Archaeoleg Plas Newydd, Herald Gymraeg 28 Mai 2014

 

 

 

 

Mi fydd unrhywun sydd yn gwylio neu yn gwrando ar y newyddion yn ddiweddar wedi clywed am agor Pwmp Gwres Mor – ers 21/05/14 ym Mhlas Newydd, Mon. Gadawaf fanylion a manylder sut mae hyn yn gweithio yn nwylo galluog Bethan Wyn Jones a fe ganolbwyntiaf ar yr archaeoleg a welwyd yn ystod ein hymweliad a Phlas Newydd wythnos yn ol fel colofnwyr yr Herald Gymraeg.

            Rhaid cyfaddef i ni gael ein trin yn wych gan staff yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, cawsom ein croesawu  gan 6 ohonnynt, pawb gyda ei arbenigedd, a heb iddynt osod carped coch, a heb fod un ohonnon hefo’r enw ‘Tywysog Siarl’, anodd dychmygu sut gallwn fod wedi cael gwell croeso. Ein prif dywysydd oedd Keith Jones sydd yn gyfrifol am waith amgylcheddol yr Ymddiriedolaeth ac ef yn bennaf sydd yn gyfrifol am ddatblygu’r cynllun Pwmp Gwres Mor ar gyfer cynhesur’r ty hynafol.

            Ond fel colofnwyr yr Herald fe gafwyd wledd archaeolegol yn ogystal ac un amgylcheddol / technoleg werdd. Yn dilyn taith dywys o’r Plas ei hyn, gan ymweld a lloftydd fo a hi, gan astudio mulrlun canfas Rex Whistler a gweld coes bren yr Ardalydd cafwyd cyfle prin i ymweld a’r seleri tanddaearol. I mi, ac archaeolegydd yr Ymddiriedolaeth, Kathy Laws, roedd hyn yn antur hynod gyffrous ac yn codi awydd am astudiaeth pellach o hanes y seleri.

            Gwelwyd y selar win a seleri lle cadwai’r teulu eu archifau ond wedyn yr hyn oedd yn wirioneddol ddiddorol os nad ychydig yn annisgwyl oedd fod lefel is wedyn i’r seleri. Felly dyma ddringo un llawr i lawr ac yma gwelwyd muriau hynafol, peidiwch a gofyn pa gyfnod yn union, ond roedd yn amlwg fod y gwaith brics yn y seleri wedi eu gosod yn erbyn wal o gerrig mawr oedd yno yn flaenorol.

            Dyma lle roedd Kathy yn awgrymu fod angen i rhywun wneud arolwg manwl o’r adeiladwaith yma i geisio creu llinell amser a llinell datblygiad ar ei gyfer. Y tebygrwydd yw fod rhain yn perthyn i adeilad cynharach  na’r ‘Plas Newydd’.  Yn wir, yr enw blaenorol ar y lle yma oedd ‘Llwyn y Moel’ a’r cwestiwn amlwg yw a oedd rhai o’r hen walia yma yn y selar ac ambell fwa drws yn perthyn i’r ty gwreiddiol o gyfnod y Tuduriaid ?

            Awgrymwyd fod darn o’r ‘Ystafell Gerdd’ yn perthyn i’r hen neuadd ond fe drawsffurfiwyd y ty yng nghanol y ddeunawddfed ganrif gan Nicholas Bayly yn yr arddull ‘Gothig’ cyn i’r plas ddatblygu ymhellach dan ofal James Wyatt a Joseph Potter. Yn y 1930 cafwyd wared a rhan helaeth o’r elfennau Gothig gan y pensaer Harry Goodhart-Rendel a dyma sydd i’w weld heddiw.

            Felly pethau cymhleth yw adeiladau, anodd i’w dyddio yn gywir ac i wahaniaeuthu rhwng y gwahanol gyfnodau o adeiladu, addasu a newidiadau. Ar ol hanner awr hynod gyffrous o dan y ddaear daeth yr amser i ni weld golau dydd a dyma Keith yn ein harwain at lan y Fenai i ni gael gweld lle mae dwr y mor yn dod i mewn i’r orsaf bwer newydd. Ond, eto i’r archaeolegwyr, dyma le arall o ddiddordeb mawr gan fod yma olion yr hen ‘Rhodfa’r Mor’ a ddefnyddiwyd gan “Ladis” y Plas  er mwyn cael dipyn o awyr iach dybiwn I.

 

            O ochr y Fenai, roedd gweddillion wal y rhodfa i’w gweld yn glir ac yn defnyddio’r arddull esgyrn-penwaig (‘herringbone’) o adeiladu, sef y cerrig yn sefyll yn syth yn hytrach nac yn wastad. Mae adeiladwaith tebyg i’w weld ym Mhorthladd Amlwch, ym muriau y gaer Rufeinig yng Nghaergybi ac yn wir yng nghronbil muriau ‘Hen Walia’ yng Nghaernarfon.

            Dangosodd Kathy adroddiad archaeolegol oedd yn cynnwys hen luniau o’r “ladis” yn cerdded y rhodfa yn eu sgertiau llaes gyda ymbarel rhag cael gormod o haul. Dyna braf arnynt ynde, ond ar hyn o bryd does dim mynediad cyhoeddus i’r rhan yma o’r Plas / gerddi a mae’n debyg byddai cost sylweddol i unrhyw gynllun o ail godi’r rhodfa. Cafwyd hyd i olion ogofau yma hefyd yn ystod y gwaith adeiladu diweddar, a rhain oll wedi eu cau gan y Pagets, ond eto dyma gwestiwn pam mor hynafol yw’r ogofau ? Beth petae rhain wedi eu defnyddio gan ddyn cyn i’r Fenai wahannu’r ynys o’r tir mawr yn ol yn y cyfnod Mesolithig efallai ?

 

            Diwnod bendigedig felly yn cael archwilio Plas Newydd. Diddorol fod cymaint o ‘archaeoleg’ yma heb gychwyn son am y gromlech ar y lawnt a Bryn yr Hen Bobl wrthgwrs ! Cofiwch edrych ar Blog Keith Jones ar hen beiriannau hydro dan yr enw  ‘Hela Hydros’

 

http://ntenvironmentalwork.net/tag/plas-newydd/

 

 

 

Top 50 un-sung Welsh Heroes, Herald Gymraeg 21 Mai 2014.

 

 

Rhywbeth sydd wedi bod o ddiddordeb i mi ers cryn amser bellach, yw’r syniad yma o Gymry, cymeriadau hanesyddol yn bennaf, sydd efallai wedi mynd o dan y radar, sydd ddim yn cael y sylw haeddiannol – a byddaf yn pwysleisio bob amser yn y cyd-destyn yma o beryglon anwybyddu ein hanes.

            Penderfynais y byddai creu rhestr o 50 cymeriad hanesyddol, a rhai diweddar hefyd,  sydd efallai yn haeddu mwy o sylw neu barch, yn beth diddorol i’w wneud a rhoddias wahoddiad ar wahanol lwyfannau ar y We i bobl gyfrannu awgrymiadau. Mae’r canlyniadau nawr i’w gweld ar blog ‘Thoughts of Chairman Mwyn’ fel ‘Top 50 Un-Sung Welsh Heroes’ gan ddefnyddio’r geiriau “un-sung” yn fwriadol gan mae ni yw ‘Gwlad y Gân’.

            A dweud y gwir, mae’r rhestr nawr yn dechrau tyfu dros y 50, a mae rhywbeth diddorol mewn cadw’r rhestr i fynd ac i dyfu. Pam cadw at y rheolau a gorffen hefo 50 ? Felly fe ychwanegais yn ddiweddar Robert Recorde (Herald Gymraeg 7 Mai 2014) sef y gwr a ddyfeisiodd y symbol eguals (=). Braf oedd derbyn awgrymiadau gan ddilynwyr ar Weplyfr a Thrydar a theimlo ein bod yn “creu’ mymryn o ddiddordeb ac yn cael dipyn o hwyl yn y broses.

            Cafwyd ambell sylw fod gormod o ddynion yn y rhestr, sydd ddim yn wir, ond fe atebais bob tro ein bod angen i’r darllewnwyr awgrymu enwau felly. Wrth reswm mae rhestr o’r fath yn creu “problemau” ac un o’r menywod cyntaf i ymddangos yn y rhestr oedd Buddug neu Boudicca, sef arweinydd y llwyth Iceni (o ardal Essex heddiw) yn ne-ddwyrain Lloegr. Y cwestiwn amlwg yw, os oedd yr “Essex-girl” yma yn Gymraes o gwbl ?

            Cytunwyd fod Buddug yn cael ei hawlio gennym, yn sicr yn Gelt cyn-Rufeinig ac oherwydd cerflun bendigedig J Havard Thomas, 1916 a ddadorchuddwyd gan neb llai na Lloyd George yn Neuadd y Ddinas, Caerdydd mae hi ar y rhestr. Efallai fod Buddug ddigon adnabyddus ond sgwn’i faint ohonnom oedd yn gyfarwydd ac enw Elizabeth Hoggan o Aberhonddu ?

            Elizabeth Hoggan oedd y ferch gyntaf i dderbyn doeuthuriaeth mewn meddygyniaeth o Brifysgol Ewropeaidd a hi hefyd oedd y Meddydg benywaidd cyntaf i’w chofrestru yng Nghymru ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Arbenigodd mewn heintiau ac afiechydon plant a merched on reodd ganddi ddiddordeb mawr hefyd mewn maeterion yn ymwneud a hiliaeth.

 

 

 

            Rhaid, heb os na unrhyw amheuaeth, oedd cynnwys y ddwy chwaer Gwendoline (1882-1951)  a Margaret Davies (1884-1963) , Gregynog. Efallai fod y ddwy chwaer yn weddol amlwg, ond bydd unrhyw ymwelydd a’r Amgueddfa Genedlaethol yng Nghaerdydd yn gwerthfawrogi cyfraniad y ddwy yma i’r casgliadau. Gwendoline sydd yn rhoi llun ‘The Beacon Light’ Joseph Mallord William Turner i ni fel Cenedl. Gwendoline hefyd sydd yn gyfrifol am ‘Nocturne, blue and gold, St Mark’s Venice’ gan James Abbott McNeill Whistler.

            Margaret sydd yn gyfrifol am roi i’r genedl gerflun ‘ Sant Ioan yn Pregethu’ gan Auguste Rodin a Gwendoline ei chwaer sydd yn gadel cerflun Degas ‘Dressed Dancer, study’. A tlotach ein byd ynde, petae Gwendoline heb roi ‘La Parisienne’ gan Renoir i ni er cof a chadw yn ein sefydliad Cenedlaethol yn Cathays. Gall rhywun restru y gwaith celf a roddwyd i’r Genedl gan y ddwy chwaer yma. Cyfraniad amhrisiadwy. Am Turner yn unig rydym yn fythol ddiolchgar, anodd amgyffred gwir arwydddocad eu cyfraniad.

            Mae’r gantores opera Leila Megane yn ymddangos yn ein rhestr. Er tecwch, mae Cwmni Recordiau Sain wedi cyhoeddi CD o’i gwaith a mae cofeb lechan ar wal gorsaf yr Heddlu ym Mhwllheli felly dydi Leila ddim yn hollol anghof. Ond y ffaith ei bod wedi canu ym Mharis, Milan ac Efrog Newydd, hon y ferch fach Gymraeg, a dydi hi ddim yn enw cyfarwydd i’r mwyafrif. Dyna oedd y ffon fesur wrth lunio ein rhestr.

 

 

            Yr awdures Elaine Morgan, awdur ‘The Descent of Woman’ oedd un arall a ymddangosodd. Hi awgrymodd yn ei llyfr nad yw’r ferch yn israddol i ddyn gan herio’r pwyslais gwrywaidd ar y ddamcaniaeth esblygu. Rydym yn gyfarwydd a Darwin, llai cyfarwydd a Alfred Russell Wallace o Sir Fynwy (sydd heb ei gynnwys eto) ond rhaid awgrymu fod angen ystyried Elaine Morgan yn y drafodaeth ehangach yndoes !

            Er i’r rhestr gymeryd dipyn o amser i’w sgwennu, rhyw brosiect dow dow oedd hwn, roeddwn yn falch fod rhan helaeth o’r rhestr wedi ei lunio gan awgrymiadau a chyfranwyr. Felly rhywbeth democrataidd yn ei hanfod oedd hen, nid dewis personol. Ac er y cwynion ar weplyfr, mae marched Cymru yn chwarae rhan flaenllaw yn y rhestr ac os unrhywbeth yn llawer mwy diddorol na’r dynion.

            Mae Ffion Hauge wedi crybwyll chwaiorydd Gregynog ar ei rhaglen hanfodol ar S4C a’r hyn sydd yn amlwg fod digon mwy o fenywod cryf, diddorol, blaengar, heriol, arloesol, radical i’w trafod ar pa bynnag lwyfan neu fforwm.

http://rhysmwyn.blogspot.co.uk/2013/11/top-50-un-sung-welsh-heroes.html

           

Ffyrdd Rhufeinig, Llafar Gwlad Rhif 123

 

O’r holl olion archaeolegol sydd i’w gweld ar y tirwedd yma yng Nghymru, mentraf awgrymu fod mwy o fwydro a cham ddehongli yn gysylltiedig a Ffyrdd Rhufeinig nac unrhyw nodweddion neu faes arall yn y byd Archaeolegol. Y ffaith amdani yw fod, dyn dros yr holl ganrifoedd, wedi defnyddio’r un llwybrau a’r un bylchau drwy’r mynyddoedd, wedi anelu am yr un llefydd i groesi afonydd, wedi cadw at ochrau’r dyffrynnoedd ac wedi cadw’n glir o’r corsydd a’r tir gwlyb wrth ddewis ei lwybr drwy’r tirwedd.

Am y rheswm syml yma, mae yna duedd felly fod ffyrdd a llwybrau o wahanol ganrifoedd yn tueddu i fod yn agos at eu gilydd, neu yn aml ar ben eu gilydd a does dim gwell engraifft o hynny na ffordd yr A5, sef ffordd Thomas Telford, sydd yn gorwedd yn aml iawn ar ben yr hen ffordd Rufeinig ‘Watling Street’ rhwng Llundain a Wroxeter (ger Amwythig).

Canlyniad hyn oll, yw fod pobl, ar lafar, dros y blynyddoedd wedi cyfeirio at hen lwybrau fel “ffyrdd Rhufeinig” ac yr un mor gamarweiniol at bontydd fel “Pont Rufeinig” lle mewn gwirionedd y tebygrwydd yw mae ffyrdd y porthmyn yw’r mwyafrif neu hen lwybrau o’r Canol Oesoedd. Rhaid rhybuddio’r darllenwr fod y cam ddehongli a’r camargraff yn bodoli mewn print hefyd, mae cyhoeddiadau fel ‘The Roman Roads of North Wales’ Edmund Waddelove, 1999, bellach wedi dyddio ac yn cynnwys llawer gormod o gangymeriadau.

Felly er mwyn deall yn well beth yn union yw’r diweddara yn y maes yma dyma dreulio bore yng ngwmni’r archaeolegydd David Hopewell o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd sydd newydd gyhoeddi llyfr cynhwysfawr ar ei waith ymchwil diweddar o’r enw ‘Roman Roads in North West Wales’, a da chi peidiwch a drysu rhwng y llyfrau – un Hopewell sydd ei angen arnoch !

Dros y ddeng mlynedd dwetha mae Hopewell wedi bod yn astudio ffyrdd Rhufeinig yng Ngogledd-orllewin Cymru mewn prosiect a ddechreuwyd gan Cadw a sydd wedi cynnwys y pedwar Ymddiriedolaeth Archaeolegol yng Nghymru. Digon teg fyddai awgrymu mae Dave yw’r arbenigwr yn y maes yma bellach a’n penderfyniad ni oedd dilyn rhan o’r ffordd Rufeinig uwchben Rowen yn ardal Bwlch y Ddeufaen.

Roedd angen lluniau arnom ta beth ar gyfer yr erthygl, ond teimlad y ddau ohonnom oedd, fod yn gwenud mwy o synnwyr trafod ffyrdd Rhufeinig wrth eu cerdded yn hytrach na dros banad yn y swyddfa. Os oes unrhywun yn gyfarwydd ac ardal Bwlch y Ddeufaen, byddwch yn gwybod fod yma dirwedd hynafol aml-gyfnod. Yma cawn weld cromlech hyfryd Maen y Bardd, y faenhir Ffon y Cawr a’r ddau faen anferth sydd yn rhoi eu henw i Bwlch y Ddeufaen, oll ger y ffordd Rufeinig ddiweddarach.

Dyma chi engraifft perffaith o dirwedd lle mae olion dyn yn ymestyn o’r pedwaredd mileniwm cyn Crist hyd at y peilons trydan (Ugeinfed Ganrif)  sydd yn llygru’r olygfa ac yn chwithrwd yn barhaol yn y cefndir. O’r awyr mae patrwm y caeau Canoloesol a chyn-hanesyddol i’w gweld yn glir o dan walia sychion y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Bron yn syth wrth i ni adael y maes parcio a chywchwyn i gyfeiriad y gorllewin mae darnau o’r ffordd Rufeinig o’n blaen. Y cymhlethtod yma yw fod y ffordd newydd a adeiladwyd ar gyfer cynnal a chadw’r peilons yn aml wedi cael ei adeiladu ar yr un llinell a’r ffordd Rufeinig a felly fel canlyniad wedi dinistrio darnau o’r hen ffordd.

Un o’r camffieithiau am y ffyrdd Rhufeinig yw eu bod wedi adeiladu gyda slabiau o gerrig ar yr wyneb a dyma Dave yn dechrau egluro pa nodweddion rydym angen cadw golwg amdanynt wrth gerdded. Yn gyntaf mae lled y ffordd yn gyson oddeutu 5 medr ar draws gyda’r ochrau yn disgyn ychydig o ganol y ffordd i ffos naill ochr. Y darn uchel o’r ffordd yw’r ‘agger’ neu’r ‘sarn’ a hwn oedd y ffaith oedd efallai yn newydd i mi, mae graean neu gerrig man wedi eu cloddio yn lleol oedd wyneb y ffyrdd nid slabiau o gerrig.

Felly roedd wyneb ffordd Rufeinig fwy fel llwybr graeanog ond fod y cerrig wedi eu gosod yn dyn mewn clai a wedi eu troedio yn galed i’r ddaear. Ond yr hyn oedd yn hynod arwyddocaol wrth ddilyn y ffordd heibio Bwlch y Ddeufaen oedd faint o’r chwareli neu grobyllau bychain oedd i’w gweld hyd heddiw ychydig fetrau naill ochr i’r ffordd. Dyma yn ol Hopewell oedd un o’r arwyddion pwysicaf o ran tystiolaeth oedd yn awgrymu ffordd Rufeinig ynnhytrach na rhywbeth diweddarach.

Y nod pob amser yw magu’r sgiliau a’r hyder i ‘ddarllen y tirwedd’ ac o fewn munudau o gerdded dyma ddod o hyd i sawl engraifft o’r grobyllau graean bychain yma ar ochr y bryn. Rhywbeth arall diddorol iawn oedd sylwi ar un darn o’r ffordd fod pobl yn amlwg wedi creu llwybrau diweddarach gan gadw’n glir o’r agger neu’r sarn. Canlyniad hyn oedd dyfnhau y ffosydd gwreiddiol Rhufeinig fel fod canol y ffordd yn ymddangos yn llawer uwch heddiw na fyddai wedi bod yn wreiddiol.

Eto, y tebygrwydd yw fod y ffordd Rufeinig efallai wedi dechrau erydu neu troi yn fwdlyd a fod teithwyr neu borthmyn y canrifoedd diweddarach wedi dilyn yr un llinell ar draws y tirwedd ond wedi ffurfio llwybrau newydd naill ochr i’r hen ffordd Rufeinig. Y mwyaf mae nhw’n troedio’r un llwybr, y dyfna mae’r ffordd newydd yn suddo i’r tirwedd, eto engraifft gwych o diwredd aml-gyfnod, o dirwedd sydd yn esblygu dros amser drwy ddefndydd dyn.

Rydym yn gwybod o’r Antonine Itinerary fod ffordd Iter XI yn rhedeg rhwng Canovium (Caerhun, Dyffryn Conwy) a Segontium (Caernarfon). Rydym hefyd wedi darganfod sawl carreg filltir Rufeinig ar hyd y darn yma o’r ffordd (cerrig milltir i’w gweld yn Amgueddfa Gwynedd, Bangor) felly mae sicrwydd fod y darnau yma uwchben Rowen yn cynnwys y ffordd Rufeinig oedd yn cysylltu Caer a Chaernarfon bron i ddwy fil o flynyddoedd yn ol.

Diolch i’r ffaith fod hwn yn dir uchel a heb ei aredig fod yr olion wedi goroesi yma. Llawer anoddach yw dilyn llwybr y ffordd yn Nyffryn Conwy ac ar y tir arfordirol ger Caernarfon.

Os am archebu llyfr David Hopewell ‘Roman Roads in North West Wales’ cysylltwch a Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd pam.hughes@heneb.co.uk

 

Bwlch y Ddeufaen :

Tirlun cyn-hanesyddol Pentrefelin, Llafar Gwlad Mai 2014 Rhif 124

 

David Hurst Thomas awgrymodd mae gwir werth archaeoleg yw’r wybodaeth rydym yn ei ddarganfod yn hytrach na’r gwrthrychau unigol. Modd i ddeall y gorffennol yw’r gwrthrychau yn hytrach na pethau “gwerthfawr” ar ben eu hunnan - allan o gyd-destyn, ac yn achos gwaith diweddar yn cadw golwg am olion archaeolegol ar hyd llinell y bibell nwy o Bwllheli i Flaenau Ffestiniog mae dyfyniad Hurst Thomas yn berthnasol iawn.

            O ran darganfod gwrthrychau ac olion ‘syfrdanol’ mae’n debyg y gall rhywun awgrymu fod y gwaith wedi bod braidd yn siomedig, ond os yw rhywun am ddadlau mae’r pethau bach weithiau sydd yn datgelu’r pethau mawr, cafwyd cyfle gwych yma i astudio’r tirwedd ar hyd afordir ddeheuol Llyn ac Eifionydd, ar draws Traeth Mawr ac ymlaen wedyn heibio Maentwrog am Flaenau Ffestiniog.

            Un o’r cwestiynau rwyf yn ei gael bob amser wrth ymweld a safleoedd archaeolegol hefo grwpiau a dosbarthiadau yw’r cwestiwn o faint o goed fydda wedi bod o gwmpas y safle yn y cyfnod perthnasol. Cofiwch i amaethyddiaeth gael ei gyflwyno i Ynysoedd Prydain yn y cyfnod Neolithig, oddeutu 6 mil o flynyddoedd yn ol, a byth ers hynny mae dyn wedi bod yn clirio’r tir ar gyfer tyfu cnydau a chadw anifeiliaid.

            Wrth reswm, nid hawdd yw ateb y cwestiwn uchod gyda sicrwydd heb fod yr archaeolegwyr wedi cael cyfle i wneud archwiliad gronynnau paill hynafol ac i hyn fod yn effeithiol mae’n rhaid cael hyd i’r gronynnau paill wedi goroesi. Y cyfle gorau i sicrhau goroesiad yw archwilio mawndir ac yn ystod y gwaith ar y bibell nwy dyma’r union gyfle yn dod i’r fei ger Pentrefelin.

            Felly y broses yw cymeryd darn sampl drwy’r mawndir ar gyfer ei archwylio a wedyn drwy astudio’r paill yn y gwahanol haenau o fawn mae modd creu darlun o sut mae’r tyfiant wedi newid dros amser. Yn syml, mae rhywun yn cyfri’r gronynnau paill ac yn creu tabl o’r calyniadau.

            Un o’r darganfyddiadau pwysicaf yn ardal Pentrefelin oedd yr hyn a elwir yn domeni llosg, mae rhain ddigon cyffredin yn y tirwedd a’r ddamcanaiaeth yw fod rhain yn weddillion llefydd goginio yn dyddio yn ol i’r Neolithig a drwy’r Oes Efydd. O’r dyddiad radio-carbon ym Mhentrefelin gellir awgrymu fod rhain mewn defnydd yn y cyfnod rhwng 2500 cyn Crist hyd at oddeutu1500 cyn Crist.

            Er hyn, cafwyd dyddiad yn y 7fed ganrif oed Crist ar gyfer un o’r tomeni llosg ym Mhentrefelin, sydd yn anisgwyl ac yn sicr yn anghyffredin. Os felly, efallai fod y dull yma o goginio drwy grasu cerrig mewn tanllwyth a wedyn eu rhoi mewn i gafn o ddwr er mwyn berwi’r dwr  wedi cael ei ‘ail-ddarganfod’ yn y Canol Oesoedd cynnar – os felly mae hwn yn ddarganfyddiad pwysig iawn.

            Ond beth mae’r tomeni llosg cyn-hanesyddol yn ei ddweud wrthom ? Efallai mae llefydd a ddefnyddir yn achlysurol, a hynny wedyn efallai dros gyfnod hir o amser, ar gyfer gwledda a digwyddiadau pwysig neu ddefodau pwysig fydda’r mannau goginio yma ond mae’n rhaid felly, fod dyn wedi byw yn weddol agos. Dyna’r peth pwysicaf, mae’r tomenni llosg yn awgrymu fod dyn yn byw (a ffermio) yn yr ardal. Yr hyn sydd ddim mor hawdd i’w ddarganfod yw olion eu tai – yn sicr yn y cyfnodau Neolithig / Oes Efydd.

            Felly gan fod nifer o domeni llosg yn ardal Pentrefelin gallwn fod yn hyderus fod dyn yn byw ac yn amaethu yn yr ardal yma yn y cyfnod rhwng y Neolithic Hwyr a’r Oes Efydd ond mae’r dystiolaeth o’r archwiliad gronynnau paill yn cadarnhau fod coed yn cael eu clirio a chnydau yn cael eu tyfu.

            Yn ol y dystiolaeth, yn y cyfnod Neolithig hwyr, odduetu 2500 oed Crist, roedd ardal Pentrefelin yn goediog gyda gwernen a derwen yn ddigon cyffredin, y wernen yn amlwg yn tyfu yn agosach at yr afon a’r dderwen yn fwy cyffredin dros ardal ehangach. Awgrymir fod coed yn cael eu clirio dros y mileniwm nesa, mae’n debyg ar gyfer caeau – rhai ar gyfer anifeiliaid a rhai ar gyfer cnydau ond nad oedd clirio coed ar raddfa fawr.

            Felly o’r Neolithig ymlaen, mae amaethyddiaeth yn bodoli ond mae’n debyg mae’r patrwm fyddai ffermydd bychain mewn ardaloedd wedi eu clirio o goed. Awgrymir hefyd o’r arolwg fod y coed yn tyfu yn ol ar ol cyfnodau o glirio ac amaethu. Erbyn yr Oes Haearn fe welir fod clirio coed dros ardal ehangach a fod hyn yn batrwm parhaol wedyn yn y mileniwm cyn Crist.

            Dyma’r patrwm felly, erbyn y cyfnod Celtaidd yn y canrifoedd olaf cyn Crist, rydym yn gweld clirio sylweddol o goed a fod cnydau yn cael eu tyfu ar raddfa enang. Yr awgrym yw fod y tirwedd yn un o wair a chaeau parhaol ond fod paill grug yn awgrymu fod mawndir yn ymestyn hefyd yn y dirwedd. Mae’n debyg fod y datblygiad mewn tir amaethyddyddol yn cadarnhau fod y boblogaeth ar dwf a fod mwy o alw ac angen am fwyd.

            Dangosir yr arolwg fod y mawndir a glaswellt yn parhau i ehangu yn y dirwedd ac erbyn ddiwedd y mileniwm cyn Crist mai ond darnau o goedwigoedd sydd ar ol a fod y tirwedd yn ymdebygu i’r hyn a welir heddiw (petae rhywun yn cael gwared ar drefn caeau fodern). Y tebygrwydd yw fod y paill pin yn adlewyrchu cyflwyno coed newydd i’r ardal o’r ddeunawddfed ganrif ymlaen.

            Y fantais fawr o edrych am olion archaeolegol ar hyd y linell bibell nwy o Bwllheli i Flaenau Ffestioniog yw fod ardal eang wedi cael ei archwilio. Er na chafwyd fawr o olion tai o unrhyw gyfnod cyn-hanesyddol mae’r cyfle i gael arolwg gronynnau paill wedi rhoi darlun o’r tirwedd dros dair mileniwm i ni. Felly tro nesa bydd rhywun yn gofyn am faint o goed oedd ar y tirwedd mae’n bosib awgrymu fod y clirio yn cyflymu ac yn ymestyn yn yr Oes Haearn wrth i’r boblogaeth dyfu.

            Fel rhan o’r prosiect yma bu i Jane Kenney, Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd gynnal nifer o ddarlithoedd cymunedol ar hyd llinell y bibell nwy. Mae hyn yn elfen bwysig o’r gwaith archaeolegol, does fawr o werth dysgu am y gorffennol os yw’r wybodaeth yna ddim yn cael ei rannu hefo’r gymuned leol.

           

9Bach @ Galeri 15/05/14.

 

9Bach have a new album out, ‘Tincian’ on Real World, and this is a short tour of Wales to promote that album.

It is a rare thing these days for the ‘support’ DJ to be mentioned in dispatches but DJ Fflyffilyfbybl (Byd Mawr) provides the vibes. He manages the impossible and vibes up the bar at Galeri. Many are outside on Doc Victoria enjoying the sunshine but I witness at least two people coming up to Dewi to compliment him on his sounds (that’s pretty good) and by 7.30pm  the bar is heaving, overflowing  and grooving to the reggae sounds of Geraint Jarman and later on to the worldy sound of ‘Week of Pines’.

 

Support band Plu are young and a family affair from Caernarfon. Proof if proof is needed that Welsh folk music or traditional music is undergoing a surge in activity and interest. They do a great job of warming up the audience and are both natural and endearing in their approach. They display a real interest, knowledge and indeed passion for the music that they are mining and delivering. Interestingly they cover a track off Welsh Rare Beat (compilation by Andy Votel, a Manc, telling us how good our Welsh music catalogue is).

Plu’s real strength tho’ is the subject matter and honesty of song writing. We are told several times that the lead singer can only write from real life experience and that she has been inspired by Welsh Landsape such as the Mignaint above Penmachno and swimming in the river Dwyfor in Cwm Pennant. This is not radical stuff in one sense, but does display a healthy attitude and it was certainly one of the highlights of the evening to hear that the Welsh landscape is being used to create new Welsh folk music.

Plu create and write their own stuff, therefore the folk tracks are moving on up. This is no purist covers band.

 

9Bach come on to an intro track and images of quarrymen. This feels like a proper gig and indeed this is a band which is now unafraid to display confidence. From the start and throughout 9Bach establish themselves without doubt as the leaders of the (Welsh folk) pack. The deal with Real World must have given them a boost – and it now means that there is some chance of the records being heard.

Somebody earlier on mentioned their recent Guardian review and I do wonder if the sell-out attendance has something to do with this ? The Welsh do love to be told that a band is good by the Guardian or as the Welsh language media have been calling Real World – Peter Gabriel. We only realise how good it is when somebody like Andy Votel comes along and tells us (remember Cool Cymru ?). Maybe, but who cares – this is a good gig for 9Bach and it’s a great attendance for Galeri.

The audience is a who’s who and the great and the good of the Welsh media / literati / twiterati etc but then 9Bach have hung in there for a long long time – this is DESERVED !

9Bach display touches of brilliance within an hour long set which is consistently good. Occasionally, such as with the Greek song, you get the feeling that a bit of editing or musical directorship would give them that final polish but this is without doubt a confident band on their way up.

Lisa Jane not only looks brilliant in orange but she really does have a natural and funny charm, the “English is my second language” routine is probably true, it’s also really funny and almost political. We have had two really interesting ladies on stage tonight. Welsh ladies with attitude, but not one that has been forced out or contrived. This again is very positive – the ladies are far more radical.

We get the hits. ‘Yr Eneth Gath ei Gwrthod’ still stands out as a pop hit. Lisa mentiones the Hinterland trails that used one of their tracks. Again, cool – it gets Welsh music out there.

Musically this is Welsh folk, and some trad, sat on a deep, deep bass. God that bass rumbled, just like King Tubby – brilliant. The visuals and Welsh quilts / quarrymen reminded us that this band is from Bethesda – that great tradition form Maffia Mr Huws to Gruff Rhys – and again I think this is really positive – sense of place – shout it out. Streic Fawr Penrhyn gets a mention.

 

They DO NOT do encores. Lisa makes this clear. But, they do get a standing ovation. Lisa also tells us that she has been told that there are CDs on sale in the foyer. Of course there are – this is the way it is these days. But, alongside some brilliant music, Lisa has to be complimented here for giving it an attitude, not a folk-swagger by any means – but she is without doubt a star and that is something Welsh folk really does need if it is to take things out to the masses.

I wish them well on the journey.

 

Tincian is out now on Real World Records.

Eglwys Sant Pedr, Niwbwrch. Herald Gymraeg 14 Mai 2014.

 

Cefais wahoddiad i fynd draw i weld Eglwys Sant Pedr, Niwbwrch gan y ceidwad Norman Evans, gan ddisgwyl mae uchafbwynt fy ymweliad fyddai gweld y ffenestr Cyn-Raffaelaidd, ond rhaid cyfaddef na ddisgwylias weld y fath gyfoeth hanesyddol yn yr eglwys hynod yma. Dyma un o’r ymweliadau mwyaf diddorol i mi gael yn ddiweddar a byddwn yn argymell fod pawb sydd a diddordeb yn y maes yn gwneud yr ymdrech i ymweld ag Eglwys Sant Pedr.

            Mae’n bnawn Sul, mae fy nhad wedi dod am dro hefo mi, a rydym yn astudio rhai o’r cerrig bedd yn y fynwent wrth i Norman gyrraedd. Yn y fynwent hon mae bedd a cholofn Pritchard Jones, y cymwynaswr sydd yn rhoi ei enw i ddwy neuadd, y neuadd honno ym Mhrifysgol Bangor ac wrthgwrs y neuadd gymunedol a’r llyfrgell anhygoel ym mhentref Niwbwrch ei hyn.

 

            Yn amlwg mae digon o gerrig bedd diddorol i’w gweld cyn i ni fynd i fewn i’r eglwys, a mae Norman yn fwy na hapus i ddangos rhai o’r nodweddion a chymeriadau diddorol sydd yn y fynwent. Cawn garreg fedd Griffith Rowlands, 1760, curad Llangaffo, a foddwyd mewn damwain / llongddrylliad ar y Fenai.

            Cawn ddelwedd o’r penglog a’r esgyrn croes ar garreg fedd Thomas Meredith, hwnnw briododd gwraig a’r enw hyfryd Magdelen a fu farw ym 1738. Rhaid bod Thomas druan wedi ei golli i rhyw bla neu haint difrifol felly. Nid annisgwyl efallai yw cysylltiad Niwbwrch a’r Mor a mae sawl carreg fedd ar ochr ddeheuol i’r Eglwys hefo graffiti arnynt yn dangos lluniau o longau hwylio.

 

            Yr hyn sydd yn amlwg o’r tu allan yw fod hon yn eglwys hir iawn, tystiolaeth fod yr eglwys wedi ei hymestyn yn hanesyddol, ond mae’n anarferol o hir, a mae Norman yn cadarnhau mae hon yw’r eglwys hiraf ym Mon. Dyna chi ffaith ddiddorol yn ei hyn, ac wrth i ni drafod hanes yr Eglwys mae’n werth atgoffa pawb fod yr eglwys wedi ei adeiladu rhyw 50 medr i’r gogledd ddwyrain o Llys Rhosyr (llys Tywysogion Gwynedd).

            Efallai fod modd cyfuno ymweliad a Llys Rhosyr a Sant Pedr, yn sicr byddai hynny yn wledd ar gyfer pnawn Sul – a wedyn gorffen eich diwrnod yn cael panad yn Hooton’s Brynsiencyn (y ganolfan arddio) fel yn wir y gwnaethom ni. Gyda llaw, bydd Llys Rhosyr yn cael ei ‘ail-godi’, neu ei ‘ail-greu’ i fod yn fanwl gywir, yn Sain Ffagan cyn bo hir, felly bydd modd gweld sut byddai Llywelyn ab Iorwerth a Siwan, a Llywelyn ap Gruffydd ac Eleanor wedi treulio eu hamser yma ar Ynys Mon !

            Yr hen enw ar Niwbwrch oedd Llanbedr Rhosfair. Doedd y ‘Newborough’ ddim yn bodoli tan i Edward 1af symud poblogaeth Llanfaes drosodd i orllewin yr Ynys er mwyn iddo adeiladu ei dref newydd Seisnig ym Miwmares ym 1295. Dyma’r ‘ethnic cleansing’ yn Hanes Cymru fel rydym yn atgoffa ymwelwyr wrth eu tywys o amgylch Castell Biwmares. Er fod awgrym fod yr eglwys hir yn ganlyniad o ymuno dwy eglwys, yr un i Fair ac yr un  i Pedr, ond mae Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yn awgrymu nad yma oedd eglwys Santes Fair. Felly efallai mae datblygiad naturiol o ymestyn sydd i’r eglwys hon wedi’r cyfan.

 

            Wrth i ni fynd i mewn i’r eglwys dyma gytuno y byddwn yn cychwyn gyda’r ffenestr ddwyreiniol Cyn-Raffaelaidd. Cynllunwyd y gwydr lliw gan Henry Ellis Wooldridge, un o ddisgyblion a chymhorthydd i Burne-Jones (mae Burne-Jones wedi ei ddisgrifio fel y Cyn-Raffaelydd olaf). Y nodwedd anarferol am y ffenestr yw fod y lluniau o’r Hen Destament. Cawn hanesion Samiwel, Jona a’r morfil, Moses a’r anialwch, 6 stori i gyd, ond yr amlwg yw fod hon yn ffenestr wirioneddol drawiadol. A bod yn onest mae rhywun yn sefyll yno, yn edrych, a’i geg a’r agor fel mae nhw’n dweud. Un gair – bendigedig !

            Ond mae mwy ! I’r gogledd a’r de yn y gangell, mae ffenestri ‘mwslemaidd’ sydd yn perthyn i Arglwydd Stanley, Penrhos a’i gyfnod o adnewyddu eglwysi oddeutu 1886. Roedd Stanley wedi priodi gwraig o Sbaen a wedi ei ddylanwadu cymaint nes iddo arfer crefydd y Mwslemiaid. (gweler hefyd y teils Mwslemaidd yn Eglws Llanbadrig ger Cemaes).

            Eto does ond un gair i dsisgrifio’r ffenestri yma - ‘trawiadol’. Mae’r gwaith gwydr, y delweddau blodeuog, y patrymau yn wirioneddol fendigedig. Felly dyma chi wledd o ffenestri gwydr – digon i fodloni unrhyw ymwelydd.  Er mor drawiadol y ffenestri felly, dim ond megis cychwyn ydym ar ein taith dywys o’r eglwys gan Norman.

 

            Dyma ddychwelyd at y fedyddfaen, a sylwi fod cerfluniau ar dair ochr gan adael un ochr yn wag. Rydym yn damcaniaethu mae’r ochr wag oedd cefn y fedyddfaen, efallai ar un adeg wedi ei osod yn erbyn wal –  ger y drws gwreiddiol ar ochr ddeheuol yr eglwys. Mae’r drws yma bellach yn arwain i’r festri bach lle gwelir dwy garreg fedd hynafol wedi eu gosod yn y wal. Ar y fedyddfaen mae symbol y groes ‘Maltese’ yn ogystal a clymwaith Celtaidd.

 

            Ger y fedyddfaen, a mae hyn yn sicr o ddiddordeb i hynafiaethwyr Mon, mae cofeb i Henry Rowlands, Llanidan. Ond nid i “Y Henry Rowlands”, sef awdur ‘Mona Antiqua Restaurata’ (1723) ond yn hytrach i’w wyr, o’r un enw a’r un alwedigaeth. Mae bedd yr wyr yma gyda llaw ym mynwent Llanedwen.

 

 

            Gan droi yn ol at y gangell, ceir dau fedd hynafol yn gorwedd i’r naill ochr, un i David Barker a fu farw oddeutu 1348 neu 1350 yn ystod cyfnod y Pla Du. Perthyn i Matthew, Archddeacon Mon mae’r llall. A mae mwy o nodweddion, mae ‘corbel’ bach diddorol ar y wal ogleddol ger hen ddrws caeedig sydd i’w weld yn y wal a sydd wedi ei gladdu hanner ffordd ar y tu allan oherwydd y storm dywod fawr yng nghanol yr 14dd ganrif – yr un storm a orchuddiodd Llys Rhosyr.

 

 

            Ond i gloi, er mor wirioneddol hyfryd oedd y ffenestri, yn wir bythgofiadawy, rhaid datgan fod Norman wedi ychwanegu cymaint at ein hymweliad gan ein tywys yn drylwyr o un peth i’r llall. I ddilynwyr y cyfnod Cyn-Raffaelaidd hwyr, mae ffensetr Wooldridge werth ei weld ond mae ffenestri Stanley hefyd yn waith celf o’r radd uchaf.

 

The Fortunes of Grace Hammer.

http://www.amazon.co.uk/The-Fortunes-Grace-Hammer-Underworld/dp/0099520958/ref=sr_1_sc_3?ie=UTF8&qid=1399825898&sr=8-3-spell&keywords=SaraStockbridge

I just wanted to put a heads-up for this wonderful, wonderful book. The author, Sara Stockbridge, muse as they say to Vivienne Westwood back in the 1980's.  This is a good read, easily one of the most gripping novels I have read for a long, long time.
Stockbridge grips you right from the start, we follow the adventures of one Grace Hammer and her young family. A single mum. Not a prostitute. She pick pockets for a living but keeps a respectable and tidy household and disciplines her youngsters.
The story of Jack The Ripper touches us here and there, Grace knew many of the victims, Annie Chapman, Mary Kelly  - and this gives the whole story a real context - it makes it feel true. Accurate it certainly is.
This is a great story, and the so called 'lust' mentioned on the cover is not exploitative - Stockbridge deals with sex very matter of factly, very realistically, sensitively even at times,  and in fact there is mention of the villain Blunt 'soling' a prostitute's skirt and perhaps more than any other paragraph, sums up bad sex as a parallel in a way for the bad guy - this is all that he is capable of.
Although I guess this is an 'adult' novel it is a welcome break from the full-on relentless exploitation that we all endure now on a daily 24 hour basis, Cole Porter could be the reference point  "a glimpse of stocking is something shocking" - that's more refreshing than you think !
A great read, a great escape to Victorian Whitechapel - this is indeed time travel, you can smell the dirt and feel the damp. Quite brilliant.
I do hope there is a sequel.

Aside : We are currently "excited" by the theory that Sir John Williams, founder of the National Library of Wales was the Ripper - something the Library really and most definitely  does NOT promote.

http://news.bbc.co.uk/1/hi/wales/4456437.stm

http://www.casebook.org/suspects/dr-john-williams.html

http://www.dailymail.co.uk/news/article-2432987/Jack-Ripper-Queen-Victorias-surgeon-Sir-John-Williams-claims-book-written-victims-descendant.html

Check out this video of Stockbrigde on Youtube - it sums up that thing of having attitude, Rebellion , subversion, history, context - an appreciation of art, culture, sub-culture, Cultural Reference Points. Anybody who grew up with Punk, Post-Punk, The Face will get this
http://www.youtube.com/watch?v=JVGkEcDNpyc

And even in this short interview, a little over 2 minutes, again Stockbridge get's the points in, most would not do this, manage to do this, want to make that point - she gets the word 'intelligent' in and 'cultural'.
It is this intelligence in fact, that makes Stockbridge shine brightly on the Cultural Landscape  http://www.youtube.com/watch?v=DxcmPldxqn4

See also Westwood Reel 1988 http://www.youtube.com/watch?v=PjnCOIvI2fw

Robert Recorde a'r arwydd = equals. Herald Gymraeg 7 Mai 2014.

 

Gwrando ar ddarlith gan Dr R Brinley Jones Sadwrn dwetha, yr hwn a fu yn Lywydd ar y Llyfrgell Genedlaethol (1996-2007) ac yn Ganghellor Prifysgol Dewi Sant, (1977-95), ymhlith rhestr faith o anrhydeddau a swyddogaethau eraill. Wel dyna chi wledd. Ar dechrau ei ddarlith, fe addawodd ei fod yn mynd i grwydro o’r sgript. Yn y Gymraeg rydym yn son am ‘ddilyn eich trwyn’ ond mae yna ddamcaniaeth gydnabyddedig ar gyfer y math yma o grwydro – sef ‘seico-ddaearyddiaeth’.

            ‘Seico-ddaearyddiaeth’ yw fframwaith crwydro (a sgwennu) awduron fel Peter Finch (Real Cardiff) a Mike Parker (Real Powys). Dyma chi ddisgyblaeth werth ei throsglwyddo i’r Byd Cymraeg. Mae angen mwy o grwydro heb gynllunio, a dyna yn union wnaeth Brinley Jones. Testun ei sgwrs oedd ‘Y Cymry yn Rhydychen’, sef son am ysgolheigion o Gymru fu yng ngholegau Rhydychen. A Brinley ei hyn yn gynnyrch Coleg yr Iesu, roedd nifer o fy nghyd-wrandawyr yn tynnu coes ar ddiwedd y sgwrs am faint o weithiau cyfeirwyd at Rydychen yn ystod yr awr – ond wedi’r cyfan, dyna oedd y pwynt !

            Ond, wrth i Brinley grwydro, dyma son am ddyn o’r enw Robert Recorde. Rwan sgwn’i faint ohonnom sydd yn gwybod pwy oedd Robert Recorde ? Yn sicr doedd hwn ddim yn enw cyfarwydd i mi, rhaid cyfaddef, llaw i fyny, yn fy anwybodaeth !

            Ganed Recorde yn Nibych y Pysgod oddeutu 1512 i deulu parchus a mae cofnod iddo fynychu’r Brifysgol yn Rhydychen oddeutu 1525 – sef y cysylltiad a darlith Brinley. Erbyn 1531 mae’n cael ei gydnabod fel cymrawd o Goleg All Souls a wedyn yn dilyn cwrs meddygyniaeth yng Nghaergrawnt ym 1545. Gan ddychwelyd i Rydychen fel athro mathemateg am gyfnod wedyn, cyn dechrau cyfnod arall, fel meddyg i’r Brenin Edrwad VI, mae’n cael ei ddyrchafu i fod yn gyfrifol am y Bathdy Brenhinol gyda cyfrifoldeb am fwynau ac arian.

            Diweddglo digon trist a thrychinebus mewn ffordd sydd i yrfa Recorde gan iddo farw yng ngharchar y King’s Bench, Southwark wedi ei gyhuddo o achos o roi enw drwg neu enllyb gan elyn gwleidyddol.  Y gelyn gwleidyddol oedd Iarll Penfro. Dyma gyfnod cythryblus mewn hanes, hogyn ifanc oedd Edward VI a wedi ei farwolaeth mae Lady Jane Grey yn rheoli am y 9 diwrnod cyn i Mary I (merch i Harry VIII) gymeryd ei lle.

            Efallai yma, yng nghymlethtod gwleidyddiaeth a chrefydd y dydd cawn weld pam bu Recorde ei gyhuddo gan Penfro. Roedd Recorde yn gefnogol i Eglwys Lloegr a Penfro wedi ochri gyda Mary (pabyddes) felly ‘gwleidyddiaeth’ oedd hyn i gyd, dynion yn ymladd am ddylanwad a ffafriaeth.

            I ni bobl Maldwyn, efallai y dyliwn nodi fod ei daid ar ochr ei fam, gwr o’r enw Thomas Jones, yn hanu o Fachynlleth, felly mae cysylltiad teuluol gan Recorde a Mwynder Maldwyn !

Ond, nid dyna ddiwedd y stori o bell ffordd i ni yma yng Nghymru heddiw, mae’r ffeithiau uchod ddigon diddorol ond efallai ymylol yng nghyd destyn eghangach hanes gwledydd Prydain. Yr hyn sydd o bwys i ni, a rhywbeth y dylid ei ddathlu ganddom fel Cymry, yw mae Recorde sydd yn gyfrifol am greu yr arwydd (=) sef “equals” yng nghyd destun mathemateg.

Yn ei lyfr ‘The Whetstone of Witte’ (1557) mae equals yn ymddangos gyntaf a mae’n cyfeirio at hyn yn y frawddeg “bicause noe 2 thynges can be moare equalle”. Er hyn, fe gymerodd gryn amser i bawb dderbyn a defnyddio’r  symbol =,  a mae son fod ‘ae’ sef ‘aequalis’ mewn defnydd hyd at y flwyddyn 1700.

            Mae Recorde hefyd yn cael ei gydnabod fel y gwr sydd yn cyflwyno’r arwydd (+)  “plus” i siradwyr Saesneg, er fod yr arwydd ei hyn yn bodoli eisoes. Does dim son fod y Gymraeg gan Recorde, go brin dybiwn i, o feddwl ei fod o Ddinbych y pysgod ac yn dilyn ei yrfa wedyn yn Rhydychen a Llundain.

            Felly mae diolch mawr i Dr R Brinley Jones am ddod a’r gwr hynod yma i’m sylw. Ar ddiwedd y ddarlth cefais air gyda Brinley a soniais fy mod wedi bod wrthi yn ddiweddar yn hel enwau o Gymry (Cymraeg a di-Gymraeg) sydd efallai yn haeddu mwy o sylw. Fe all hyn fod yn achos o ddiffyg gwybodaeth neu ddiffyg diddordeb. Y cwestiwn i ni, yw beth yw pwrpas neu gwerth hyn i gyd ?

            Ydi cysylltiad Recorde a Dinbych y Pysgod yn gymorth neu’n arf  i ddenu mwy o ymwelwyr i dde Sir Benfro a thrwy hyn, rhoi hwb i’r economi leol ? Ydi Recorde, neu yn wir darlith Brinley, yn rhywbeth fydda’n addas ar gyfer yr Eisteddfod Genedlaethol fel darlith ar y Maes ? Argian dan, mae pawb yn y Byd yn defnyddio yr arwydd = a mae hyn wedi ei greu gan Gymro.Mae hyn cystal ar USA yn hawlio’r dyn cyntaf ar y lleuad.

            Dwi’n ol at fy nghwestiwn wythnosol, yda ni yn gweiddi digon am y pethau yma ? Wrth edrych ar safle we Visit Tenby, mae nhw’n cyfeirio at y castell Normanaidd ac yn son am ‘Little England Beyond Wales’, ond dim gair am Robert Recorde – fe ddylia ei enw fod ar y dudalen flaen. Dim son amdano chwaith ar dudalen Wikipedia Dibych y Pysgod.

            Awgrymaf yn garedig : “anwybyddu hanes = cangymeriad” !

 

 

Gary Kemp, ‘Kick Out The Jams’ Perspectives, ITV.

(Gary Kemp investigates the modern art world, 25 years after it was rocked on its heels by the arrival of Hirst, Emin and the other Young British Artists).

Introduction.

In 2010 I was managing a musician called Steve New who also used the name Stella Nova. New had been a member of a band called the Rich Kids along with Glen Matlock, Midge Ure and Rusty Egan in the late 70’s. This was Matlock’s post Pistols band. The first single ‘Rich Kids’ was released in a plain red sleeve.

Their song ‘Ghosts of Princes in Towers’ remains one of my all-time favorite records. By 2010 New, or by now Stella Nova, was in a band with Beatrice Brown called Bestellabeast. I helped them out up to Steve’s death – got the recordings out and got Steve’s music business affairs in order.

Steve had been diagnosed with terminal cancer and on Midge’s suggestion we put on a show with the Rich Kids (For One Night Only) as a benefit for Steve’s two kids at the Islington Academy.

When I got down to rehersals I could see five of them on stage, one tall guy really throwing classic rock poses and obviously going for it 200% (and this is only rehersals). As I got up to the stage I recognised the fifth man as Gary Kemp. I later thanked him for his support for Steve – and for guesting with the Rich Kids. His exact words were “it’s a fackin ‘onour mate”. Gary won me over immediately and permanently !

http://www.youtube.com/watch?v=-gJedbKogis Gary Kemp and Mick Jones join them for 'Rich Kids' Islington Academy.

 

There are several reasons why this programme is one of the best things that has been on telly for a long while. I checked out comments on Kemp’s twitter and many of his followers were in agreement.

‘To begin at the beginning’ then ….

Kemp is actually a great presenter, of course, he looks good, his hair, although thinning, is formed into a great quiff, as expected he dresses well, stylish without being loud, suitable for his age and he talks clearly, thoughtfully but with authority and is obviously a natural communicator. This is no ex-popstar turned TV presenter. Rather, in that great tradition best exemplified by our own great (Welsh) lady, Cerys Matthews – Kemp is now a cultural advocate and ambassador.

Like Cerys, Kemp has transcended the boundaries and overrun the barricades of Pop. They (Cerys, Kemp et al) are the modern day Renaissance folk. Troubadours from a different kitchen. Inspiring for sure, inspiring those who follow, watch, listen – to search, explore, discover – to enrich through the use and discovery of that elusive, un-definable - except in the broadest sense, yet ever present thing – ‘culture’.

Secondly, the whole programme is given a great soundtrack. God, what a difference that makes. When we get to hear ‘London’s Calling’ we understand that this is London, ‘Capital of Culture’ permanently. When we get to hear ‘Anarchy in the UK’ we understand Kemp’s quote about art and music being able to change people’s lives – his life – forever.

Words are thrown like missiles, cultural bricks and molotov cocktails, smashing against the barricades, bold statements. Indeed. Kemp, at an important cultural junction, states “It is life changing …… and changes the cultural landscape – a cultural two fingers to the Establishment (forever)”

The use of ‘forever’ several times emphasises the point – we have passed the point of no return, there is no turning back to more innocent and happier times – we have been informed – we will never believe the Establishment again. This is life changing stuff – art and music (Culture) – forever !

The third reason why this programme totally works is the use throughout the programme of Cultural Reference Points. The understanding of the concept of context, which Kemp get’s 100%. Everything happens within context, that may be a social context or a broader landscape context. Events are affected by context and they in themselves go on to affect that context. It is this complete, total, un-compromising and utter understanding of context that makes Kemp an authority figure.

The Sex Pistols gig at the ‘Screen on the Green, Islington, 1976 is therefore acknowledged as a cultural mile stone = context – this is obviously when we hear ‘Anarchy’ as the soundtrack. Kemp does not shy away from the fact that this event was “life changing …..forever”. A clear two fingers to those non-believers who remind us that ‘music can’t change the world’.

Early on, Kemp states  “youth culture fascinated me”, this is the background context to the programme, his youth, his own background in London town. Youth culture is mainly music and fashion at this point, mods, soul boys, punks and later on …. New Romantics, the Blitz Kids …..

We get great shots of London. Kemp on his bike. A sense of place. Context.

Kemp formed a band, Spandau Ballet, we get a clip.

The Young British Artists, or ‘YBA’s’ as they became known, were certainly that interesting mix of bravado, arrogance, cocky-ness, which only the English can do. (Or is it my Welsh Methodism showing here ?) To be honest my instant reaction to most of them back in the day was instant hatered. Mainly towards Hirst and Emin, occasionally to the art – I feel a similar thing towards English folk music. Hard to digest. At times hard to empathise.

Oddly enough I always felt the same sort of thing (cultural disconnect) towards Keith Allen (mate of Hirst et al) but I’ve worked occasionally with Keith recently on some live shows and with his recordings and of course, of course, the bloke is OK. (Methodism gets to us big time).

Maybe it was all front initially but later on it must have been full-on confidence driven by their “popstar” status and behaviour, the adulation, attention, Media attention and all the dosh thrown at them. Kemp qualifies “they behave like rock stars” in the sense that they did then, right from the start, not so much now maybe, but by now they have understood the cultural tone and language, the rules of engagement, they are after all middle age, they  have (mostly) been accepted (by the Establishment)  – it’s no longer really possible to behave like popstars other than the in the ‘county mansion’ sense ? They are now, like cheese ‘mature’ in a sense ……. In a sense. They no longer have to shout !

 

The biggest stars of the YBA’s are the hardest to digest (like). The lesser known YBA’s remain more endearing. I like Michael Landy who Kemp meets at the National Gallery where Landy is Artist in Residence. He ‘destroy’s art’. We get Buzzcocks ‘What do I get ?” as the soundtrack.

Landy lacks the arrogance of Hirst. He is by far the most interesting of the lot. You have to destroy in order to create (Bacon, McLaren et al). The Chapman brothers are also far more interesting than the ‘stars’. Ditch the music tho’ ….the tell tale sign of a naff band is black t-shirts and guitars held too high. Chapman has evidently not watched the London Calling video at Battersea Powerstation. He has missed a cultural reference point.

Gavin Turk also shines through, his degree piece of a Blue Plaque (to himself) which earns him a Fail leads on neatly to his success. In this context, as both Kemp and Turk laugh and acknowledge – he proves that the oxygen and sheer effect of publicity even for ‘failure’ leads to more success than the actual Degree certificate. As if we did not know this. In one sense, funny, simple, provocative – conceptual art – but you end up smiling with them.

This is a poignant moment. Do your own thing – do not be constrained by anything or anybody. What do they know anyway ? Bits of paper are bits of paper. Ultimately the art (or music) will shine through – it’s actually quite a good lesson. Turk should do school and college workshops and inspire the next generation of creatives . Do you think for one moment that Kemp’s academic qualifications made one microscopic difference to Spandau Ballet’s success ? Exactly !

This is not an argument against education, or to be informed and well read, but it is an argument for sticking to your cultural guns. It is an argument for being culturally anti-Establishment. It is a given, a must. A pre-requisite to greater things. Conformity simply does not lead to the next cultural junction, it is only by breaking rules that the train departs the station.

Obvious maybe – but still good to see this on mainstream ITV. I felt inspired just watching. Kemp reminds me of good times in my youth listening to ‘Anarchy in the UK’ and reading ‘The Face’ and wanting to change the Welsh Cultural Landscape - forever.

The other great reminder and lesson presented in this programme is the first Frieze show – all DIY – no sponsorship – they did it themselves. Very Punk. Still relevent. Still a currency. Still probably what the next generation will need to do. There is never really enough help, support, encouragement until you cross the first bridge of media success – then they all jump on board – we always liked your stuff / songs / we were there at the first show / gig …..

We do this well in Wales (ac yn Gymraeg) success – is always success in England, London, the NME, 6Music, Radio 2 – it is only then that we ‘like’ – Cool Cymru took off when the London Media told the Welsh masses that these bands (Catatonia/Manics/60Ft Dolls/ SFA’s) were actually pretty good.

And finally, as if Kemp had not already won me over, (with the Rich Kids let alone the cultural reference points) he show’s us a William Morris chair in his home. Nothing to do with the YBA’s but another great cultural reference point.

 

Morris bridges the Pre-Raphaelites (via Burne Jones the last of the Pre-Raphaelites) with the Arts & Crafts. I now trawl Welsh churches photographing Burne Jones desinged stained glass windows that keep the cold outside and the hypocrites inside. I recently discovered a Henry Ellis Wooldridge window (he was an assistant to Burne Jones) at St Peter’s Church in Newborogh (Ynys Mon).

 

This all makes sense. Kemp is able to taverse the rocky ridge from William Morris to the Sex Pistols while presenting a programme on the YBA’s. Context is everything. Visually stunning. Landscape (urban / London). Art. Great soundtrack. Great TV – simple as that, but most importantly – both compelling and inspiring !

https://www.itv.com/itvplayer/perspectives/series-1/episode-1-perspectives-gary-kemp-kick-out-the-jams