Laura Ashley, Herald Gymraeg 21 Chwefror 2018

Paul Simenon, Viv Albertine, Tessa Slits

Tyfu fyny yn Sir Drefaldwyn, Llanfair Caereinion, roedd ‘Laura Ashley’ yn enw cyfarwydd. Dyna lle roedd mamau cymaint o fy nghyfoedion ysgol yn gweithio. Dal y bws i Garno yn ddyddiol, “gweithio yn Ffatri Laura Ashely”. Nid bod ni (cyn ein harddegau) unrhyw gallach beth oedd ffasiwn a gwisgoedd Laura Ashely. Does dim disgwyl i hogia 10 oed fod a diddordeb yn y fath bethau Jest gwybod fod cymaint yn gweithio yn ‘Ffatri Laura Ashely’ oedda ni

Carreg Gristnogol Cynnar Carno

Doedd dim angen gwybod mwy. Rhai blynyddoedd yn ddiweddarach wrth sgwennu un o fy nghyfrolau ar archaeoleg Cymru ar gyfer Gwasg Carreg Gwalch (Cam Arall i’r Gorffennol, Safleoedd archaeolegol yng ngogledd-ddwyrain Cymru a’r gororau, 2016) dyma fentro crybwyll, na - llwyddo ddyliwn i ddweud, i gyfeirio at Laura Ashley.

Ym mynwent Carno mae ei charreg fedd (1925-1985). Ysgrifennais yn y llyfr am y garreg fedd hynod o’r 7fed neu’r 8fed ganrif sydd i’w chanfod oddifewn i Eglwys Ioan Fedyddiwr. Carreg sydd yn rhyfeddol am y ffaith fod y gylch-groes wedi ei greu drwy bynshio tyllau i siap y groes a’r cylch amgylchol – gallwlch weld y tyllau unigol wedi eu cnocio er mwyn creu y siap cyfan.

Dyma sgwennais am Garno / Laura Ashley yn y gyfrol:

“O ddiddordeb hefyd, ym mynwent Eglwys Ioan Fedyddiwr, mae carreg fedd yr arloeswraig a chynllunydd dillad, Laura Ashley (1925-1985). Gwelwn lle roedd gweithfeydd Laura Ashley yma yng Ngharno ar hyd yr A470 wrth deithio am y gogledd. Un o fy hoff storiau Laura Ashley yw fod ei merch hynaf, Jane, yn astudio yn Ysgol Gelf Chelsea yn y 1970au ac yno daeth i adnabod aelodau o’r grwp punk The Clash a Viv Albertine o’r Slits. Bu Jane yn gyfrifol am ddelwedd Laura Ashley yn ystod y 1970au hwyr a’r 1980au a fel ffotograffydd perswadiodd Viv i fodelu gwisgoedd Laura Ashley tra’n sefyll hefo Mick Jones a Paul Simenon o’r Clash yn eu dillad rock’n roll. Rhaid fod y pyncs ifanc yn brin o bres a does dim rhaid dweud na fu defnydd helaeth o’r delweddau rhag dychryn cwsmeriaid arferol Laura Ashley”.

Clash a Slits yn modelu Laura Ashley

Y pwynt roeddwn am ei wneud yma yw fod yn bwysig cadw golwg ar y ‘darlun mawr’, y dirwedd ddiwyliannol ehangach – fod y garreg fedd 7fed-8fed ganrif yn bwysig heb os, ond fod hefyd angen cadw golwg ar y cyd-destun lleol. Carno = Laura Ashley. Neu, dyna fydda ni gyd wedi ddweud yn yr ysgol gynradd.

Rhan o fy ngwaith yw arwain teithiau tywys. Ar ein ffordd am Gastell Dolforwyn yn ddiweddar gyda fy nghyd-weithwyr Sian Robers a Mandy Whithead rhaid oedd taro mewn i weld y garreg fedd hynafol a charreg fedd Laura Ashley wrth i ni deithio drwy Garno ar ein ffordd am Abermiwl. Tydi’r eglwys ddim bob amser ar agor felly bachwch unrhyw gyfle mae’r arwydd ‘Ar Agor’ ger fynedfa’r fynwent.

Amhosib fydda i mi yrru heibio a’r eglwys ar agor. Rhyfeddol yw’r unig ddisgrifiad o’r garreg fedd 7fed-8fed ganrif. Does dim modd rhyfeddu arni yn rhy aml. Felly hefyd gyda carreg fedd Laura – does dim o’i le a chydnabod a tharo parch i Laura os oes cyfle.

Ganed Laura ym Merthyr – pwy fydda wedi meddwl – hogan o’r Cymoedd. Ym mhen pella’r amgueddfa yng Nghastell Cyfarthfa, bron a bod wedi ei guddio gan wisgoedd Julien Mcdonald (hogyn o Gyfarthfa) mae dwy ffrog Laura Ashley. Gwaith am ‘llusgodd’ i Gyfarthfa, a hynny heb owns o wrthwynebiad. Cafwyd taith dywys o’r amgueddfa gan un o’r swyddogion ac er fy mod i yn gyfrifol am griw ar daith o dde Cymru dyma oedd fy nghyfle i ddianc am 5 munud a chael syllu ar wisgoedd Laura Ashley, ben fy hyn, mewn llonydd – tra roedd pawb arall yn cael eu twywys o amgylch hanes y Crawshays.

Y noson honno roeddwn i a’r criw yn aros yn Neuadd Llangoed, Llyswen ger Aberhonddu. Pan brynwyd yr adfail gan Bernad Ashley (gwr Laura) ym 1987, cyfeirwyd at y neuadd fel ‘Castell Hengoed’ ond adeilad Jacobeaidd 17eg ganrif oedd yma yn wreiddiol.

Ail-gynllunwyd y neuadd gan Clough Williams-Ellis yn 1912. Dyma gomiswin cyntaf Clough o unrhyw sylwedd – yn bell cyn iddo ddychmygu Portmeirion. Yng nghoridor y llawr cyntaf mae cynlluniau pensaerniol Clough i’w gweld wedi eu fframio ar hyd y waliau.

Yn uchel ar yr ail lawr mae ffram yn cynnwys dilledyn cyntaf Laura Ashley. Gwaith hogan ysgol? Amrwd a ru’n blodyn mewn golwg. Gwelir ‘safetypin’ yn dal rhan o’r ffedog at ei gilydd. Gwych. Amrwd. D.I.Y. Ond pwysig. Pwysig iawn.

Dyma ddechrau’r broses. Dechrau’r diddordeb efallai? Pwy sydd yn creu perffeithrwydd ar yr ymdrech gyntaf? Rhaid dysgu a gwneud cangymeriadau lu – dyna’r broses.

Bydd darllewnwyr yr Herald Gymraeg yn hen gyfarwydd a’r bregeth. Fod angen cynnwys holl agweddau diwylliannol Cymru, yr holl elfennau creadigol a ieithyddol os am weld y darlun llawn. Does dim modd osgoi Laura Ashley felly, nid ym Merthyr, nid yng Ngharno a nid yn Neuadd Llangoed (er ei chysgod a dylanwad yn unig sydd yn Llangoed – roedd hi wedi ein gadael cyn i Bernard brynnu’r safle).

Fel ‘punk’ yn ei arddegau yn Llanfair Caereinion ddychmygais i rioed bydda fy ‘arwyr’ Mick a Paul o’r Clash a fy pin-up Viv Albertine o’r Slits yn cael eu cynnwys mewn llyfr ar archaeoleg mewn pennod am Garno a Laura Ashley acharreg fedd o’r 7fed-8fed ganrif. Dyma fi, heddiw, wrth fy ngwaith yn METHU osgoi Laura Ashley.

Angen mwy o Gymraeg yn y Byd Archaeolegol, Llafar Gwlad 139

Dychmygaf nad oes fawr gwaeth i glustiau’r Cymry na chlywed rhywun gyda ‘tatan yn ei geg’ yn cam ynganu enwau llefydd, yr union lefydd hynny yn ein broydd sydd mor agos at ein calonau. Wel, dyna chi rhywbeth rwyf yn gorfod ei ddioddef bron yn ddyddiol yn maes archaeoleg yng Nghymru.

Cofiaf fy hyn yn fyfyriwr ifanc a diniwed 18oed yn astudio cwrs gradd archaeoleg ym Mhrifysgol Cymru Caerdydd rhwng 1980 a 1983 ac yn gorfod dioddef gwrando ar ddarlithydd yn cyfeirio at Gastell Odo ger Aberdaron fel “Castle Ewdew” a hynny dro ar ôl tro ar ôl tro.

Castell Odo oedd un o’r safleoedd pwysig hynny oedd yn y gwerslyfrau oherwydd y ffaith  fod y cyfnod o ddefnydd o’r safle yn pontio’r Oes Efydd Hwyr a’r Oes Haeran cynnar. Cloddiwyd y safle gan yr Athro Leslie Alcock ac awgrymodd ei ganlyniadau fod yma ddefnydd hir o’r safle cylchfur dwbl (dau glawdd o amgylch y gaer).

Dim ond yn Llŷn mae’r safleoedd cylchfur dwbl yma i’w cael mewn gwirionedd yng ngogledd Cymru. Arddull o godi bryngaerau wedi ei neilltuo i ardal ddaearyddol gyfyngiedig iawn – pen orllewinol penrhyn Llŷn i bob pwrpas.

Yn amlwg, doedd y ‘Rhys 18 oed’ ddim am godi ar ei draed mewn darlithfa a chywirio Athro o Brifysgol Cymru, dim ond eistedd yna yn chwerthin yn ddistaw nes i mewn gwirionedd. Doedd neb arall yn fy mlwyddyn i yn siarad Cymraeg, doedd yna neb arall yn sylwi – i bawb arall roedd “Ewdew” yn enw Cymraeg cywir siwr o fod.

Ella y dyliwn i fod wedi dweud “look with all due respect, you need to get your facts and dates correct, but you also need to get your Welsh pronounciation correct as well”. Dyna sut roeddwn yn teimlo.

Bellach, rwyf wedi cyhoeddi dwy gyfrol am archaeoleg Cymru drwy Gwasg Carreg Gwalch a wedi cyffwrdd a’r ddadl gyfarwydd hon sawl gwaith wrth sgwennu’r cyfrolau. Os yw’r archaeolegwyr a chymaint o ddiddordeb yng Ngymru sut nad ydynt yn dysgu’r iaith? Cwestiwn da a phwysig.

Parhau mae’r tatenau mewn ceg, rhai yn waeth na’i gilydd. Bellach mae Odo yn “Odow” sydd fymryn (ond dim ond mymryn) llai poenus i’r glust. Yn anffodus i’r archaeolegwyr mae safle arall cylchfur dwbl cyfagos i Gastell Odo o’r enw Meillionydd yn cael ei gloddio ar hyn o bryd gan Brifysgol Bangor. A’r pa bwynt mae cam-ynganu yn dangos diffyg parch at y lle, at yr iaith? Cwestiwn.

Does dim dwy waith fy mod yn teimlo fel llais unig Cymraeg yn y byd archaeolegol. Nid fi yw’r unig archaeolegydd Cymraeg ei iaith o bell ffordd, ond does dim hanner digon ohonnom. Does dim digon ohonnom i sicrhau fod cyfarfodydd a darlithoedd cyhoeddus angen bod yn ddwy-ieithog.

Wrth gyfeirio at ‘ddiddordeb y di-Gymraeg’ yn ein archaeoleg, hanes, gwlad, tirwedd cyfeiriaf yn aml mai teledu du a gwyn sydd ganddynt yn hytrach na theledu lliw HD. Dim ond rhan o’r darlun mae nhw yn gallu ei weld heb yr iaith. Felly pam ddim dysgu Cymraeg? Cwestiwn.

Ond, wrth awgrymu hyn yn ‘garedig’ rhaid hefyd atgoffa’r Cymry Cymraeg sydd yn cael pwl o chwerthin hunnan gyfiawn wrth i mi ddweud pethau fel hyn yn gyhoeddus – mae’n rhaid I ni fod yno, yn ymwneud a’r maes – nid cwyno am “Saeson” ac “Edward Iaf “eto ac eto.

Bydd unrhywun sydd wedi darllen fy ngholofnau yn Llafar Gwlad, yr Herald Gymnraeg neu’r ddwy gyfrol Carreg Gwalch yn gyfarwydd a’r bregeth. Ond tydi’r bregeth ddim yn agos at ddiweddglo.

Yn ddiweddar mynychais daith gerdded wedi ei threfnu gan Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd â Chastell Dolbadarn gyda’r archaeolegydd Spencer Smith yn ein tywys. Spencer yw’r archaeolegydd sydd wedi gwneud cymaint o waith yn ddiweddar yn astudio parciau hela a gerddi canol oesoedd. Spencer sydd hefyd wedi gwneud gawith diweddar ar Sycharth, cartref Glyndŵr ger Llangedwyn. Ail edrych ar waith cloddio Hague (1966) yn Sycharth yn y 60au wnaeth Spencer gan daflu llawer mwy o oleuni ar gynllun a’r arferion dydd i ddydd yn Sycharth. Gwaith pwysig.

Wrth ein tywys o amgylch Castell Dolbadarn mae’n amlwg fod Spencer yn edrych ar ddefnydd a statws y castell Cymreig yma yn hytrach na’r nodweddion archaeolegol arefrol. Hynny yw, yn amlwg, mae Spencer yn dangos sut mae’r muriau yn cysylltu, pa dwll sydd yn ddrws, yn ffenestr, yn le tân neu yn doiled garderobe.

Yr hyn gafodd ei amlygu go iawn gan Spencer oedd fod Dolbadarn yn gastell ar gyfer brenin. Y ‘brenin’ oedd Llywelyn ab Iorwerth i ddechrau a wedyn Llywelyn ap Gruffudd yn ddiweddarach. Tywysogion Gwynedd mewn geiriau arall, a Llywelyn Fawr rhywbryd rhwng 1220-1230 oedd yn gyfrifol am godi’r castell hynod hwn wedi ei fodelu ar dwr crwn (gorthwr) Wakefield yn Nhwr Llundain yn ôl Spencer.

Yn ‘draddodiadol’ rydym wedi cyfeirio at y twr crwn yn Nolbadarn fel un tebyg i’r tyrrau crwn ar hyd y Mers, cestyll fel Bronllys neu gastell Tretŵr. Rwyf wedi awgrymu fod twr hynod William Marshall yng Nghastell Penfro wedi gosod y ‘blueprint’ os mynnwch ond mae Spencer yn argyhoeddedig mai Twr Wakefield yw’r tebygaf o ran arddull pensaerniol i Gastell Dolbadarn.

Os felly byddai Llywelyn Fawr wedi ymateb yn gynnar iawn i’r datblygiadau gan Harri III yn Nhwr Llundain. Fel arfer mae haneswyr yn cyfeirio at gyfnodau o ail-adeiladu ac addasu yn Nhwr Llundain o 1217-1227 a wedyn o 1238 ymlaen. Byddai angen sicrwydd pryd cychwynwyd y gwaith o godi twr Wakefield os yw damcaniaethau Spencer yn gywir.

Os yw Wakefield yn dyddio o’r cyfnod 1238 ymlaen, byddai’r gwaith adeiladu wedi hen ddechrau yn Nolbadarn. Os felly mae sawl cwestiwn – a yw’r gorthwr crwn yn Nolbadarn yn hwyrach na chyfnod cychwynol y castell a’r cysylltfur allannol? Oes dau cyfnod o adeiladu yn Nolbadarn?

Ydi Spencer yn anghywir, os yw Wakefield yn adeilad o 1238 ymlaen?

Beth bynnag yw’r gwirionedd yma mae Spencer wedi codi cwestiynau a wedi dangos fod angen i ni edrych ar Gastell Dobadarn hefo llygaid llawer mwy agored na sydd wedi bod mewn defnydd hyd hyn.

Dangosoidd Spencer fod gan Siwan ystafell a gardd ei hyn, arwahan i ystafelloedd y brenin yn y twr crwn. Siwan wrthgwrs oedd merch Brenin John a gwraig Llywelyn Fawr, ffaith sydd yn amlygu beth oedd union statws tywysogion Gwynedd yn y 13eg ganrif.

Felly mae Castell Dolbadarn yn llawer llawer pwysicach na rydyn wedi sylweddoli. Dim ond 20 oedd yn cael mynychu’r daith gerdded. Roedd Cymry Cymraeg yn eu plith ond doedd hon ddim yn sgwrs ddwy-ieithog. Nid beirniadaeth ar Spoenbcer yw hyn ond adlewyrchiad o sefyllfa gyffredinol o ran archaeoleg yng Nghymru sydd angen ei newid.

Llyfryddiaeth:

Hague, D, B, Warhurst, C., 1966, ‘Excavations at Sycharth Castle, Denbighshire, 1962-63’ Archaeologia Cambrensis Vol CXV  tt 108-127

Smith, G, S., 2014, ‘Excavations at Sycharth Castle 50 Years On’ medievalparksgardensanddesignedlandscapes.wordpress.com

Smith, G,S., 2003,  ‘Report on the Geophysical and Historical Survey at Sycharth Motte and Bailey’, Transactions of the Denbighshire Historical Society, Vol 52.

Smith, G,S., Recent research on Parks, gardens and Designed Landscapes of Medieval North Wales and the Shropshire Marches, PDF ar lein

Glofa Berw, Cors Ddyga, Herald Gymraeg 7 Chwefror 2018‘

Lluniau drwy garedigrwydd Dan Amor

Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd

Cors Ddyga’ medda nhw, Malltraeth Marsh yn Saesneg OND mae dau le gwahanol neu dwy gors – Cors Ddyga i’r dwyrain o Afon Fawr (Aber Cefni) a Chors Malltraeth i’r gorllewin o Malltraeth ac yn ymestyn bron hyd at Llangefni. Llygredd o’r enw Tygai sef y sant 6ed ganrif yw ‘Ddyga’ – Cors Tygai yw hwn go iawn felly?

Ar y cyd a’r RSPB roedd Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd wedi trefnu diwrnod i glirio o amgylch ffermdy a beudy Glofa Berw yng Nghors Ddyga. Anodd dweud beth yn union oedd perthynas y ffermdy a’r gwaith glo drws nesa ond mae’r adeiladau o’r un cyfnod (hanner cyntaf y 19eg ganrif ar gyfer yr adeiladu glofaol).

Ein gwaith ni fel criw o archaeolegwyr ar y diwrnod oedd clirio dipyn o’r llysdyfiant a mieri tu allan i’r bwthyn a’r beudy a wedyn dechrau taclo’r tyfiant tu mewn i’r adeiladau. Wrth gyrraedd yn y bore dychmygais bod mwy na diwrnod o waith o’n blaenau ond erbyn amser cinio roedd rhywun yn dechrau gweld effaith ein hymdrechion.

Gan fod cymaint o’r tyfiant yn fieri mwyar duon, roedd talpiau yn llusgo gyda’u gilydd wrth i rhywun dorri eu gwaelodion a’r cribyn oedd ein ffrind gorau gan fod cribinio yn caniatau rhywun lusgo darnau sylweddol o’r mieri o’r neulltu yn weddol hawdd.

Y bwriad o ran yr RSPB (sydd yn rheoli’r safle) yw gwneud y safle yn fwy atyniadol ar gyfer ymwelwyr. Ymwelwyr yn y cyd-destun yma yw, unai pobl a diddordeb mewn archaeoleg diwydiannol neu yn fwy tebygol pobl yn reidio beics ar hyd y llwybr beicio am Langefni ac efallai am aros yma i gael seibiant neu bicnic neu wrthgwrs, ac efallai yn fwy amlwg, gwylwyr adar yn ymweld a Chors Ddyga.

Peth da yw gweld yr RSPB yn cydweithio a Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd. Dyma ni yr amgylchedd natur a’r hanesyddol yn cerdded llaw yn llaw. Felly ddylia hi fod – does na ddim un yn well na’r llall, ddim un ar draul y llall – dyma’r darlun llawn. Does dim i rwystro’r unigolyn rhag ymddiddori mewn natur ac archaeoleg, adar a hen simdde glofaol.

Bu gweithio glo yn ardal Pentre Berw a Llanfihangel Ysceifiog ar ddechrau’r 19eg ganrif a Glofa Berw yw’r unig un ac adeiladau sydd yn dal i sefyll – y simdde a’r adeilad gefail. Fel soniais uchod – dim ond rhyw 50 medr os hynny sydd rhwng y simdde a’r efail a’r ffermdy – a mae rhywun yn amlwg angen deall yn well beth oedd y berthynas rhyngddynt.

Dyma waith i rhywun yn Archifdy Môn onibai fod rhywun wedi gwneud y gwaith yn barod? Deallais fod rhywun wedi byw yn y bwthyn hyd at y 1980au. Erbyn heddiw mae’n adfail go iawn ac yn edrych fel petae wedi bod yn adfail ers canrif yn hytrach na 30-40 mlynedd ond dyna fo, munud mae’r to wedi disgyn buan iawn mae tŷ yn mynd iddi.

Gwaith ymchwill gwerthfawr felly fyddai recordio sgwrs hefo unrhywun sydd yn cofio’r bwthyn mewn defnydd neu yn well byth os oes unrhyw aelod o’r teulu dal yn fyw. Oes hen luniau ar gael tybed?

Syndod arall (o fath) yw pa mor sydun mae coed yn tyfu tu mewn i adfail, neu drwy’r to neu drwy’r waliau, felly joban arall oedd llifio rhai o’r man goediach o du fewn yr adeiladau. Eto, canlyniad y gwaith fydd caniatau i ymwelwyr grwydro o amgylch y safle yn haws a chael cyfle i werthfawrogi’r adeiladau.

Un o’r nodweddion adeiladol oedd yn drawiadol oedd y bwa uwch ddrws y sied drol neu sied y drol wair. Bwa sylweddol fel petae yn nofio ar awyr iach – er fod rhywun yn gwybod go iawn fod bwa yn cloi wrth ei gilydd ac o ganlyniad yn sefyll yn gadarn. Diolch i’r Rhufeiniaid – y nhw gyflwynodd y bwa i ni yma yng Nghymru mae’n debyg.

Os am wybodaeth pellach (mwy manwl) mae adroddiad 2001 Dr Dafydd Gwyn ‘Anglesey Coal Mines Archaeological Assesment’ Report No 408 ar gael ar safle we Archwilio.

Anodd ar hyn o bryd yw gweld gweddillion adeilad yr efail gan fod tyfiant a mieri drosto. Cytunwyd y byddai hwn yn brosiect bach da ar gyfer diwrnod arall a byddai clirio darn o’r efail eto yn caniatau i’r ymwelydd gael gwell dealltwriaeth o’r safle yn ei gyfanrwydd.

Dŵr mae’n debyg oedd y broblem fawr yn y pyllau glo gan fod y tir yma mor isel. Cyn adeiladu Cob Malltraeth roedd y ‘gors’ o dan y llanw wrth i’r mor lifo cyn belled a Llangefni wrth i’r llanw ddod i fewn. Caniataodd y Cob gyfle ar gyfer arall-gyfeirio o ran defnydd o’r tir a dyma ddechrau chwilio am lo. Doedd y glo ddim cystal ansawdd a glo y de a’r dwyrain ac efallai mai dyma pam nad oes neb bellach yn cysylltu Ynys Môn a gweithio glo?

Darn bach o hanes sydd wedi ei anghofio sydd yma ym Mhentre Berw. Hanes bach diddorol a mae’r simdde sydd yn dal i sefyll, ac yn werth ei weld, yn dyst i’r ffaith fod injan stem wedi cael ei leoli yma ar un adeg gyda’r bwrid o bwmpio’r dwr o’r dyfnderoedd. Rhaid bod y dwr yn rhywstr anferthol o ran datblygu’r gwaith.

Un stori drist ar adroddiad Glofa Berw ar safle Archwilio yw fod  iawndal wedi ei dalu i weddwon gweithwyr glo a gollwyd yma yn 1844. Dyna chi stori arall angof ond pwysig. Ewch am dro i Gors Ddyga – ddigon hawdd parcio a llwybrau cyfagos er fod angen sgidiau cerdded.