Sunday 3 December 2017

Y Lle Hanes, Llafar Gwlad 138





Arbrawf o fath ond un llwyddiannus tu hwnt. Eleni dyma gynnal y trydedd LLE HANES ar Faes yr Eisteddfod gyda’r cyrff a’r sefydliadau canlynol yn cyd-weithio: Amgueddfa Cymru; Cadw; Casgliad y Werin; Llyfrgell Genedlaethol Cymru; Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru; Oriel Môn ac Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd.

Fel rhywun sydd yn gweithio yn y maes archaeolegol / treftadaeth yn llawrydd doedd dim byd anarferol yn hyn o beth – mae rhywun yn gwneud gwaith i wahanol gyrff a sefydliadau yn rheolaidd ond o ran gweld yr holl sefydliadau yn cyd-weithio o dan yr un tô ac i’r un pwrpas, efallai fod lle i awgrymu fod hwn wedi bod yn arbrawf arloesol.

Hanes Cymru wrth reswm oedd y ffocws a’r pwrpas, a braf oedd gweld Hanes Cymru yn ei holl ogoniant ac amrywiaeth yn cael lle, yna ar Faes yr Eisteddfod, ochr yn ochr a stondinau fel Y LLE CELF sydd wedi hen gymeryd ei le. Fel Cenedl mae tuedd i gwyno byth a beunydd am ddiffygion y gyfundrefn addysg neu rhai o’r sefydliadau uchod yng nghyd destun Hanes Cymru – ond dyma ni, yn hollol ymarferol ac ar lawr gwlad (neu Faes yr Eisteddfod yn sicr) yn unioni rhan o hyn.

Yn wleidyddol, agorwyd Y LLE HANES gan Rhun ap Iorwerth, cafwyd ymweliad gan Carwyn Jones ac ymwelodd rhai o benaethiaid y sefydliadau a’r stondin. Dyma gyfle felly i bwysleisio pwysigrwydd Hanes Cymru ac i fanteisio ar y cyfle i atgoffa pawb fod cyd-weithio er lles Hanes Cymru yn cynnig ffordd ymlaen. Prin yw’r cyfleoedd i gael ‘dweud ein dweud’ wrth y gwleidyddion ac yn sicr manteisiais ar y cyfle – cenhadaeth yw archaeoleg Cymru i mi.

Felly os cafodd y gwleidyddion a’r penaethiaid y bregeth am bwysigrwydd archaeoleg a hanes Cymru, doedd dim angen o gwbl pregethu gyda’r werin bobl oedd yn ymweld a’r stondin. Prynais lyfr nodiadau gan wybod y byddai ymweliadau cyson gan bobl oedd wedi darganfod rhyw wrthrych neu a oedd am wybod mwy am heneb ar eu fferm. Y drefnb ddyddiol oedd cadw nodiadau gan addo ymweld yn fuan neu cael hyd i fwy o wybodaeth iddynt.


Fel y disgwyl roedd ambell un wedi cael hyd i fwyell garreg neu efydd. Byddai’r fwyell garreg felly yn debygol o fod yn perthyn i gyfnod y Neolithig (4000-2000 cyn Crist) a’r fwyell efydd o’r Oes Efydd (2000-700 cyn Crist). O’r disgrifiad o’r fwyell efydd mae’n amlwg mai bwyell palstaf oedd hon wedi ei cynllunio i’w dal rhwng pren wedi ei hollti. Byddai rhaid gweld y fwell garreg er mwyn adnabod ffynhonnell y garreg ac o ganlyniad pa ffatri fwyeill fyddai tarddiad y fwyell?

Y cam nesa fydd ychwanegu’r bwyeill hyn at Gofnod yr Almgylchedd Hanesyddol sydd dan ofal Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd. Pwrpas hyn yw cadw cofnod o’r gwrthrychau a’r lleoliadau y darganfuwyd hwy. Ychwanegu at ein dealltwriaeth yw’r nod yma.

Roedd ambell gwestiwn ynglyn ac enwau llefydd. Gan fod Hwfa Môn yn un o brif gymeriadau’r LLe Hanes eleni doedd dim syndod fod rhai wedi gofyn beth oedd ystyr ‘hwfa’? Yn ôl Ifor Williams (Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru) enw personol oedd Hwfa o bosib yn tarddu o’r enw Hwrfa o’r 14eg ganrif. Byddai nifer yn gyfarwydd a’r pentref ar Ynys Mon, Rhostrehwfa, ond roedd yn ddiddorol clywed am enw cae yn Nyffryn Conwy o’r enw ‘Cae Hwfa’.

Holodd rhywun arall am ‘Cae Crogi’ ger Gwyndy, Glan yr Afon, eto ar Ynys Môn. Wrth edrych ar gofnodion Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd mae hyn yn agos iawn i adfeilion canol oesol Bodychan, ond oes unrhyw gysylltiad? Dyma’r math o ymholiad sydd yn arwain at fwy o waith ymchwil. Amser ac ymchwil a ddengys o caen unrhyw wybodaeth pellach.

Rhywbeth hollol newydd i mi oedd ymholiad am Dai Cwrdd Methodistaidd cynnar. Wrth sgwrsio a gwraig o Flaenau Ffestiniog awgrymodd fod adefeilion tai cwrdd i’w cael ger Llyn Elsi, Betws y Coed a hefyd ar Fwlch Sychnant. Yr unig awgrym yn yr achos yma yw trefnu ymweliad. Rhaid cael ei chwmni i weld be di be – i gael mwy o wybodaeth.

Arweiniodd sgwrs arall at ymholiad am gerflun neu ddelw Nelson ar lan y Fenai. Rhyfedd o fyd, ond rwyf wedi gorfod dysgu am y cerflun o Nelson ar gyfer yr holl deithiau tywys lle rydym yn croesi Pont Britannia (Robert Stephenson 1850). Wrth edrych at lan y Fenai ochr Môn, mae’r cerflun i’w weld ychydig i’r gorllewin o fynwent Eglwys Santes Fair (ddim mor bell a hynny o garreg fedd John Morris Jones).

Mae’n debyg mai Clarence Pagett, mab fenga Ardalydd Môn, Plas Newydd, oedd yn gyfrifol am gerfio Nelson. Bu Clarence yn y llynges gan dreulio amser ar HMS Asia, Pearl, Howe, Princess Royal ac Ailge. Mae son fod Nelson wedi cyfeirio at y Fenai rhwng y ddwy bont fel un o’r darnau mwyaf peryglus i’w hwylio yn y Byd ond hyd yma rwyf wedi methu dod o hyd i dystiolaeth fod Neslon wedi treuliuo amser yma.

Cerflunydd amatur ond brwdfrydig oedd Clarence a thybiwn mai ei gefndir morwrol a gyda’r llynges ysgogodd iddo osod Nelson ar ymyl y ‘Strait nid Straits’.

Efallai o fwy o bwys na’r hen Nelson druan, er mor ddiddorol yw’r cerflun, oedd cwestiwn ynglyn a dyfodol carreg Gwern mab Cuuris Cini yn Eglwys Llangaffo. Awgrymir fod hwn yn un o’r engreifftiau cyntaf ysgrifenedig yn yr iaith Gymraeg neu o enwau Cymraeg. Dyddia’r garreg i’r 7fed ganrif ond awgrymir gan Frances Lynch mai cofeb i rhyw bwrpas ansicr yw hon yn hytrach na charreg fedd.

Gwelwn nifer o gerrig beddau croes 9fed-13eg ganrif gyferbyn a phorth yr eglwys sydd yn gasgliad hynod iawn ond mae carreg Gwern yn y Festri a mae cwestiwn wedi codi ynglyn a pherchnogaeth yr adeilad a beth fydd yn digwydd i’r garreg? Deallaf fod Frances Lynch ac Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yn ymwybodol o’r sefyllfa ond dyma chi engraifft berffaith o sut mae henebion pwysig yn gallu bod dan fygythiad.

Os yw’r garreg yn engraifft cynnar o enwau Cymraeg, mae hyn yn golygu fod hon yn gofeb o bwys Cenedlaethol yn ogystal a bod yn heneb pwysig o ran Ynys Môn. Efallai mai yn Oriel Mon dylia hi fod os nad oes modd ei symud i’r eglwys? Yr hyn sydd yn sicr yw fod angen gwneud yn siwr ein bod ni (y cyhoedd) yn gallu gweld a gwerthfawrogi’r garreg.


Ychydig o engreifftiau felly o’r sgyrsiau a gafwyd yn Y LLE HANES. Dywedias wrth bawb oedd yn ymweld fod Hanes Cymru yn fyw – nid yn bodoli mewn cas gwydr – er fod atgynyrchiadau o wrthrychau Llyn Cerrig Bach a Llyfr Gwyn Rhydderch yn cael eu harddangos mewn casus ar y stondin !!!!

No comments:

Post a Comment