O’r holl
olion archaeolegol sydd i’w gweld ar y tirwedd yma yng Nghymru, mentraf awgrymu
fod mwy o fwydro a cham ddehongli yn gysylltiedig a Ffyrdd Rhufeinig nac unrhyw
nodweddion neu faes arall yn y byd Archaeolegol. Y ffaith amdani yw fod, dyn
dros yr holl ganrifoedd, wedi defnyddio’r un llwybrau a’r un bylchau drwy’r
mynyddoedd, wedi anelu am yr un llefydd i groesi afonydd, wedi cadw at ochrau’r
dyffrynnoedd ac wedi cadw’n glir o’r corsydd a’r tir gwlyb wrth ddewis ei lwybr
drwy’r tirwedd.
Am
y rheswm syml yma, mae yna duedd felly fod ffyrdd a llwybrau o wahanol
ganrifoedd yn tueddu i fod yn agos at eu gilydd, neu yn aml ar ben eu gilydd a
does dim gwell engraifft o hynny na ffordd yr A5, sef ffordd Thomas Telford,
sydd yn gorwedd yn aml iawn ar ben yr hen ffordd Rufeinig ‘Watling Street’
rhwng Llundain a Wroxeter (ger Amwythig).
Canlyniad
hyn oll, yw fod pobl, ar lafar, dros y blynyddoedd wedi cyfeirio at hen lwybrau
fel “ffyrdd Rhufeinig” ac yr un mor gamarweiniol at bontydd fel “Pont Rufeinig”
lle mewn gwirionedd y tebygrwydd yw mae ffyrdd y porthmyn yw’r mwyafrif neu hen
lwybrau o’r Canol Oesoedd. Rhaid rhybuddio’r darllenwr fod y cam ddehongli a’r
camargraff yn bodoli mewn print hefyd, mae cyhoeddiadau fel ‘The Roman Roads of North Wales’ Edmund
Waddelove, 1999, bellach wedi dyddio ac yn cynnwys llawer gormod o
gangymeriadau.
Felly
er mwyn deall yn well beth yn union yw’r diweddara yn y maes yma dyma dreulio
bore yng ngwmni’r archaeolegydd David Hopewell o Ymddiriedolaeth Archaeolegol
Gwynedd sydd newydd gyhoeddi llyfr cynhwysfawr ar ei waith ymchwil diweddar o’r
enw ‘Roman Roads in North West Wales’, a
da chi peidiwch a drysu rhwng y llyfrau – un Hopewell sydd ei angen arnoch !
Dros
y ddeng mlynedd dwetha mae Hopewell wedi bod yn astudio ffyrdd Rhufeinig yng
Ngogledd-orllewin Cymru mewn prosiect a ddechreuwyd gan Cadw a sydd wedi cynnwys
y pedwar Ymddiriedolaeth Archaeolegol yng Nghymru. Digon teg fyddai awgrymu mae
Dave yw’r arbenigwr yn y maes yma bellach a’n penderfyniad ni oedd dilyn rhan
o’r ffordd Rufeinig uwchben Rowen yn ardal Bwlch y Ddeufaen.
Roedd
angen lluniau arnom ta beth ar gyfer yr erthygl, ond teimlad y ddau ohonnom
oedd, fod yn gwenud mwy o synnwyr trafod ffyrdd Rhufeinig wrth eu cerdded yn
hytrach na dros banad yn y swyddfa. Os oes unrhywun yn gyfarwydd ac ardal Bwlch
y Ddeufaen, byddwch yn gwybod fod yma dirwedd hynafol aml-gyfnod. Yma cawn weld
cromlech hyfryd Maen y Bardd, y faenhir Ffon y Cawr a’r ddau faen anferth sydd
yn rhoi eu henw i Bwlch y Ddeufaen, oll ger y ffordd Rufeinig ddiweddarach.
Dyma
chi engraifft perffaith o dirwedd lle mae olion dyn yn ymestyn o’r pedwaredd
mileniwm cyn Crist hyd at y peilons trydan (Ugeinfed Ganrif) sydd yn llygru’r olygfa ac yn chwithrwd yn
barhaol yn y cefndir. O’r awyr mae patrwm y caeau Canoloesol a chyn-hanesyddol
i’w gweld yn glir o dan walia sychion y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Bron
yn syth wrth i ni adael y maes parcio a chywchwyn i gyfeiriad y gorllewin mae
darnau o’r ffordd Rufeinig o’n blaen. Y cymhlethtod yma yw fod y ffordd newydd
a adeiladwyd ar gyfer cynnal a chadw’r peilons yn aml wedi cael ei adeiladu ar
yr un llinell a’r ffordd Rufeinig a felly fel canlyniad wedi dinistrio darnau
o’r hen ffordd.
Un
o’r camffieithiau am y ffyrdd Rhufeinig yw eu bod wedi adeiladu gyda slabiau o
gerrig ar yr wyneb a dyma Dave yn dechrau egluro pa nodweddion rydym angen cadw
golwg amdanynt wrth gerdded. Yn gyntaf mae lled y ffordd yn gyson oddeutu 5
medr ar draws gyda’r ochrau yn disgyn ychydig o ganol y ffordd i ffos naill
ochr. Y darn uchel o’r ffordd yw’r ‘agger’
neu’r ‘sarn’ a hwn oedd y ffaith oedd
efallai yn newydd i mi, mae graean neu gerrig man wedi eu cloddio yn lleol oedd
wyneb y ffyrdd nid slabiau o gerrig.
Felly
roedd wyneb ffordd Rufeinig fwy fel llwybr graeanog ond fod y cerrig wedi eu
gosod yn dyn mewn clai a wedi eu troedio yn galed i’r ddaear. Ond yr hyn oedd
yn hynod arwyddocaol wrth ddilyn y ffordd heibio Bwlch y Ddeufaen oedd faint
o’r chwareli neu grobyllau bychain oedd i’w gweld hyd heddiw ychydig fetrau
naill ochr i’r ffordd. Dyma yn ol Hopewell oedd un o’r arwyddion pwysicaf o ran
tystiolaeth oedd yn awgrymu ffordd Rufeinig ynnhytrach na rhywbeth diweddarach.
Y
nod pob amser yw magu’r sgiliau a’r hyder i ‘ddarllen y tirwedd’ ac o fewn
munudau o gerdded dyma ddod o hyd i sawl engraifft o’r grobyllau graean bychain
yma ar ochr y bryn. Rhywbeth arall diddorol iawn oedd sylwi ar un darn o’r
ffordd fod pobl yn amlwg wedi creu llwybrau diweddarach gan gadw’n glir o’r
agger neu’r sarn. Canlyniad hyn oedd dyfnhau y ffosydd gwreiddiol Rhufeinig fel
fod canol y ffordd yn ymddangos yn llawer uwch heddiw na fyddai wedi bod yn
wreiddiol.
Eto,
y tebygrwydd yw fod y ffordd Rufeinig efallai wedi dechrau erydu neu troi yn
fwdlyd a fod teithwyr neu borthmyn y canrifoedd diweddarach wedi dilyn yr un
llinell ar draws y tirwedd ond wedi ffurfio llwybrau newydd naill ochr i’r hen
ffordd Rufeinig. Y mwyaf mae nhw’n troedio’r un llwybr, y dyfna mae’r ffordd
newydd yn suddo i’r tirwedd, eto engraifft gwych o diwredd aml-gyfnod, o
dirwedd sydd yn esblygu dros amser drwy ddefndydd dyn.
Rydym
yn gwybod o’r Antonine Itinerary fod
ffordd Iter XI yn rhedeg rhwng
Canovium (Caerhun, Dyffryn Conwy) a Segontium (Caernarfon). Rydym hefyd wedi
darganfod sawl carreg filltir Rufeinig ar hyd y darn yma o’r ffordd (cerrig
milltir i’w gweld yn Amgueddfa Gwynedd, Bangor) felly mae sicrwydd fod y darnau
yma uwchben Rowen yn cynnwys y ffordd Rufeinig oedd yn cysylltu Caer a Chaernarfon
bron i ddwy fil o flynyddoedd yn ol.
Diolch
i’r ffaith fod hwn yn dir uchel a heb ei aredig fod yr olion wedi goroesi yma.
Llawer anoddach yw dilyn llwybr y ffordd yn Nyffryn Conwy ac ar y tir
arfordirol ger Caernarfon.
Os
am archebu llyfr David Hopewell ‘Roman
Roads in North West Wales’ cysylltwch a Ymddiriedolaeth Archaeolegol
Gwynedd pam.hughes@heneb.co.uk
Bwlch y Ddeufaen :
No comments:
Post a Comment