rhwng Pontrobert a Dolanog. Meddyliaf am lais perfaith glir (fel rhyw nant y mynydd groyw loyw) Linda Griffiths, Linda Plethyn.

Dyma lle cefais y syniad neu’r ysbrydoliaeth am y busnes ‘o’r pridd’ yma ar gyfer dadansoddi cerddoriaeth. Diolch i Plethyn. Diolch i Plethyn am hyn – ond diolch i Plethyn am lawer mwy na hyn. Ar y record hir ‘Rhown garreg ar garreg’, 1981 (Sain 1226) cawn y gân ‘Ymryson Canu’.

Rwan, ‘Ymryson Canu’ ydi’r gân sydd efallai yn cyfleu yr ysbryd yma orau i mi achos mae yna fynd yn y gân – mae hi’n teimlo fel cân sydd yn carlamu, yn symud ymlaen gyda angerdd, egni a hwyl. Dychmygaf hon yn gân berffaith i godi’r hwyl a chodi’r canu mewn Noson Lawen.

Noson Lawen go iawn. Un mewn cegin fferm gyda ceir wedi parcio yn y buarth. Tywyllwch tu allan. Erbyn hyn rwyf yn dychmygu Triawd y Coleg yn canu ‘Triawd y Buarth’ neu ‘Hen Feic Peni Ffardding’ – yn y gegin. Darganfod y purdeb yw’r nod yma – y peth organig (fel cariad) sydd heb esboniad ond yn eich cyffwrdd ac yn eich heffeithio.

Gwyliais raglen ‘Noson Lawen’ ar y teledu cwpl o weithiau dros y Dolig – roedd rhaglenni yn dathlu penblwydd Dafydd Iwan a Caryl - a hollol deilwng o beth yw hynny. Fel arfer fyddwn i ddim yn gwylio ‘Noson Lawen’. Gyda’r ‘glitz’ ffug a’r gynulleidfa yn eistedd yn fwy llonydd na’r wyneb llyn yna ddisgrifiodd Gwilym Cowlyd yn ei Awdl - ‘ar len y dŵr lun y dydd’ – fedra’i ddim meddwl am unrhywbeth pellach o’r ysbryd gwreiddiol o godi canu a hwyl.

Y tueddiad yn y Gymru Gymraeg yw chwarae’n saff. Ond mae rhywbeth gwaeth na hynny yn cael ei amlygu ar raglenni fel ‘Noson Lawen’ a chymaint o raglenni eraill boed hynny ar radio neu deledu. Cyfeiriaf at hyn fel y broses o ‘ganol-ffordd-eiddio’. Mewn gwirionedd, sugno unrhyw ysbryd ac enaid allan o’r perfformiad yw’r canlyniad. Anodd credu mai hynny yw’r nod?

Cofiwch, rhy hawdd yw i mi yma fel colofnydd gyffredinoli a son am dueddiad y Cymry i ‘ganol-ffordd-eiddio’. Tydi rhaglen Jools Holland fawr gwell. Cymaint o dalent ond cyn llied o ‘soul’. Nid beirniadu ‘talent’ cynhenid wyf felly wrth gael ‘pop’ bach at Noson Lawen. Ond gofyn y cwestiwn – lle mae’r angerdd?

Wrth wylio Jools yn chwarae ei biano mewn arddull ‘honky-tonk’ drwy bob cân ar ei sioe nos Galan edrychais yn ofalus am chydig bach o ‘soul, chydig bach o angerdd neu hyd yn oed rhywun yn chwysu. Un artist oedd yn dallt hi go iawn ar y sioe yna. Nile Rodgers o’r grwp Chic oedd hwnnw – yng ngahnol un o’r caneuon dyma Nile yn rhoi cyfarwyddyd i’r band i dorri pethau lawr yn gerddorol. Peidiodd rhai chwarae, distewodd eraill, cafwyd egwyl gerddorol, eiliad neu ddau o bwyllo cyn ail-godi’r hwyl. Roedd Nile yn chwarae hefo ni y gwrandawyr – chwarae hefo ni yn gerddorol drwy greu tensiwn a deinameg o fewn y gân.

Cofiwch mae’r boi yn athrylith – ond, a mae hyn yn ond pwysig iawn – Nile oedd yr unig un ar y sioe i wneud hyn – roedd pawb arall rhy brysur yn chwarae’n brysur drwy bob eiliad o bob cân.

Os, ac efallai fy mod yn anheg yn cyffredinoli fel yn, ond os oes tueddiad yn y Gymru Gymraeg i chwarae’n saff onid canlyniad i’r traddodiad Steddfodol yw hyn? Sefyll yn llonydd ar lwyfan – a dim emosiwn heblaw stumiau gwyneb. Neu beth am roi bai ar y Methodiastiad am ymwrthod a ‘Hwyl’ yn ôl yn y dydd.

Neu, beth am wrando ar CD newydd Lleuwen ‘Gwn Glân Beibl Budr’ campwaith o ganeuon amrwd priddlyd angerddol o’r un llinach angerddol a Nansi Richards, Llio Rhydderch, Plethyn, Van Morrison, Sister Rosetta Tharpe, Mahalia Jackson. Dyma’r record llia ‘canol y ffordd’ fedrwch chi wrando arno a mae’n berffeithrwydd cerddorol o ran caneuon ysbrydol, gafaelgar a chynhyrchu cynnil ac amrwd – ond amrwd i bwrpas.

Pwy arall fydda yn gallu rhagori ar fersiwn Richie Thomas o ‘Hen Rebel’ neu cyfansoddi cân mor amserol a ‘Bendigeidfran’ ynglyn a gwallgofrywdd Brexit a’r angen am bontydd rhyfeddol fydd angen eu codi nawr er mwyn cael pobl (a theuluoedd) yn ôl at eu gilydd.

Yn ystod 2018 cafwyd recordiau gwych o’r safon uchaf gan artistiaid Cymraeg. Dim un ohonnynt yn debygol o ymddangos ar Noson Lawen. Camodd Marc Cyrff yn ôl ar y llwyfan gyda albym ‘Oesoedd’ dan yr enw MR. Mewn amser bydd caenuon fel ‘Y Pwysau’ a ‘Bachgen’ yn gymaint o glasuron ac unrhywbeth gyfansoddodd Mark hefo’r Cyrff neu Catatonia.

Cafwyd caneuon pop perffaith (ond ddigon amrwd) fel ‘Rebel’ gan Mellt o Aberystwyth ar eu CD ‘Mae’n hawdd pan ti’n ifanc’. Mae artistiaid fel Dan Amor a Mr Phormula yn dal i gyfansoddi a ‘chwydu tiwns’. Does dim rhaid i bethau gael eu ‘canol-y-ffordd-eiddio’.