CDs Calan a Lleuwen, Herald Gymraeg 27 Medi

Wrth i mi eistedd lawr i sgwennu’r golofn wythnos yma rwyf yn edrych ar gyfrif trydar y grwp gwerin Cymreig Calan i weld lle mae nhw arni. Mae nhw ar eu ffordd i berfformio yn The Saint, New Jersey. Mae nhw newydd ganu yn y Cadzan yn Illinois yn y ‘mid-west’ a chyn hynny ym Mhrifysgol Lawrence Appleton, Wisconsin. Dyma chi artistiaid Cymraeg yn teithio’r Byd.

Pan fyddaf yn sgwennu am ‘ddiwylliant’ a ‘diwylliant poblogaidd’ yn benodol mae cymaint o ddarllenwyr yr Herald Gymraeg yn dweud wrthyf nad ydynt yn ‘dallt’ canu pop. Ond, a mae hwn yn ond pwysig – does dim cymaint a hynny i’w ddeallt. Dychmygwch eich bod yn gwrando ar Ar Log neu Plethyn – wel dyma chi Calan. Yr unig wahaniaeth go iawn yw ein bod yn gwrando ar Calan yn 2017.

Gwych iawn yw eu CD diweddara ‘Solomon’. Ar y CD gallwn wrando ar ganeuon ‘cyfarwydd’ fel ‘Yr Eneth Ga’dd ei Gwrthod’ neu jigs fel ‘Ryan Jigs’. Rwyf yn fodlon cyfaddef fod ‘Kân’ ychydig fwy heriol – mae nhw yn rapio a rhegi, ond hyd yn oed wedyn …….

Does dim rheswm yn y byd na fedra unrhywun werthfawrogi CD Calan. Yr hyn rwyf am ei awgrymu yw fod angen cymeryd siawns – ewch allan a phrynnwch y CD – chewch chi ddim eich siomi, ac os cewch, mae o hyd modd sgwennu at yr Herald Gymraeg i gwyno!

CDs arall dwi newydd brynu yw ‘Penmon’ a ‘Tân’ gan Lleuwen Steffan. Eto, er fod naws fwy jazz i rai o’r caneuon, does bosib na all y mwyafrif ohonnom werthfawrogi CDs Lleuwen. Safonol. Newydd ‘ddarganfod’ Lleuwen ydw’i go iawn, a dyna pam y penderfynais brynu’r ddau CD a threulio penwythnos cyfan yn gwrando arnynt trosodd a throsodd.

Efallai mae fy ‘ngwaith cartref’ cychwynnol oedd hyn gan fy mod wedyn wedi bod i weld Lleuwen yn perfformio yn fyw yn Galeri fel rhan o Annibynwyl. Dyma’r gigs cyntaf iddi berfformio gyda ei drwm-troed ‘reuddrwm’ newydd. Drwm troed, rhyw fath o focs roedd Lleuwen yn daro gyda ei thread noeth – rhy anodd hefo sgidia yn amlwg. Synnau rhyfeddol – gwerinol, o’r ddaear.

Wrth son fy mod newydd ‘ddarganfod’ Llewuen rhaid cyfaddef mai’r trobwynt oedd gweld Lleuwen a Sian James yn cyd-ganu yn y perfformiad ‘Llechi’ yn Pontio yn ystod yr Eisteddfod Genedlaethol. Rhyfeddais at eu dawn a’r ffordd meistrolgar roedd y ddwy yn gallu chwarae hefo a rheoli eu lleisiau.

Ella na ddyliwn ddweud hyn, ond mai Lleuwen y math o berfformwraig mae rhywun yn gallu syrthio mewn cariad a hi drosodd a throsodd wrth wrando arni a’i gwylio yn perfformio. Gall yr un peth ddigwydd hefo Imelda May neu yr amlwg Debbie Harry. Nid syrthio mewn cariad yng ngwir ystyr cariad yw hyn wrth reswm ond y modd mae rhai perfformwyr yn gallu eich hudo a’ch cludo i arall-fyd.

A dyna pan da ni yn prynnu tocynnau i gyngherddau ynde. I gael awr neu ddwy o ymgolli mewn cerddoriaeth. Cael anghofio efallai am pa mor ‘ddiflas’ oedd ein diwrnod. Pa mor galed oedd y gwaith. Rhywun di bod yn flin neu yn gas neu yn annymunol. Cerddoriaeth yw’r paracetamol ar gyfer y cur-pen.

Byddaf yn sgwennu am ddiwylliant achos fod diwylliant yn bwysig. Diwylliant yw’r goriad ar gyfer y drysau caeedig. Diwylliant yw’r tanc sydd am chwythu’r muriau. Diwylliant a cherddoriaeth sydd yn gallu achub bywyd rhywun. Cerddoriaeth sydd yn aml yn newid bywyd rhywun. Fydd pethau byth ru’n fath ar ôl clywed y gân neu gwylio’r grwp.

Ond does dim o hyn yn beth diethr go iawn. Rhaid fod y rhan fwyaf o ddarllewnyr yr Herald wedi oleiaf profi’r Rolling Stones neu’r Beatles – dyna’i gyd ydio o – yn Gymraeg !

Ymateb i Prestatyn Rocks, Herald Gymraeg 20 Medi 2017

Peth digon anodd yw cael ‘ymateb’ os yn creu mewn unrhyw ffordd neu gyfrwng yn y Gymraeg. Fel arfer mae ‘gwylltio’ pobl yn gweithio yn eitha da, bod yn fwriadol ddadleuol hyd yn oed.

Pan ddechreuais ysgrifennu colofn i’r Faner dan olygyddiaeth Emyr Price yn y 1980au dyna oedd fy unig fwriad. Doedd y gynulleidfa pop Cymraeg arferol ddim yn darllen y Faner felly rhesymais mae’r unig bwynt mewn sgwennu colofn oedd i herio’r drefn hen-ffordd-draddodiadol Gymraeg. Roeddwn rhy ifanc a di-brofiad i adnabod fod Emyr Price yn gyd-deithiwr o fath – nath o rioed olygu na gofyn i mi newid unrhywbeth.

Trodd bod yn ‘ddadleuol’ mewn i yrfa yn mynegi barn ar y Cyfryngau a wedyn dros y blynyddoedd, pallodd yr awydd i fod yn ddadleuol. Go iawn roedd gennyf rhywbeth i’w ddweud ac roeddwn  yn ‘credu’ yn hynny. Roedd pobl yn meddwl fod safbwyntiau yn cael eu mynegi er mwyn bod yn ‘ddadleuol’. Ddim bob tro a llai a llai gyda threigliad amser.

Felly tydi rhywun ddim yn mynd ati i sgwennu er mwyn bod yn ‘ddadleuol’ ond eto, yn yng nghefn y meddwl mae rhywun yn ceisio procio, neu addysgu, neu ddiddanu, neu gwestiynnu – rhaid bod yna bwrpas mewn sgwennu colofn.

Wrth son am fy mhrofiad yn y gig Prestatyn Rocks mae’n amlwg fy mod wedi cyflwyno darlun llai na chywir o dref Prestatyn – argraff hanner diwrnod oedd hwn mae’n wir.

Yn yr erthygl awgrymais nad oedd trigolion Prestatyn efallai ddigon cyfarwydd a grwpiau pop Cymraeg cyfoes fel HMS Morris neu Ani Glass. A dyna chi un gwendid sylfaenol yn fy ngholofn fel awgrymodd Pennaeth Ysgol y Llys, Dyfan Philips wythnos dwetha.

Tydi trigolion y trefi mwyaf Cymraeg yng Nghymru ddim chwaith yn gwirioni ar gerddoriaeth amgen Cymraeg. Rhywbeth ymylol iawn yw hyn – tydi’r iaith na’r daearyddiaeth ddim yn ffactor go iawn. Dim ond yng Nghaerdydd lle mae digon o ‘exiles’ Cymraeg gall y gynulleidfa fod yn un sylweddol. Mae Dyfan yn gywir. Fi sydd yn gobeithio fod grwpiau o safon HMS Morris ac Ani Glass yn gallu apelio a denu pobl at y Gymraeg.

Nid ymosod yn benodol ar Brestatyn mwy na Llandrindod yr wythnos cynt oedd y bwriad a dweud y gwir – ac yn sicr nid ymosod ar ymdrechion Cymry Cymraeg sydd yn gweithio dros yr iaith yn y trefi hynny. Eto mae Hari Huws (Huw Tân) o’r Rhyl yn iawn i gwestiynu fy erthygl.

Ymosod ar ein di-faterwch ni fel Cenedl oedd y bwriad am ganiatau i lefydd (unrhywle yng Nghymru) fod yn ddi-Gymraeg, yn ang-Nghymreig. Nid eu bod nhw felly yn llwyr ond byddwn wedi mwynhau gweld grwp neu grwpiau Cymraeg yn Prestatyn Rocks. Mor syml a hynny.

Gig anodd i unrhyw band ac efallai wedi eu magu ar Maes B a gigs braf y Steddfod – nad oes grwpiau Cymraeg gyda’r elfen genhadol o fod isho cyrraedd cynulleidfaoedd newydd i fentro i ardaloedd fel hyn.

Chlywais i ddim gair o Gymraeg go iawn yn Prestatyn Rocks – beirniadu’r gweddill ohonnom oedd fy mwriad nid pobl Prestatyn. Tyfais fyny ar y ffin. Nid ffedog gynnes Gwynedd a chadarnle ieithyddol oedd fy mhrofiad arddegau ond frontline ieithyddol a gorfod cwffio i gael unrhyw fath o fynegiant yn y Gymraeg ac yn fwy na hynny i weld unrhyw werth yn beth oedd ar gael yn y Gymraeg pryd hynny.

Dal i ddweud – os da ni am gyrraedd y miliwn – rhaid i bethau newid – rhaid i rhywbeth newid – tydi’r staus quo ddim yn opsiwn. Petawn yn sgwennu er mwyn creu ymateb fe lwyddais. Diolch fod pobl Prestatyn wedi ymateb a wedi mynegi eu siom yn fy ngholofn a hyd yn oed wedi dangos gwendidau fy nadl. Da o beth.

Drysau Agored, Herald Gymraeg 13 Medi 2017

Graffiti Castell Dolforwyn

Dyna ddiwedd ar ‘Anus of the North’ felly. Bu rhaid i Ken Skates syrthio ar ei gleddyf canoloesol a chydnabod maint y gwrthwynebiad i’r cylch mawr dur celfyddydol ar gyfer y dirwedd ger Castell y Fflint. Boed y cylch yn cynrychioli gormes Edward I neu ddim fe arwyddwyd deiseb gan drso 11,000 yn gwrthwynebu.

Byddwn yn hapusach petae’r 11,000 yn eu tro hefyd yn ymweld a chestyll Cymreig tysysogion Gwynedd ac yn ymddiddori yn yr archaeoleg a hanes rhyfeddol sydd gennym yma yn y gogledd. Fel soniais yn fy ngholofn 9 Awst, mae gwrthwynebu yn gallu bod yn fwy poblogaidd (neu’n haws) na dathlu a mynychu

Onibai fod yr holl beth am ‘Anus of the North’ yn ymylu ar y trist byddai rhywun yn chwerthin yn uchel. Gwyliwch allan neu mi fydd yna ddraig arall yn ymddangos yn un o’r cestyll. Mwy Cymreig o bosib ond yr un mor ystrydebol. Dyma ni (eto) yn brwydro dros ail-ddehongli ac osgoi’r ystradebau.

Hen bregeth yw hon gennyf wrthgwrs, rwyf wedi bod yn dadlau fod angen i ni Gymry ail-berchnogi ein hanes ers blynyddoedd. Does dim digon yn newid drwy gwyno’n barhaol – dim ond drwy newid y naratif, newid y drafodaeth a newid agwedd mae modd i ni newid pethau.

Gall y naratif gael ei newid yn hawdd. Trwy ddathlu Hanes Cymru ac archaeoleg Cymru, buan iawn y ni sydd yn gyfrifol am y naratif. Clywaf ddigon yn cwyno am ddiffyg “ein Hanes ni”, ond mae hyn rhy aml ar sail fod rhaid i rhywun arall newid pethau – byth y ni – rhywun arall.

Hyd yn oed os oedd gwrthwynebu’r cylch dur yn angenrheidiol, rhaid peidio anghofio’r dathlu. Dal i sefyll mae cestyll tywysogion Gwynedd, er efallai yn fwy unig na ddylia nhw fod o ran ymwelwyr o Gymru. Esgus stepan drws ydi hi rhy aml. Rioed di bod, o hyd wedi bwriadu mynd.

Cyn unrhyw ormes gan Edward I, cyn y Normaniaid a’r Eing-Sacsoniaid roedd y Rhufeiniaid yma. Wedi difa’r Derwyddon oddeutu 60-61 oed Crist ar Ynys Môn. Efallai fod y Rhufeiniaid mor bell yn ôl tyda ni ddim yn gweld eu holion nhw fel rhai gormesol nac o goncwest ond ddyna oedd y caerau i chi heb os nac onibai. Dim ond treigliad amser sydd yn gwahaniaethu Segontium, Caerhun a Thomen y Mur o Gestyll Caernarfon, Harlech a Chonwy.

Pob un o rhain yn rhan o broses o amgylchu Eryri – yn ein cadw dan reolaeth, yn ein cadw yn ein lle. Efallai? Ond, dwi heb glywed cwynion am y Rhufeiniaid eto? Cofiwch nid gormes oedd popeth. Fe gafodd ambell ffarmwr cyfoethog ar Ynys Môn fodd i fyw o dan y drefn Rufeinig gan werth nwyddau a chynyrch amaethyddol iddynt.

Dyna hanes Din Lligwy, y fila neu ‘blasdy’ (cytiau crynion) Celtaidd wedi ei ddylanwadu gan dai crand y Rhufeiniaid yn ne ddwyrain Lloegr. Ffarmwr wedi gwneud yn dda, tirfeddianwr dwy fil o flynyddoedd yn ôl yn edrych dros ei stad yn ardal Lligwy. Chafodd hwnnw ddim ei ormesu yn sicr.

Roedd digon o statws cymdeithsol gan berchennog Din Lligwy i fewnforio gwin yn y 3dd a 4dd ganrif. Byddai wedi byw yn gyfforddus o fewn y muriau calchfaen pump ochrog nobl oedd yn amgylchu’r tai crynion a’r holl weithdai. Yn y gweithdai cafwyd dystiolaeth o weithio haearn – bydda’r teulu yma wedi gallu cynhyrchu a thrwsio arfau ac offer fferm.

Dyma chi ran o hanes amaethyddol Môn dwy fil o flynyddoedd yn ôl, ond wrth reswm, am bob tirfeddianwr byddai cannoedd o ffermwyr cyffredin yn llawer mwy caeth i effeithiau tywydd a threthi’r Rhufeiniaid. Y gwahaniaeth mawr fyddai’r cyfoeth.

Cafwyd diwrnod agored fel rhan o gynllun Drysau Agored yn Din Lligwy dros y penwythnos ar hyn oedd yn codi calon rhywun oedd faint o drigolion Môn alwodd heibio. Dyma ddechrau ar y broses o ail-berchnogi hanes. Er mor hyfryd a distaw yw’r safle – roedd hyn yn gyfle i drafod sut fywyd fydda yma yn y cyfnod Rhufeinig. Roedd bwrlwm yn lle tawelwch yma dros y penwythnos.

Gall hanes fod yn ddiddorol yn sicr – y camp yw gwneud hanes yn berthnasol. Hawdd iawn yn cynnwys ffolineb Brexit heddiw wrth drafod y gorffennol – pobl yn symud, syniadau yn symud, rhannu diwylliannau – dyma sut mae dyn wedi symud yn ei flaen. Fedra’i ddim gweld unrhywbeth da yn Brexit, yn sicr nid yn wleidyddol, ond fel archaeolegydd byddwn yn dadlau fod Brexit a’r meddylfryd Seisnig cenedlaetholgar cul hynny sydd yn ei yrru yn groes i bopeth rydym yn ei ddysgu o archaeoleg. Symud yw ein hanes. Erioed.

Fel rhan o gynllun Drysau Agored  byddaf yn arwain teithiau tywys yng Nghastell Dolforwyn ger y Drenewydd Sadwrn 16 Medi rhwng 11am a 4pm ac yng Nghastell y Bere ger Abergynolwyn ar Sul 17 Medi - yr un amseroedd.

Dyma fydd fy her wythnos yma. – denu mwy yno. Faint sydd hyd yn oed yn gwybod lle mae Dolforwyn heb son amdano? Un o gestyll Llywelyn ap Gruffudd. Pwysig iawn. Yma cododd Llywelyn ddau fys ar y Brenin Harri III gan adeiladu castell a thref Gymreig o fewn tafliad carreg (rhyw pump milltir) o gastell Harri yn Nhrefaldwyn.

Os fuodd yna weithred well, dychmygwch Llywelyn yn anwybyddu Brenin Lloegr ac yn parhau i adeiladu. Ger llaw mae Rhyd Chwimau lle arwyddwyd Cytundeb Trefaldwyn yn 1267 lle roedd Harri yn cydnabod Llywelyn fel tywysog Cymru. Sir Drefladwyn di hyn – yn allweddol i hanes Cymru yn y 13eg ganrif.

Dewch draw, fe gwech groeso, taith dywys a hwyl – a chyfle i fod yn rhan o’r dathlu.

Prestatyn Rocks, Herald Gymraeg 6 Medi 2017

Henry Pochin (Bodnant)

Dwi ar yr un trywydd eto yr wythnos yma. Y llefydd yma yng Nghymru sydd yn osgoi’r Gymraeg – dyma sydd yn fy mhoeni ac yn fy niddori. Dros y Sul roeddwn yn chwarae gitar fas i grwp o Gaernarfon mewn digwyddiad o’r enw ‘Prestatyn Rocks’. Doeddwn ddim yn disgwyl gweld unrhyw grwp yn canu yn y Gymraeg yno. Tydi’r grwp dwi’n chwarae bas iddynt ddim chwaith. Mae honno yn stori arall.

Doeddwn ddim wirioneddol yn disgwyl clywed y Gymraeg ym Mhrestatyn ond fe ddigwyddodd rhywbeth weddol anisgwyl. Doniol. Dweud y cyfan. A dweud y gwir ddylia rhywun byth glustfeinio ar sgwrs rhywun arall ond wrth i mi wrando ar rieni yn trafod sut hwyl roedd eu plant wedi gael ar eu haroliadau dyma glywed yr hyn fyddwn yn alw yn ‘ddyfyniad y dydd’.

Yn y dorf roedd rhain. O ran ei acen roedd y tad o Fanceinion, ond yn amlwg yn byw yn lleol, a dyma fam arall yn son fod ei merch wedi gwneud yn drychinebus yn ei haroliad Cymraeg. Ateb y tad, oedd iddi beidio poeni, “The only Welsh you need is Dim Siarad Cymraeg” meddai’r Manc, a hynny mewn Cymraeg perffaith.

Roeddwn yn eistedd drws nesa iddynt. Roedd yn weddol amlwg fy mod yn chwerthin yn ddistaw os nad uchel wrth glywed hyn. A oedd ateb gennyf? Methais a meddwl am ddim byd addas. Dyma’r Manc yn troi atof a son fod y grwp oedd ar y llwyfan ar y pryd yn ei atgoffa o Joy Division ac o fewn eiliadau da ni wrthi yn trafod Ian Curtis, The Cure ac yn rhannu’r un dant cerddorol.

Dwi heb ddweud dim am y Gymraeg, dwi heb faddau iddo ond dwi heb willtio chwaith. Mewn maes parcio ger yr orsaf ym Mhrestatyn ar bnawn Sul gyda llwythi o bandiau roc o ogledd Cymru yn perfformio – yr unig beth fedra’i neud yw chwerthin a meddwl pa mor swreal yw hyn ôll.

Does dim diwylliant Cymraeg cyfoes i’w weld ar strydoedd Prestatyn. Tydi’r Manc, na’r rhieni eraill, ddim wedi gweld na chlywed Bendith, HMS Morris, Ani Glass, Candelas, Adwaith, (na’r grwp Ian Rush o’r Wyddgrug hyd yn oed?). Nid fy mod yn cytuno a’r boi bach OND – pryd glywodd o neu welodd o rhywbeth Cymraeg cyfoes, ifanc cŵl? Yn amlwg mae eu plant, yn Ysgol Prestatyn, angen eu trochi mewn pethe Cymraeg cyfoes.

Lle od, ang-nghymreig, anghyfarwydd. Tref a ddatblygwyd gan Henry Pochin (Bodnant) gyda dyfodiad y rheilffordd yn y cyfnod Fictoraidd. Fuodd na rioed ddim byd Cymreig am y lle felly. Wrth grwydo’r stryd fawr rwyf yn taro ar draws ffowntan gofeb Henry Pochin. Dyn hynod.

Cemegydd oedd Pochin a lwyddodd i greu sebon gwyn drwy buro’r rosin – dyna ddaeth a rhan o’i gyfoeth iddo. Llwyddoodd hefyd i ddefnyddio Clai Tseina i greu papur o well ansawdd. Dyna’r ail ran o’r cyfoeth. Dau beth sydd yn cael eu cymeryd yn hollol ganiataol heddiw a dau beth gafodd eu datblygu gan y gŵr hynod yma, Henry Pochin. Gyda’r cyfoeth prynodd Stad Bodnant.

O 1874 ymlaen datblygodd y gerddi ym Modnant, Dyffryn Conwy. Y teulu Puddle, y garddwyr, tair cenhedlaeth ohonynt, ddatblygodd y gerddi go iawn a hynny ar ran Pochin ac yn ddiweddarach y McLaren’s er mai gweledigaeth Pochin a’r McLarens oedd wrth waith yma.

Does fawr o ddiwylliant Cymreig yn perthyn i Bodnant rhywsut chwaith. Hanes Cymru yndi. Cymreig nacdi. Wrth grwydro Stryd Fawr Prestatyn mae’n amlwg fod fwy o gaffis a siopau bach boutique yma. Gwelaf yr ochr dda a’r ymdrech ond o ran Cymreigtod mae angen, i ddyfynu Saunders, dim llai na chwyldro.

Croeso i Gymru medda ni, ond mae angen rhywbeth gweledol, clywedol, amlwg yn y llefydd yma.