LaLa Shockette Herald Gymraeg 29 Ionawr 2014

 

 

Yr wythnos hon bydd perfformiad yn digwydd yn Llundain, ddim yng Nghymru, a go brin bydd y perfformiad yn digwydd yng Nghymru onibai fod rhywun yn rhywle yn cael gweledigaeth. Ac eto mae’n berfformiad sydd yn ymwneud a Chymreictod mewn un ystyr, efallai gallwn awgrymu fod y perfformaid yn ymwneud a ‘dianc o bentref bychan’. Rydym ddigon cyfarwydd a’r stori hon, rhywun ac angerdd, rhywun ac ysbryd rhydd, rhywun sydd isho gweld y Byd a mae agweddau’r pentref bach neu Gefn Gwlad yn eu rhwystro, eu rhwystro rhag cael byw.

            Efallai mae stori am rwystredigaeth yr arddegau yw hon felly, a’r unigolyn, yr ysbryd rhydd, yn penderfynu ‘troi cefn’ ar gefn gwlad a mentro i’r ‘Ddinas fawr ddrwg’. Cyfarwydd ynde. Bellach wrthgwrs mae pobl ifanc Cymru ac yn sicr pobl ifanc Cymraeg eu hiaith yn dilyn y llwybr yma heb unrhyw awgrym o rwystredigaeth na gwrthryfela drwy symud i Gaerdydd. Mae hon wedyn, y stori ddiweddar, yn un dra wahannol.

            Nid ‘rebals’ sydd yn heidio o Wynedd, Llyn a Mon i Gaerdydd ond y dosbarth canol uchelgeisiol, ar eu ffordd i ‘Cyfryngisville’, fel awgrymodd Joe Strummer yn y gan ‘Career Oppportunities, “Do you wanna make tea at the BBC”. Yr ateb Joe yw, yn amlwg ydynt, ond fod gwenud te bellach yn gyfystyr a bod yn gynhyrchydd radio. A dyma fi yn swnio fel Adferwr. Cofiwch fe ddaw nifer yn ol mewn amser i fagu teulu, bydd tynfa y mynydd, y corsdir a’r llynnoedd yn ormod i rai yn sicr.

            O fewn cyd-destyn ehangach diwylliannol rydym yn troedio llwybr cyfarwydd iawn, fel llwybrau TH Parry-Williams o amgylch Llyn y Gadair, Rhyd Ddu. Rydym yn gyfarwydd a’r cynefin yma, rhiad dianc er mwyn byw, rhaid gadael y cyfarwydd a’r culni llesteiriol. Ond y cyfarwydd hefyd yw’r olygfa un-llygeidiog, cul iawn, sydd i’w gael o “ddiwylliant” yn y cyd-destyn Cymreig, (Cymraeg a Chymreig).

Dyma sydd yn poeni rhywun, rydym mewn pentref heb fawr o ffenestri, felly rhan yn unig o’r olygfa sydd i’w weld. Rydym yn edrych dros y mynyddoedd heb weld na throed na chopa, dim ond rhwng 500 troedfedd a 2,995 troedfedd sydd yn cael ei ganiatau ganddyn “Nhw”. Yn y cyd –destyn yma y “Nhw”, anweledig ond holl bresennol, yw’r consensws, yr hyn rydym yn ei dderbyn y ddi-gwestiwn yn y Gymru Gymraeg, er mae lle i ddadlau fod yna “Nhw” go iawn hefyd, fel y ‘Maffia’ ac i ddyfynnu can arall, gan Paul Weller y tro yma, “The people want what the people get”.

Yr hyn sydd yn poeni rhywun hefyd yw fod hyn yn ymddangos bron yn gynllwyn drwy gytundeb, rydym yn fodlon hefo’r ddiffyg ffenestri, ychydig iawn sydd, nid yn unig am wthio’r ffiniau, ond sydd yn gweld yr angen am wthio’r ffiniau yn y lle cyntaf. Ac eto, ac eto, o ran dadansoddi’r Gymru Gymraeg ol-Fethodistaidd, onid yw hyn yn ei hyn yn cynnig maes ymchwil hynod ddiddorol i rhywun. Rydym yn ol ar lwybr cyfarwydd corsiog ‘Hanes Cymdeithasol’ yn y cyd-destyn Cymreig.

Felly beth am gyrraedd y pwynt, sioe lwyfan y gantores, actores a’r ymryddawn Lowri Ann Richards. Gynt o Gricieth, er fod y broliant yn dweud iddi ddod a Llanfairpwll (fersiwn llawn), ond rhaid wrth ddrama wrth reswm, dyma’r sioe lwyfan ““Whatever Happened to LaLa Shockette?”

Rhaid fod Lowri Ann wedi diolch i’r hollalluog am gael yr enw Lowri Ann a oedd yn canitau iddi drawsnewid y ferch o Gricieth i’r ferch ‘Blitz Kids’ / ‘New Romantics’ gan fedyddio ei hyn yn “L.A Richards”, llawer mwy ‘rhamantaidd’. Y tro cyntaf i mi ddod ar draws L.A Richards oedd ar dudalennau cylchgrawn The Face ddechrau’r 80au yn goesau i gyd ac yn rhan o’r grwp ‘Shock’. Sgwennais amdani yn y Faner, yn union fel heddiw, yn falch o weld rhyw elfen arall o ddiwyliiant a rhyw gysylltiad Cymreig  – rhywbeth oedd yn ymestyn ffiniau.

Yn ystod cyfnod Y Faner roedd delweddau L.A Richards yn eitha ‘rhywiol’ o gymharu ac unrhywbeth oedd yn y Byd Pop Cymraeg ac efallai fod rhywun yn gweld angen am rhywbeth mwy deniadol, rhywiol, ffasiynol na’r arferol denim, denim, denim. Yr enwog Gruff Rhys o’r Super Furry Animals’s fathodd y genhedlaeth yna yn “Deinasoriaid Denim” – does neb wedi gallu rhagori ar y disgrifiad hynny, nid hyd yn oed David R Edwards hefo “wastad yn mynd i Lydaw byth yn mynd i Ffrainc”.

Ond pwynt hyn i gyd, wel mae Lowri Ann wedi mentro ar liwt ei hyn i ddweud stori, y stori, drwy gyfrwng sioe lwyfan. Cofnod o gyfnod sydd prin wedi cyffwrdd a’r Byd traddodiadol Cymraeg. Stori sydd ddim at ddant melys a cheidwadol y rheini sydd am wneud y te, ond os mae dyna’r ddadl dyddiau’r Faner, dyna’r ddadl hefyd heddiw – rhaid ymestyn ffiniau a sicrhau fod popeth (ar gael) yn Gymraeg  neu oleiaf yn cael ei drafod.

Y ddadl yw, fod hyn i gyd yn Hanes Cymdeithasol, mae’n bwysig fod yr hanes allan yna yn rhywle, a fel LaLa Shockette yn gadael y LlanfairPG dychmygol, rhaid i rhywun yn rhywle sicrhau nad yw culni ac un llygeidiaeth yn ein trechu rhag cael gwell golygfa o’r mynyddoedd – troed a chopa !

 

 

 

'Ffarwel i Freiburg' Herald Gymraeg 22 Ionawr 2014

 

Mae’r llyfr ‘Ffarwel i Freiburg, Crwydriadau cynnar T.H Parry-Williams’ gan Angharad Price yn sawl peth, swmpus, hynod ddiddorol, academaidd, yn dangos gwaith ymchwil trylwyr (argian dan ydi) ond yn fwy na dim byd arall hoffwn awgrymu fod y gampwaith yma gan Angharad yn gymwynas a’r Genedl.

            Bydd rhywun yn son yn aml iawn am  ‘fwy o wybodaeth na sydd ei angen’ a does dim dwy waith wrth darllen ‘Ffarwel i Freiburg’ fod yr holl beth yn gorlifo o wybodaeth, gwybodaeth sydd wrth reswm yn newydd i ni oll a dyma’r rhan gyntaf o’r gymwynas a’r genedl. Mae yma sylwedd. Sylwedd ydi’r gair allweddol a diolch byth amdano. Wrth i’r Cyfryngau a rhan helaeth o’r ‘Byd Cymraeg’ faglu dros grea-sgidiau eu gilydd yn y ras i fod yn ‘boblogaidd’ heb ddweud dim o bwys mae Angharad wedi llwyddo i osod y Gymraeg ar lefel uchaf sylwedd.

            Hynny yw, mae gwaith ymchwil Angharad yn waith o sylwedd, ac un o’r elfenau y gwerthfawrogais wrth ddarllen yw fod Angharad bob amser yn gosod crwydriadau Parry-Williams yng nghyd-destyn y dydd a’r lle. Dyma rhywbeth sydd wedi bod yn diethr yn llawer rhy aml yn y Byd Cymraeg, sef sylweddoli fod unrhywbeth sydd yn digwydd yng Nghymru neu i Gymro / Gymraes yn digwydd mewn cyd-destyn ehangach.

            Rydym mor ofn fel Cenedl dygymod a’r ffaith ein bod yn rhan o Wledydd Prydain, cawn gytuno a, neu wrthwynebu goblygiadau hynny yn cyd destyn gwleidyddol, ond rydym yn rhan o’r un cyd-destun yn gymdeithasol os nad diwylliannol yn aml, does dim modd osgoi hynny. Mae modd felly i agweddau Cymreig, neu’r cyd-destyn Cymreig, fodoli oddi fewn i sawl cyd-destyn, un Prydeinig, un Ewropeaidd, un Rhyngwladol. Mae teithiau cynnar Parry-Williams yn cael eu hadrodd o fewn y cyd-destyn ehangach.

Cymerwych Parry-Williams yn cyrraedd Prifysgol Freiburg yn y flwyddyn 1911. Mae’n treulio dwy flynedd yno ac yn gadael blwyddyn cyn ddechrau’r Rhyfel Mawr. Dyna chi gyd-destyn diddorol i ddechrau ond yr hyn sydd gan Angharad yw cyd-destyn y Brifysgol hon yn yr Almaen o ran bywyd a disgwyliadau academaidd y cyfnod. Un agwedd ddiddorol oedd pwyslais y Brifysgol ar i fyfyrwyr fynychu darlithoedd tu allan i’w meusydd craidd, er mwyn cael darlun ehangach – addysg er mwyn dysgu nid er mwyn gradd yn unig, am flaengar.

Awgrymai Angharad i Parry-Williams fynychu darlithoedd o’r fath a does dim ofn gan yr awdur ymhelaethu ar gyd-destyn academaidd Prifysgol Freiburg gan nodi er engraifft fod yr Athro Sooleg, August Weismann (1834-1914) yno ar yr un pryd a Parri-Williams, sef un o fiolegwyr amlycaf ei ddydd a dyn wanaeth waith yr un mor arloesol a Darwin yn y maes esblygiad. Felly mae’r Cymro o Rhyd Ddu yn cael ei osod, heb os, yn y cyd-destun ehangach, un Ewropeaidd ac un sydd yn perthyn i gyfnod penodol ar ddechrau’r Ugeinfed Ganrif.

Rhaid dweud mae yna rhywbeth iach iawn am y darlun yma sydd yn cael ei gyflwyno gan Price. Diddorol iawn yw sylweddoli mae ond am yr unarddeg mlynedd cyntaf o’i fywyd bu Parry-Williams yn Rhyd Ddu go iawn. Yn dilyn ysgoloriaeth i fynd i’r ysgol ym Mhorthmadog, yn hogyn prin yn ei arddegau, dydi Parry-Williams ddim yn dychwelyd go iawn. Cawn gipolowg ar falchder ei dad (athro ysgol) wrth ei fab fynd i Port a’r tad balch yn ei hebrwng ond anodd dychmygu’r teimladau a’r emosiynau bu rhaid i’r TH ifanc druan ddygymod a nhw  wrth fod ffwrdd o adre, ffwrdd o dad a mam – er heddiw dydi Port ddim yn bell ond dyddiau hynny roedd yn golygu aros mewn ‘lojins’ drwy’r wythnos.

Cysylltir Rhyd Ddu a Parry-Williams bob amser. ‘Mae darnau ohonnaf ar wasgar hyd y fro’, a bron amhosib yw gyrru drwy Rhyd Ddu heb godi llaw ar yr Ysgoldy a darllen y frawddeg uchod ar ei gofeb llechan. Ond mae’r daith yn mynd drwy Rhydychen, dychmygwch, a throsodd wedyn i gyfandir Ewrop – dyma antur academaidd, ddiwylliannol – hynod – a hynny o bentref bach wrth droed yr Wyddfa. Y rheilffordd oedd y ffordd allan, a’r stesiwn bach yn Rhyd Ddu yn ddrws i fyd arall.

            Heb os mae sylwadau Parry-Williams ar ei gyd-feirdd, fel beirniad eisteddfodol a fel dyn oedd yn dechrau rhesymu a mynegi barn yn werth eu clywed. Beth oedd y gwahaniaeth barn hefo rhai fel John Morris Jones ac yn weddol amlwg awgrymir gan Angharad fod Parry-Williams yn fwy na pharod i fynegi barn yn ddi-flewyn ar dafod. Roedd un engraifft o ddefnyddio’r gair “erthyl” am ymdrechion un barbd druan, sydd yn eitha eithafol o llyfn mewn ffordd ac eto dyna sydd ei angen ynde – peidio bod ofn mynegi barn yn y Gymru Cymraeg.

            Does dim modd gwneud cyfiawnder a llyfr mor swmpus mewn colofn mor fer a hon. Nid llyfr ar gyfer amser gwely mo ‘Ffarwel i Freiburg’, ond llyfr efallai ar gyfer pnawniau oer a gwlyb. Rhaid wrth ganolbwytio, rhaid bod yn barod i ddarllen, ond rhaid ategu’r hyn ddywedais ar ddechrau’r golofn hon, mae Angharad Price wrth gyhoeddi’r hanesion yma, wrth gyhoeddi’r gwaith ymchwil penigamp, os nad syfrdanol, yma – wedi ac yn gwneud cymwynas a’r Genedl.

 

http://www.amazon.com/Ffarwel-Freiburg-Crwydriadau-Williams-Edition/dp/1848517106

 

 

 

 

Cor y Cewri v Real Druids Herald Gymraeg 15 Ionawr

 

 

 

Rhywbeth sydd siwr Dduw o wylltio unrhyw archaeolegydd yw cysylltu Cor y Cewri a’r Derwyddon, ac o ddarllen ‘Stonehenge Celebration and Subversion’ gan Andy Worthington (gwasg Alternative Albion) yn ddiweddar mae digon yn y llyfr i wylltio rhywun, mae hynny yn sicr. Ond hefyd yn llyfr Worthington, mae yna stori, stori sydd yn mynd yn ol ganrifoedd a stori sydd yn cysylltu Iolo Morganwg, achos arno fo mae’r bai am rhan helaeth o hyn, hipis y 70au a ‘ravers’ (Free Party Movement) ddiwedd yr Ugeinfed Ganrif.

            Iolo sydd yn gyfrifol, fwy na neb, (heblaw Cynan yn y cyd-destyn Cymraeg) am atgyfodi’r syniad a’r ddelwedd o dderwyddon, yn eu cylchoedd cerrig ac yn eu dillad gwyn. Er hyn, rhaid cydnabod fod ein hen arwr a chyfaill o Fon, Henry Rowlands, awdur ‘Mona Antiqua Restaurata’ 1723, hefyd yn cael ei gydnabod gan Worthington a mae llun y derwydd gan Rowlands yn un o’r lluniau eiconiadd o dderwydd wrthgwrs.

            Ond y stori mewn ffordd yw’r ymgais drwy’r canrifoedd diweddar i esbonio beth oedd pwrpas y meini a phwy adeiladiodd yr hyn a elwir yn aml yn ‘deml’, a chyn archaeoleg modern wrthgwrs, roedd rhywun yn tueddu i awgrymu unai’r Celtiaid neu’r Rhufeiniad gan mae dyma’r unig ‘hanes’ ysgrifenedig oedd ar gael. Ond yn ol at y Derwyddon ‘ma …..

Erbyn diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg mae derwyddon ‘The Ancient Order of Druids’ yn cynnal defodau yma ar hirddidd-Haf, ond gyda arweinydd newydd mae pethau yn mynd yn fwy trefnus o 1909 ymlaen. Dyma’r flwyddyn mae George MacGregor Reid yn cael ei urddo’n Arch-dderwydd. A dweud y gwir, o edrych ar hen luniau, petae Cor y Cewri ddim yn y cefndir, digon hawdd fydda cam ddehongli’r lluniau a meddwl fod y digwyddiad ar Faes yr Eisteddfod Genedlaethol a fod Cynan yna yn rhywle. Bydd unrhywun sydd yn dilyn hanes y Sex Pistols yn gyfarwydd ac enw eu cynllunydd cloriau / cyfarwyddwr celf, Jamie Reid - mae Jamie yn un o’r MacGregor Reids, George oedd ei hen ewythr.

 

            Parahau hyd heddiw mae defodau gan Dderwyddon ar hirddydd-Haf, er fod Drewyddon (fel cenedlaetholwyr) yn yn tueddu i ffraeo, gwahanu, sefydlu celloedd newydd ….. eitha Celtaidd / Cymreig mewn ffordd. Dros y blynyddoedd mae enw Arthur Pendragon yn un arall amlwg yn hanes yr ymgyrchoedd i gael mynediad a defnydd o Gor y Cewri.

            Mor ddiweddar a llynedd bu Pendragon yn galw am ail-gladdu yr esgyrn dynol sydd yn ganlyniad i’r gwaith cloddio yng Nghor y Cewri dros y blynyddoedd. Yma, byddai’r archaeolegydd yn anghytuno a Pendragon achos mae’r wybodaeth rydym yn ei gael o esgyrn / gwrthrychau mor bwysig (hynny yw drwy gloddio)  – dyma sut mae modd dysgu a deall mwy – a dyma lle mae rhywun yn awgrymu mae deall mwy a dysgu yw’r gwir gwerth yn yr holl beth.

            Pwy ydi Pendragon i hawlio cyfrifoldeb am unrhyw esgyrn ? A pwy ydi’r gwr yma i wisgo ‘mantell’ “Brenin Arthur” mewn cowlach hanesyddol a niwl ffug rhamantaidd ? Yn ystod dyddiau Punk un o slogannau Jamie Reid oedd ‘Never Trust a Hippie’ ac er fod Reid yn anelu hyn at Richard Branson (pennaeth Virgin) yn anffodus, neu’n ffodus, mae’n rhywbeth sydd wedi aros yng nghof fy nghenedlaeth i yn sicr. I ni, oedd yn ein harddegau ddiwedd y 70au, roedd slogan Reid yn broffwydiol iawn (am hipis) a heddiw mae can Catatonia yn dod i’m meddwl “You’ve got a lot to answer for” (sef cenhedlaeth yr hipis) er nad dyna oedd testyn geiriau Catatonia wrth reswm.

Efallai mae Glyn Daniel yr archaeolegydd a golygydd y cyhoeddiad ‘Antiquity’ oedd un o’r lleisiau mwyaf amlwg yn erbyn beth ddisgrifiodd ym 1978 fel “horrid bogus druids” a “hooligans” a oedd bellach yn mynychu ar gyfer dau reswm gwahanol, defod hirddydd-Haf a’r ‘Stonehenge Free Festival’. A bu gwrthdaro wrthgwrs dros y blynyddoedd rhwng y derwyddon (go iawn / ffug) a’r hipis, pawb yn hawlio eu lle a’u mynediad i’r meini.

Mae un arall o gyfoedion Daniel, yr Athro Richard Atkinson drwy gyd-ddigwyddiad, mae’n debyg, yn lygad dyst i ddefod gan The Ancient Order of Druids ym 1956. Y cyd-ddigwyddiad yw fod Atkinson yn cloddio yno ar y pryd. Enw Atkinson sydd yn cael ei gysylltu a’r gwaith cloddio a ffilmwyd ar gyfer y BBC yn Silbury Hill. A rhyfedd o fyd, Atkinson oedd fy Athro yn ystod fy nyddiau Coleg yng Nghaerdydd, er i mi ond ei weld ddwywaith erioed – yn edrych fel Robin Day o fath.

            Er fy mod yn llawdrwm iawn ar feddylfryd niwlog yr hipis a’r derwyddon (ffug) mae un neu ddau o bwyntiau yn llyfr Worthington sydd yn ennyn cyd-ymdeilmlad yr anarchydd ynddof, Un ydi hanes Wally Hope, un o gyfoedion y grwp CRASS a’r llall yw’r modd yr ymysododd yr heddlu (cyfnod Thatcher) ar y ‘Peace Convoy’ Mehefin 1985. Dyma ddau ddigwyddiad sydd yn taflu cysgod trwm iawn dros weithredoedd y Sefydliad Prydeinig.

            Dyma lyfr felly sydd yn herio, yn addysgu, yn mwydro, yn troedio sawl llinell rhwng hwn a llall ond sydd bob amser yn gafael – unwaith eto, mae rhywun yn derbyn nad peth cyfforddus yw Hanes i fod, ond yn hytrach rhywbeth sydd yn gorfodi rhywun i feddwl, i ail-feddwl, i gymeryd ochrau. Diddorol iawn rhaid cyfaddef i archaeolegydd sydd hefyd yn gerddor – ar pa ochr o’r wifren o amgylch Cor y Cewri fydda i yn sefyll felly ?

Antur dan-ddaear yn Llechwedd Herald Gymraeg 8 Ionawr 2014

 

Agorwyd chwarel Llechwedd ym 1846, ac er ein bod yn son am y safle fel “chwarel”, sydd yn wir am rannau ohonno, mae hefyd angen cyfeirio at y ceudyllau, sef yr elfen fawr o weithio o dan ddaear – sydd yn amlwg yn ardal Chwareli Stiniog wrthgwrs. Buan iawn daeth Llechwedd yn un o’r gweithfeydd mwyaf arloesol a threfnus o ran y broses o drin llechi ac un o’r nodweddion amlycaf o hyn yw’r Torrwr Llechi neu’r llif, ‘Greaves Trimmer’,1856.

            Yn ei lyfr rhagorol a hanfodol ‘A Gazeteer of the Welsh Slate Industry’ mae Alun John Richards yn cynnig yr ystadegau canlynol, sef erbyn y flwyddyn 1882, cyflogwyd 553 o ddynion yma ac eu bod wedi gwella’r grefft a’r broses i greu 50 tunnell o lechi y dyn y flwyddyn, gan wella ar y graddfa o wastraff o’r arferol 12-1 i lawr i 9-1.

            Os am fynd i grwydro neu i chwilio am olion Archaeolegol Diwydiannol sydd yn parhau i fod ar y wyneb yn unrhywun o chwareli llechi Cymru, llyfr  Richards yw’r llyfr i chi. Ceir cyfeirnod map ar gyfer pob safle a hefyd disgrifiad o’r olion gweledol gan Richards sydd yn ddefnyddiol tu hwnt i unrhywun sydd ddim yn arbenigwr yn y maes, sef y mwyafrif ohonnom.

            Heddiw rydym oll yn gyfarwydd a’r teithiau tanddaearol sydd yn cael eu cynnig gan ‘Quarry Tours Ltd’, profiad mae nifer ohonnom wedi ei gael yn ystod ein dyddiau ysgol, os oedd rhywun yn mynychu yr ysgol ar ol 1972, ond profiad sydd yr un mor wefreiddiol heddiw ac yr oedd yn nyddiau’r ysgol.

            Yn ddiweddar cefais gyfle, anarferol mewn un ystyr, wrth weithio ar brosiect ‘Ein Treftadaeth’ ar gyfer Cadw / Cyngor Gwynedd / Cyngor Conwy i fod yn rhan o drefnu gweithdy busnes yn Llechwedd. Y syniad oedd, dod a phobl busnes, sef busnesau lleol, at eu gilydd yn Llechwedd i gael gweld beth yw’r cynnig a gwerth economaidd Treftadaeth yng Ngwynedd a Chonwy.

            Fel rhan o weithgareddau’r diwrnod trefnwyd i’r mynychwyr gael cinio dan ddaear (syniad rhagorol fy nghyd-weithiwr Mandy Whitehead), rhywbeth fydda yn ychwanegu at awyrgylch a phrofiad y diwrnod. Er nid yn ‘focs bwyd chwarelwr’ yn yr ystyr traddodiadol, nac yn baned o de wedi ei stiwio a’i ail gnesu am oriau, yr hyn gafwyd oedd lobscows a hynny yn un o’r orielau / ceudyllau. Son am hwyl, son am brofiad a son am fod yn falch o gael rhywbeth cynnes lawr ein corn cwac (er i mi ac un neu ddau arall hebgor ar y lobscows a chael cawl llysieuol).

            Ond y peth amlwg wrth drefnu’r gweithgareddau oedd pam mor hawdd oedd cyd-weithio a chriw Llechwedd. Mae’r lle yn trawsnewid yn raddol, heddiw rydym yn cael ein croesawu wrth gyrraedd gan ddwsinau o feicwyr mynydd mwdlyd sydd wedi herio’r mynydd gan “ddisgyn” o ben Bwlch y Gorddinan i lawr at Llechwedd ar y llwybr beic newydd. Dyma’r tirwedd ol-ddiwydiannol, yn creu’r economi newydd – gwyliau antur dan olfal Antur ‘Stiniog.

Cofiwch mae Llechwedd yn parhau i fod yn chwarel waith, felly ar ol dymchwel yr holl ffordd i wastadedd cymharol maes parcio Llechwedd mae’r beicwyr mynydd yn gorfod osgoi loriau’r chwarel yn cludo eu llwyth allan. Felly mae’n dirwedd ddiwydiannol gyfoes hefyd, yn dirwedd sydd yn fyw ac yn esblygu.

 

 

 

Y gwr sydd yn hwyluso popeth i ni yw’r rheolwr Michael Bewick, dyma chi engraifft gwych o ddyn busnes sydd yn dallt y dalltings - rhaid symud hefo’r amser, rhaid meddwl am syniadau newydd a phan mae Mandy yn cynnig cael cinio dan ddaear mae Michael nid yn unig yn ymateb yn y positif, mae’n sicrhau fod y peth yn digwydd heb unryw drafodaeth pellach na unrhyw gur-pen.

Canlyniad mwyaf cyffrous y diwrnodd i Mandy a finnau, heblaw am ddiwrnod llwyddianus o waith, oedd cael cynnig gan Michael i ddychwelyd i Lechwedd i gael golwg ar rhai o’r lefelau eraill sydd ddim ar agor i’r cyhoedd ac yn fwy penodol, hen gaban, lle mae olion materol (pethau) y chwarelwyr yn dal yno. Olion materol dyn yw ‘archaeoleg’, ac roedd hwn yn gynnig lle roedd yr archeolegydd ynof wrth ei fodd.

Felly pythefnos yn ddiweddarach rydym yn ol yn Llechwedd gyda ambell dywysydd arall sydd yn gweithio ym maes tywys twristiaid drwy’r corff WOTGA (Tywysion Swyddogol Cymru) i gael antur o dan ddaear yng nghwmni Michael. Y tro yma does dim tren bach yn mynd a ni lawr, rhaid cerdded lawr un o’r hen inclens yn ddwfn i gronbil y ddaear, gyda golau ffagl yn unig.

Mae’n serth a llithrig a thywyll. Petae ond gola i weld faint o wen oedd ar fy wyneb ! Dyma ni yn archwilio hen dwneli, yn croesi hen gledrau a phob nawr ac yn y man yn dod ar draws ddarn o gadwyn haearn neu ysgol haearn yn disgyn o’r to i’r llawr. Rhain oedd yn dal y chwarelwyr ar wyneb y graig yn y ceudwll neu yn cael eu defnyddio i ddringo i’r man gwaith. Popeth wedi rhydu, y cadwynni yn ddiblygu.

Distawrwydd llethol, dim ond swn ein traed ar y llechi yn cloncian ac ambell i ddrip  dwr. Mae’n anhygoel pam mor ddistaw a thywyll yw hi go iawn oan rydym yn sefyll yn llonydd a diffodd y ffaglau. Anodd iawn cael lluniau yn y fath dywyllwch ond o’r diwedd dyma gyrraedd un o’r cabanau gyda sosban, darn o ledr ar gyfer penglin rhywun a paced o sigarets wedi eu gadael. Fel yn caban Ponc Awstralia, Dinorwig dyma amgueddfa, lle mae’r holl wrthrychau wedi eu gadael ar y diwrnod olaf o’r gwaith – neb di bod yn ol ers hynny.

Cyn bo hir bydd y ceudwll yma yn cael ei drawsnewid i fod yn wal ddringo tanddaearol, eto engraifft o’r busnes yn symud yn ei flaen, ond y cynllun yw fod yr “archaeoleg” yn cael ei gadw yn y fan a’r lle, ac efallai rhyw fath o gysgod perspex yn cael ei godi dros y caban er mwyn ei gadw yn saff am flynyddoedd i ddod. Ein bwriad ni ar y cyd a Llechwedd yw gwneud ffilm fer o’r olion tanddaearol fel bod modd i mwy fwynhau y profiad (o’r ystafell fyw yn glyd !).

 

 

Sex Pistols Caerffili v Casgliad y Werin Herald Gymraeg 1 Ionawr 2014

 

‘Casgliad y Werin’ yw’r enw ar safle We sydd yn cael ei gynnal gan y Llyfrgell Genedlaethol, yr Amgueddfa Genedlaethol a’r Comisiwn Brenhinol wedi ei arianu gan Llywodraeth Cymru. Y syniad yw fod “y werin bobl” yn cyfrannu gyda eu hanesion am Gymru a gall hyn gynnwys ffilm, lluniau, darnau o sain neu storiau. Mae na rhywbeth hynod ddemocrataidd yn hyn – y werin bobl yn cael dewis beth yw ein hanes, yn hytrach na’r Byd Academaidd neu’r Cyfryngau yn dweud wrthom.

            Bydd rhywun o hyd yn dod ar draws rhywbeth diddorol ar y safle, byddaf yn eu dilyn ar trydar, felly byddaf yn cael diweddariad rheolaidd o unrhyw gynnwys newydd. Ychydig yn ol ymddangosodd stori hynod ddifir ar y safle am ymweliad y grwp Sex Pistols a thref Caerffili yn ol ym 1976. Felly dyma Casgliad y Werin yn ymdrin a diwylliant pop mewn cyd destyn hanesyddol – gwych o beth !

            Yn wir, mae dau eitem yma, un yw llun o’r tocyn i’r cyngerdd gan y Sex Pistols yn Sinema’r Castell wedi ei uwch-lwytho gan Treftadeath Caerffili a’r llall yw stori’r brotest yn erbyn y cyngerdd.

            Rwyf wedi bod yn dadlau yn rheolaidd fod hanes diwylliant pop cyfoes (yn ei holl amrywiaeth) yn rhywbeth sydd angen ei drin a’i drafod. Mae 1976 yn sicr ddigon pell yn ol i fod yn “hanes”, mae holl gyd-destyn “Punk” yn sicr yn rhywbeth sydd bellach yn cael ei drafod mewn Prifysgolion os nad rhaglenni di-ri ar BBC 4 ond fel sydd yn boenus o amlwg dydi diwylliant pop yn y cyd-destyn Cymraeg a Chymreig ddim wedi cael yr un raddfa o sylw neu drafodaeth academaidd yng Nghymru ac yn sicr heb gael triniaeth ddigonol gan y Cyfryngau Cymraeg (yn eu holl amrywaieth).

            Os yw unrhywun wedi gwylio’r ffilm ‘The Great Rock’n Roll Swindle’, rhyw fath o ddogfen amgen gan Julian Temple am yrfa’r Pistols, un o’r darnau mwyaf diddorol i mi yn sicr, oedd y brotest gan drigolion Caerffili i wrthwynebu’r ffaith fod y grwp yn canu yn y dref. Dyma chi engraifft o draddodiad cymdeithasol ceidwadol y Capel a’r Eglwys, y ceidwadaeth oedd (sydd ?) yn bosib mewn ardaloedd di-freintiedig, tlawd, dosbarth gweithiol, ol-ddiwydiannol a’r math o gulni sydd yn aml yn nodweddiadol o’r gymdeithas Gymreig ar wahanol adegau yn ei hanes.

            Mae lle felly i rywun drafod natur ac agweddau’r gymdeithas yn y Cymoedd yn ol yn y 70au, wedi’r cwbl y gymdeithas yma mewn ffordd oedd yn gyfrifol am grwpiau fel y Llygod Ffyrnig, cymeriadau fel Steve Strange, Gareth Potter ac yn ddiweddarach y Manic Street Preachers, oll yn eu ffyrdd eu hunnain wedi gorfod gwrthryfela yn erbyn ‘culni’ eu magwraeth a’u cefndir. Astudiaeth o effaith y lle ar y celf neu’r diwylliant yw hyn nid beirniadaeth.

            Felly wrth i 1976 ddod i ben, roedd y Sex Pistols newydd regi ar rhaglen Bill Grundy ac roedd trigolion Caerffili yn sicr yn bryderus iawn am ba effaith fydda grwp o’r fath yn ei gael ar bobl ifanc y dref. Dyma chi engraifft gwych sut roedd papurau fel y Daily Mail ar y pryd yn cyflyrru pobl i feddwl fod grwp roc fel y Sex Pistols nid yn unig yn rhywbeth anfoesol ond yn fygythiad i fywyd pob dydd a’r drefn oedd ohonni.Y gwir hanesyddol yw fod mwy o wrthwynebwyr y tu allan i’r cyngerdd yn canu carolau nac oedd i mewn yn y Sinema yn gwylio’r grwp.

            Ond cyd-destyn yr erthygl yma ar Casgliad y Werin, ac efallai hyn sydd yn gwneud hwn yn ddarn bach o hanes mor ddiddorol, yw fod y Cynghorydd Ray Davies bellach wedi newid ei farn am yr holl ddigwyddiad ac yn difaru ei fod wedi gwrthwynebu ymddangosiad y grwp yng Nghaerffili yn ol ym 1976. Gyda Davies yn cyfaddef iddo yntau unwaith fod yn “rebal” ac yn ‘Teddy Boy’ mae’n edrych yn ol gan weld nad oedd fawr o wahaniaeth rhwng ei ieuenctyd ef a ieuenctyd y Pyncs ym 1976-77. Dim ond pobl ifanc yn ceisio cael mynegiant ac arwahanrwydd – dim byd newydd.

Dyma ddywedodd Davies “Rwy’n edifar hyd heddiw am geisio atal y bobl ifanc rhag mwynhau eu cerddoriaeth ac rwy’n ymddiheuro o waelod calon am yr hyn wnes i”. Uwch-lwythwyd y darn bach yma o hanes gan ‘Working Word’ ar y 9fed o Ragfyr 2013, bron union 37 mlynedd ar ol y digwyddiad. Diolchaf i Working Word am wneud hyn achos dyma ni engraifft arall nawr o ddiwylliant pop yn cael ei drin yn ei gyd destyn hanesyddol a mewn ffordd dyma engraifft arall o hanes Cymru yn cael ei ail ddiffinio os mynnwch neu ei gynwys ar y radar. Mae pob un gweithred fechan fel hyn yn cyfri.

Mewn ffordd fach od, ymddengys erbyn heddiw fod Caerffili neu yn sicr Treftadaeth Caerffili bron yn ymfalchio yn yr hanes, does yna ddim llawer o drefi yng Nghymru gafodd ymweliad gan y Pistols. Mae’r elfen ddemocrataidd i’r safle we, a’r ffaith fod rhai fel Working Word yn uwch-lwytho hanes o’r fath yn creu gofod amgen (er drwy’r sefydliadau uchod), yn rhywbeth i’w groesawu ac yn bwysicach byth i’w ddefnyddio, i’w ddarllen ac i’w fwynhau. Mae’r chwyldro yn digwydd ar y we gyfaill gweler  www.casgliadywerin.co.uk

 

http://gwasgair.llgc.org.uk/blogs/cywblog/2013/12/y-cynghorydd-ray-davies-yn-adlewyrchu-ar-y-noson-pan-arweiniodd-protestiadau-yn-erbyn-y-sex-pistols/?lang=cy

   HTV rhaglen ddogfen  http://www.youtube.com/watch?v=IO5YwO0Wf3I

Clip gwrthdystiad Caerffili  http://www.youtube.com/watch?v=BQuJ4vRTbbQ

Blog link2wales http://link2wales.co.uk/2013/crudblog/blog-rhys-mwyn-peoples-collection-wales-sex-pistols-caerffili-dec-1976/

Blog Louder Than War http://louderthanwar.com/blog-rhys-mwyn-peoples-collection-wales-sex-pistols-caerffili-dec-1976/