Sylwadau ar y Good Life Experience, Herald Gymraeg 28 Medi 2016

Petawn yn gorfod enwi fy hoff raglenni radio ar hyn o bryd, mae’n debyg mae Rhaglen Cerys ar fore Sul ar BBC 6Music a Rhaglen Hwyrnos Georgia Ruth ar Nos Fawrth ar BBC Radio Cymru fyddai’r ddwy raglen y byddwn yn eu disgrifio fel ‘gwrando hanfodol’. Y rheswm syml am hyn yw fod rhywun yn sicr o glywed rhywbeth newydd ar y sioeau yma yn ogystal a chael ei ddiddanu gan frwdfrydedd y cyflwynwyr am y gerddoriaeth.

Felly, mewn rhyw gyd-ddigwyddiad rhyfedd, dyma gael fy hyn bythefnos yn ôl yn cymeryd rhan yng ngŵyl Good Life Experience ar banel hefo Georgia Ruth. Cerys, ochr yn ochr a Charlie a Caroline Gladstone a Steve ‘Abbo’ Abbott sydd yn gyfrifol am sefydlu a churadu y Good Life Experience, sydd yn cymeryd lle ar dir Siop Fferm Penarlag bob mis Medi. Dyma Mr Mwyn felly, mewn ‘sandwich-ddiwylliannol’ rhwng fy hoff gyflwynwyr, er ddim yn llythrennol (yn amlwg!).

Roeddwn i, Georgia, y cynhyrchydd David Wrench a cwpl o aelodau o Gor y Fflint wedi derbyn gwahoddiad i drafod dylanwad y dirwedd Gymreig ar gerddoriaeth Cymraeg / Cymreig ym mhabell ‘Caught by the River’ ar y prynhawn Sadwrn. Dyna chi y math o ŵyl yw Good Life Experience. Fe chwaraeom ganeuon gan Plethyn a Llygod Ffyrnig fel engreifftiau o sut gallwn ddangos dylanwad pendant y lle ar yr artist neu’r gerddoriaeth.

Ond yr hyn sydd wedi plesio rhywun go iawn yw’r ganmoliaeth gan bobl ar y cyfryngau cymdeithasol i’r drafodaeth. Nifer o rhain o du allan i Gymru, y rhan fwyaf o rhain yn ddiethr i’r traddodiad Plygain – ac unwaith eto dyma chi Good Life Experience ar ei ora – pobl yn gwrando / dysgu / gwerthfawrogi – ac yn fodlon diolch i ni wedyn am ein 'geiriau doeth'.

Yn gynharach yr un prynhawn bu’m yn gwrando ar yr awdur John Higgs yn rhoi sgwrs, fo sgwennodd y llyfr The KLF: Chaos, Magic and the Band Who Burned A Million Pounds. Eto, dyna chi Good Life Experience, a mae gwrando am 40 munud ar rhywun yn damcaniaethu ar pam bu i’r KLF losgi milwin o bunnoedd ar Ynys Jura yn union y math o beth yr wyf wrth fy modd yn ei wneud.

Er fod Higgs wedi gwneud ei waith ymchwil i’r Illuminati a’r Justified Ancients of Mu Mu, sef y dylanwadau amlwg ar y KLF, teimlais nad oedd unrhyw feirnaidaeth o gwbl ganddo ar anturiaethu Cauty a Drummond. Yr ôll a wnaeth Higgs mewn gwirionedd oedd parhau ac ychwanegu at y mytholeg. Diddorol a doniol - ond gobeithias am drafodaeth ychydig mwy heriol ganddo.

O ran artistiad, yr artist nath yr argraff fwyaf arnaf oedd Aldous Harding, canwr-gyfansoddwr o Seland Newydd. Dwi ddim yn credu i mi erioed weld rhywun fel hyn o’r blaen. Gyda arddwysedd Bowie, Lydon, Kate Bush a Dave Datblygu wedi ei rowlio mewn i un roedd y mwyafrif ohonnom yn y gynulleidfa wedi ein synnu a’n heffeithio gan berfformiad Harding.  Dydi ‘anhygoel’ ddim yn gwneud cyfiawnder a hi a dwi’n methu cael hyd i eiriau addas.

Yn cyfeilio iddi ar y noson, a hynny ond gyda pnawn o rybydd ac un ymarfer, oedd H Hawkline - sef y cerddor Huw Evans. Ryfeddais fod Huw wedi mentro gwennu ar Aldous yn ystod y perfformiad. Roedd y rhan fwyaf ohonnom ofn dal ei llygaid.  Rhyfeddais hefyd ar ddawn cerddorol Huw ar y piano. Un gair – parch.

Ac wrth aros gyda Huw / H Hawkline, mae lle i ddadlau fod yr hanner awr o ‘seibiant’ gefais yn eistedd yn gwrando arno yn chwarae recordiau (DJio) yn un o fy uchafbwyntiau yn ystod gŵyl Good Life Experience. Pleser a dysgu. Cyfuniad perffaith.

Hen Eglwys Tanysgafell, Herald Gymraeg 21 Medi 2016

Rwyf yn hynod ddiolchgar i Valmai Lloyd am ei llythyr yn yr Herald Gymraeg (7fed Medi 2016) yn holi am fwy o hanes hen eglwys a mynwent Tanysgafell rhwng Tregarth a Bethesda. Fel arfer gyda unrhyw ymholiad ‘archaeolegol’ y man cychwyn  yw cael golwg ar safle we ‘Archwilio’, sef cofnodion Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd o’r safleoedd sydd i’w cael yng Ngwynedd a Môn.

Proses weddol hawdd yw chwyddo’r map ar ‘Archwilio’ tuag at yr ardal gywir a wedyn lleihau faint o safleoedd a ddangosir drwy geisio cyfyngu ar hyd a lled y gwaith chwilio drwy awgrymu cyfnodau penodol yn y mynegai. A dyma ni, hawdd iawn, ‘ôl-ganol oesol’, a mae’r fynwent yn ymddangos gyda cyfeirnod map OS, SH 615667.

Digon anodd mewn gwirionedd yw gweld yr eglwys a’r fynwent o bell gan ei bod bellach wedi ei chuddio gan goed. Mae adeilad yr eglwys yn adfail a dim ond ychydig o’r cyrsiau isaf o’r wal sydd wedi goroesi. Saif y rhan fwyaf o’r cerrig beddi wedyn ar y llethr ychydig o dan yr eglwys. Wrth gyrraedd y fynwent cawn argraff o fynwent gron o amgylch yr eglwys ond mewn gwirionedd mae’r fynwent yn ymestyn allan islaw yr eglwys.

Gwelwn mai cerrig beddi o’r 19eg ganrif ydynt a fod y fynwent wedi dod i ben cyn ddiwedd y ganrif honno. Fel y byddai rhywun yn disgwyl mae’r cerrig beddi o lechan a mae awyrgylch od iawn yma gan fod y goedwig a’r mieri bellach wedi ennill y blaen ac yn cuddio’r fynwent fel rhyw fantell hud dros faes chwarae’r tywlyth teg.

Mae’r holl enwau ar y cerrig bedd wedi eu cofnodi gan Gymdeithas Hanes Teulu Gwynedd a gellir gweld y cofnodion yma ar safle we welshgenealogy.net

Cyfeiriodd Valmai yn ei llythyr at farwolaethau plant ifanc, yn aml rhywbeth oedd yn effeithio  teulu arbennig a chawn gofnod trist iawn ar garreg fedd y teulu Thomas, fel y ganlyn:

Er cof am Blant William ac Ann Thomas, Bryntirion. Maria, fu farw Hydref 6,1855, yn 4ml oed. Robert fu farw Mawrth 26, 1858, yn 5 ml oed. Robert fu farw Tachwedd 18, 1860 yn 1 fl a 4 mis oed. William fu faew Tachwedd 4, 1862, yn 6 ml oed.

Er i mi ymweld ar fynwent er mwyn sgwennu’r ethygl hon, rhaid cyfaddef nad wyf wedi cael digon o amser i wneud fawr o waith ymchwil pellach. Roedd marwolaethau ymhlith plant ifanc ddigon cyffredin cyn yr 20fed ganirf ond wrth edrych ar hanes trist y teulu Thomas mae rhai blynyddoedd rhwng bob marwolaeth sydd yn awgrymu mai rhesymau naturiol fyddai hyn yn hytrach nac un achos penodol o haint neu glefyd?

Dwi ddim yn siwr beth yw’r cysylltiad ac Eglwys Santes Ann, saif honno ar y ffordd am Fynydd Llandegai oddiar y B4409. Adeiladwyd yr eglwys newydd  yma, ym 1865 gan Edward Gordon Douglas-Pennant, Barwn 1af Penrhyn, gan fod yr eglwys  wreiddiol i Santes Ann wedi ei guddio gan domen llechi Chwarel Penrhyn.

Adeiladwyd yr eglwys newydd gan J O Roberts, pensaer Stad Penrhyn ym Mryn Eglwys ger y pentref newydd ar gyfer y chwarelwyr. Trosglwyddwyd gyfrifodeb am yr eglwys i’r Eglwys yng Nghymru ym 1921 a bu rhaid i’r eglwys gau ym 1997 oherwydd i gostau cynnal a chadw fynd yn drech arnynt. Mae golwg ddigon trist ar yr eglwys a’r fynwent bellach gyda nifer o’r ffenestri wedi torri. Wrth grwydro’r ardal clywais rhyw son fod bwriad addasu’r eglwys i mewn i dŷ preifat?

Mae dwy ffordd wahanol i gyrraedd hen eglwys Tanysgafell. Os am ychydig bach o dro, byddai rhywun yn gallu dilyn llwybr Lon Las Bethesda oddiar Ffordd yr Orsaf (Station Road) ger y Cae Rygbi ym Methesda ei hyn a wedyn croesi Pont Sarnau dros yr Afon Ogwen. Ar ôl y bont mae angen dringo’r llwybr at ben y bryn (gan anelu am y ffordd B4409 rhwng Tregarth a Bethesda). Fe welwch lwybr i’r dde i mewn i’r coed ychydig cyn y giat mochyn a dilynwch y llwybr hwn yn yn ôl am yr hen fynwent ar hyd gopa’r bryn.

Fel arall gall rhywun ddilyn y B4409 o Dregarth am Fethesda a throi i’r chwith yn union cyn Stad Ddiwydiannol Coed-y-Parc, fe welwch arwydd llechan am Hendy Felin ar y troad ac arwydd llwybr troed sydd yn arwain yn syth at y giat mochyn y cyfeirias ato uchod.
Mewn gwirionedd mae angen cymorth pellach ar Valmai a minnau, mae angen gwybodaeth gan drigolion Tregarth a Bethesda arnom.

Wrth grwydro, rhaid oedd ymweld a’r garreg groes Gristnogol gynnar ger Craig y Pandy (SH 600677) sydd ar un o’r fyrdd cul i fyny am bentref Sling. Saif y garreg groes oddifewn i wal ar ochr y ffordd gyferbyn a thai Craig y Pandy. Gwelwn groes amrwd mewn sgwarun wedi ei naddu ar ben uchaf y faen sydd yn sefyll i uchedr o rhyw 90cm. A’i carreg groes ar Lwybr y Pererinion am Enlli oedd hon tybed?

Yn sicr mae hon yn faen fach ddiddorol, sydd heb gael fawr o sylw. Dim ond drwy chwilio ar ‘Archwilio’ am hanes Tanysgafell y darganfyddais eu bodolaeth. Mae darnau bach o hanes dros y dirwedd a dros y lle, ac wrth dreulio rhai oriau yn ardal Tregarth a Sling dyma hyn yn dod yn amlwg iawn. Safle arall gyfagos oedd yn rhaid ymweld a hi oedd Cromlech neu Siambr Gladdu Sling ond mae honno yn stori arall ar gyfer colofn arall.

Felly da chi bobl Pesda a’r Howgets dewch i gysylltiad er mwyn i ni gael rhoi mwy o wybodaeth i Valmai Lloyd gan ddiolch i chi o flaen llaw.

Gwyl Rhif 6, Herald Gymraeg 14 Medi 2016

Un cyndyn iawn ydwyf fel aelod o’r gynulleidfa (unrhyw gynulleidfa), gwell gennyf fod yn brysur, yn gweithio, cefn llwyfan / ar y llwyfan – unrhywle ond yn y dorf. Felly roedd mynychu Gŵyl Rhif 6 yn beth anarferol iawn i mi wneud, rwyf wedi gweithio hefo gormod o grwpiau pop dros y blynyddoedd i hyd yn oed ystyried mynd i wylio mwy o grwpiau – a hynny er mwyn rhywbeth mor anastyriol a ‘mwynhad’.

Ond eleni, a finnau angen trafod yr Ŵyl ar fy rhaglen Radio Cymru, dyma fynychu fel aelod o’r ‘Wasg’, a wyddochi beth, gyda joban i’w wneud roeddwn ddigon hapus. “Gweithio”, dyna oedd fy ymateb i unrhywun oedd yn gofyn os oeddwn yn mwynhau fy hyn?

A dyma ddechrau hefo’r Prif Lwyfan a’r grwp cyntaf ar y pnawn Sul, Geraint Jarman. Fe wnaeth Jarman sylw o’r llwyfan cyn cychwyn fod yna “Gymraeg ar y Prif Lwyfan” a fe blesiodd hynny y ffyddloniad yn fawr. Buddugoliaeth fychan ond arwyddocaol.  

Un gair sydd i ddisgrifio Jarman, gwych. Doedd dim modd beirniadu ei berfformiad. Fe welais Jarman yn y Melkveg yn Amsterdam reit ar ddechrau’r 1980au a roedd yn ‘wych’ yno hefyd. Does fawr wedi newid mewn gwirionedd. Rydym wedi colli Tich Gwilym a mae Jarman wedi colli ychydig (nid gormod) o’i wallt ond petae rhywun yn cau ei lygaid – dyma Jarman (fel erioed) ar ei orau.

Grwp ifanc iawn yw Ysgol Sul yn hannu o ardal Llandeilo. Petae rhaid i mi roi wobr i’r grwp mwyaf addawol i mi weld yn yr Ŵyl byddai Ysgol Sul yn ennill yn hawdd. Gyda thinc o’r Smiths yn sain y band tri aelod roedd yn amlwg mae’r oll sydd ei angen ar Ysgol Sul yw chwarae tua 300 o gigs a meistrioli eu crefft a datblygu eu hyder a chrefft llwyfan. Mi ddeith hynny gyda profiad. Addawol iawn a rhaid cyfaddef fod rhain yn grwp hawdd iawn I’w hoffi.

Rwyf wedi gweld HMS Morris droeon ar S4C a rioed wedi ‘dallt’ y peth yn iawn ond yn fyw ar Lwyfan Clough ddiwedd pnawn Syl daeth yn amlwg iawn fod y band wedi elwa yn fawr iawn o gigio yn gyson. Heledd Watkins y prif leisydd oedd yr unig artist i mi ei weld drwy’r dydd wnaeth rhywbeth mor syml a gwenu ar y gynulleidfa, Roedd ei ffordd hamddenol o gyfathrebu a’r gynulleidfa yn arwydd fod Heledd a’r band bellach yn hollol gyfforddus ar lwyfan. Dyma sydd yn digwydd wrth gigio yn rheolaidd.

Prif leisydd arall sydd wedi cyrraedd y pwynt o gael ‘presenoldeb’ cryf ar lwyfan yw Iwan Cowbois. Yn wir mae perfformiadau Cowbois Rhos Botwnnog bellach mor rymys fod rhywun yn gweld band o’r safon uchaf yma, cystal ac unrhywun yng Ngŵyl Rhif 6.

Fe aeth popeth un cywair i fyny wrth i Topper ei hoelio hi gyda perffeithrwydd cerddorol ar Lwyfan Clough. Croeso yn ôl. Heb os roedd pawb yn gwerthfawrogi’r cyfle i glywed un clasur ar ôl y llall gan Topper. Mae Dyfrig Topper yn un arall sydd a phresenoldeb ar lwyfan,seren ddisglair a thalentog.

Rhaid oedd bachu’r cyfle i weld Echo and the Bunnymen mewn pabell orlawn. Bu bron i mi fethu cael mynediad. Fel Jarman mae Ian McCulloch yn dal ac yn dena ac yn gwisgo sbectol haul dywyll.O bell, mae McCulloch yn edrych yn union fel y gwelais ar lwyfan Futurama yn Leeds ym 1980.

Heblaw am Heledd HMS Morris, ychydig iawn o’r cerddorion oedd yn dweud rhyw lawer o’r llwyfan. Methais a deall mwydro Sgowsaidd McCulloch. Un pwynt, a dwi’n siwr bydd nifer yn anghytuno a mi, ond teimlais fod Jarman wedi methu cyfle ar y Brif Lwyfan i oleiaf dweud pwy oedd o yn Saesneg rhag ofn fod cynulleidfa newydd iddo ymhlith y dorf.

Mwy ar Brexit, Herald Gymraeg 7 Medi 2016

Felly, dwi di aros tan ar ôl 5-30pm ar 31ain Awst cyn sgwennu’r golofn er mwyn gweld beth yn union gafwyd ei ddweud am Brexit yn Chequers wrth i Teresa May a’r Cabinet ymgynull am y tro cyntaf ers eu gwyliau haf (braf ar rai ynde). Sa waeth i mi fod heb drafferthu aros, dydi rhywun ddim mymryn callach go iawn.

Clywsom eisoes wrth i May ddechrau’r joban fawr yn Rhif 10 fod “Brexit yn golygu Brexit”, un o’r datganiadau mwyaf hurt, gor-syml wleidyddol a gafwyd yn yr holl broses, a mi gafwyd digon o rheini yndo fel “cael rheolaeth yn ôl” a “gwneud Prydain yn Fawr eto”, gan beri i unrhywun hefo hanner owns o ymennydd i ymateb “Iawn Teresa, ond oes unrhywun yn eich plith  yn gwybod beth mae Brexit yn ei olygu?”

Yr hyn gafwyd ar 31ain Awst oedd addewid i “wthio ymlaen hefo Brexit”, na fydd ail refferendwm ac yn fwy brawychus, na fydd y Senedd yn pleidleisio (rhoi sel bendith) dros bwyso’r botwm coch (Erthygl 50). Fe ategodd May fod “Brexit yn golygu Brexit”, rhag ofn fod unrhywun yn y Cabinet ddim yn dallt!

Y gwir amdani felly, yw mai amser a ddengys beth yn union mae Brexit yn mynd ei olygu ond dyma ni dau fis ar ôl y refferendwm a dwi ddim yn credu i mi glywed unrhywbeth o gwbl positif ynglyn a Brexit gan unrhywun? Yr hyn sydd yn frawychus yw fod pobl wedi pleidleisio ‘dros rhywbeth’ heb i neb fod yn sicr beth yw’r ‘peth’ hynny! Does neb i weld yn son bellach fod pobl wedi eu camarwain, fod arbed y £350 miliwn yn gelwydd noeth. Na, mae’n rhaid parchu barn y bobl. Ond beth os cafodd y bobl eu twyllo?

Yr hyn sydd yn fwy brawychus yw fod y Llywodraeth yn “gwthio ymlaen” heb wybod eto am beth mae nhw’n gwthio. Cawn weld felly. Anodd credu fod ni mewn sefyllfa o’r fath. Ond dyna ni, dyna lle mae’r holl beth yn ymylu ar ffars wleidyddol. Nid pleidleisio dros rhywbeth nath y mwyafrif o’r mwyafrif ond yn erbyn mewnfudwyr. Ofnaf mai dyna’r peth mwyaf liwiodd barn gormod o’r 52%. Rhaid fod Prydain / Lloegr (a Chymru yn anffodus) yn wlad fach gul, hiliol ond fod yr agweddau ychydig bach o dan y wyneb, ychydig bach o’r golwg, yn sibrwd yn hytrach na gweiddi – cyn Brexit.

Wrth ymateb ym Mis Mhehefin i bleidlais Brexit yn yr Herald Gymraeg, defnyddiais y disgrifiad ‘anllythrennog-wleidyddol’ yn fwriadol i ddisgrifio rhan helaeth o’r werin Brexiteers, yn sicr o ran y rhai oedd wedi coelio’r sloganau. Anghenfil gwahanol iawn yw’r Brexiteers ar yr adain dde eithafol – mae rheini yn gyfforddus yn eu cyfoeth ac uwchlaw unrhyw sgil effeithau fydd yn brifo’r werin Brexiteers o ran yr economi.

Anodd credu nad oes gwrthblaid ym Mhrydain ar yr union adeg pan mae gwir angen un. Pan gaiff Corbyn ei ail ethol dyna ddiwedd ar y Blaid Lafur mwy na thebyg. Canlyniad hyn fydd rhwydd hynt i’r Dde Eithafol. Anodd i May eu ffrwyno, a’n helpo!

Un arall da yn ddiweddar, o ran gor-symleiddio gwallgof, heb son am fod yn ffeithiol anghywir oedd cefnogwyr Trump yn yr USA yn gweiddi “Beth am wneud America yn groenwyn eto”. Yr ‘eto’ oedd y broblem ffeithiol, Hmmm, cyn 1492 dim ond y brodorion oedd yno. Felly yn syml iawn, cefnogwyr Trump – darllenwch hanes eich gwlad!  Beth yw hyn on KKK mewn dillad parchus? Brawychus.

Wrth sgwennu’r golofn mae gwr 40oed o’r enw Arkadiusz Jóźwik  wedi ei lofruddio yn Harlow gan gang o lanciau ifanc. Y tebygrwydd yw fod hyn yn ymosodiad hiliol. Unwaith eto, diolch Brexit. Anodd credu mai dyma Prydain 2016.