Derwyddon Mon @ Bryn Celli Ddu, Herald Gymraeg 31 Rhagfyr 2014

 

Credaf fod y rhan fwyaf ohonnom yn gobeithio nad ydym yn rhy rhagfarnllyd. Yn sgil tŵf rhagfarnau amlwg UKip, rydym nawr yn gallu diffinio ein gwleidyddiaeth mewn dau ffordd pendant. Yr amlwg, ein safbwyntiau ar Gymru a’r Iaith Gymraeg, cenedletholdeb, annibynniaeth a’r holl bethau yna sydd yn ein effeithio / poeni fel Cymry Cymraeg. Ond wedyn oherwydd UKip, rydym nawr yn diffinio ein gwleidyddiaeth fel beth da ni ddim yn gredu ynddo.

            Felly yn y gobaith nad wyf yn hiliol, homoffobig,”little Englander” (amhosib fel Cymro) awgrymaf yn garedig mae’r unig ddau beth da am Mr Farrage yw ei fod (fel Thatcher gynt) wedi rhoi rhywbeth i ni wrthwynebu yn angerddol a hefyd (er yn anfwriadol) mae’r gwynt wedi diflannu o hwyliau Mr Griffin yntydi ! Sylwer fod y gwirioneddol rhagfarnllyd o hyd yn dweud pethau fel “dwi ddim yn hiliol ond …….”, neu “dwi ddim yn homoffobig ond ……..”.

            Gadewch i mi fod yn glir, dwi ddim yn rhagfarnllyd ond ….. 1. Rwyf yn cael cryn drafferth gwrando ar gerddoriaeth gwerin Seisnig, 2. Dwi rioed wedi gallu uniaethu a hipis, 3. Fyddwn i ddim yn mynd i Glastonbury dros fy nghrogi, 4. Fedra’i ddim gwrando ar rwdlan ar y cyfryngau, 5 Dwi’n casau “trackies llwyd”, 6. Dwi’n chael hi’n anodd peidio meddwl am wisg y KKK pob tro dwi’n gweld Gorsedd y Beirdd, 7. Fedrai’ ddim gwrando ar Eric Clapton (oherywdd y solos heb son am ei gefnogaeth ar un adeg i Enoch Powell). Ond, ie dyma ni yr ond yma eto, nes i rioed honni bod yn berffaith.

            Dipyn o her personol felly, i beidio bod yn rhy rhagfarnllyd a sinigaidd, oedd mynychu digwyddiad i ddathlu diwrnod bryaf y flwyddyn ym Mryn Celli Ddu ar yr 21ain o Ragfyr – digwyddiad wedi ei drefnu gan Gylch Derwyddon Mon. Hyd yn oed wrth gyrraedd y maes parcio a gweld pobl yn ymgynyll yn ei gwisgoedd llaes, rhai du, rhai gwyn, roedd yn anodd cadw tymheredd y gwaed yn isel a pheidio dod allan o’r car a dechrau dadlau.

            Rwyf dipyn hŷn nawr, rhydd i bawb ei ddefodau, dwi ddim am ddadlau hefo nhw, ond rhywben bydd rhaid trio cyfarfod a rhai o’r derwyddon a chael sgwrs iawn. Rwyf angen deall beth yn union mae nhw’n gredu – a sut yn union mae nhw wedi cyrraedd Bryn Celli Ddu?

            Yr anhawster mawr gennyf yw deall beth yn union yw’r cysylltiad derwyddol a Bryn Celli Ddu. Codwyd Bryn Celli Ddu oddeutu 3000 cyn Crist. Does dim dadl o gwbl fod y cofadail wedi ei osod yn fwriadol fel fod yr haul gyda’r wawr ar hirddydd Haf yn treiddio i mewn i gefn y siambr gladdu drwy’r cyntedd. Rydym yn derbyn fod yr amaethwyr cynnar, yn y cyfnod Neolithig, wedi cynllunio llinell y cofadail yma yn ofalus. Ac wrthgwrs roedd yr haul yn holl bwysig iddynt – heb yr haul does na ddim cnydau, dim bwyd ar y bwrdd – digon siwr fod elfen o addoli’r haul yn rhan o’u bywyd.

            Ond, os oedd Derwyddon ar Ynys Mȏn yn y canrifoedd cyn Crist, hynny yw cyn Suetonius Paulinus a’i ymosodiad arnynt yn 60/61 oed Crist, mae Bryn Celli Ddu yn dal i ddyddio dros 2500 o flynyddoedd cyn unrhyw dderwydd. Rydym ni, heddiw yn 2014, yn agosach mewn amser i’r derwyddon na’r amaethwyr cynnar a gododd y siambr gladdu.

            Amhosib yw gwybod yn union beth oedd defodau’r amaethwyr cynnar yn y bedwaredd a thrydedd mileniwm cyn Crist, ac heblaw am propaganda Rhufeinig haneswyr fel Tacitus, Caesar a Ptolemy does dim tystiolaeth ‘archaeolegol’ wedi goroesi i ategu unrhyw hanes na’r mannau sanctaidd oedd yn cael eu defnyddio gan y derwyddon. Yr unig safle ar Fȏn go iawn lle mae tystiolaeth o offrymu i’r ‘llyn sanctaidd’ yw safle Llyn Cerrig Bach – sgwni os oedd hwn yn un o safleoedd y derwyddon?

            Disgrifiais y digwyddiad ar y 21ain ym Mryn Celli fel un ‘diddorol’ ar Facebook. Roedd oddeutu 70 neu fwy o bobl yno, y mwyafrif yn ymuno mewn cylch oddi fewn i ffȏs y cofadail. Lleiafrif go iawn oedd yno , fel fi, i weld beth oedd yn mynd ymlaen. Dwi ddim yn amau i rai o’r derwyddon sylweddoli fy mod yno i weld yn hytrach nac i gymeryd rhan ond mae’r cofadail yma yn perthyn i mi gymaint a nhw felly – rhydd i bawb fwynhau y diwrnod yn y ffordd y dymunant.

            Eto, a rwyf angen sgwrs hefo’r derwyddon am hyn, methais a deall beth yn union oedd y cysylltiad Mabinogi a Bryn Celli Ddu. Clywais son am Lleu a Gwydion yn ystod eu defod. Petawn yn mynychu gwasanaeth mewn Eglwys mae’n siwr byddwn ar goll hefo rhan helaeth o hynny hefyd. A phwy sydd wirioneddol ddeall beth oedd yn mynd drwy meddwl Iolo Morganwg a Chynan yn ddiweddarach? O ddifri, ‘Dawns y Blodau’?

            Yn hynny o beth, doedd y derwyddon yn gwneud ddim drwg, roedd pobl yn mwynhau, roedd y digwyddiad yn denu pobl draw i Fryn Celli. Ond, gan feddwl am rhywun fel Richard Dawkins, mae hi mor anodd peidio cwestiynu – beth yn union sydd yn mynd ymlaen? Onid nonsens llwyr yw’r holl beth? Does dim ateb gennyf go iawn, rwyf angen deall y peth yn well, ond mae fy holl ragfarnau yn dweud wrthof fod hyn yn gawlach o hyn a llall mewn crochan, fel unrhyw grefydd, fel unrhyw gylch, fel unrhyw orsedd – mae pobl angen credu.

            Y cwestiwn sylfaenol efallai yw, a yw y bobl yma yn creu hanes ffug, ac oes ots ?

"The people want what the people get" Herald Gymraeg 24 Rhagfyr 2014

 

Yn ei ragymadrodd i’r llyfr hynod a hanfodol, ‘100 o Olygfeydd Hynod Cymru’ mae’r awdur, Dyfed Elis-Gruffydd yn dweud hyn: “… fy mod i’n mawr obeithio y daw darllenwyr y llyfr, heb sȏn am gynhyrchwyr rhaglenni S4C, yn llawer mwy ymwybodol o bwysigrwydd y prosesau daearegol sydd wedi rhoi bod i bryd a gwedd y Gymru sydd ohoni”.

Dyma chi ddyn ar genhadaeth, i addysgu’r genedl am bwysigrwydd y prosesau daeaegol a phwy all anghytuno. Cefais sgwrs gyda Dyfed yn ddiweddar, a gan wisgo fy het archaeoleg, pwysleisiais nad oes cystadleuaeth rhwng y gwahanol astudiaethau – rhaid i ni weld y darlun llawn, y cyd-destyn ehangach, y dirwedd yn ei gyfanrwydd. Mewn ffordd rydym angen cofio mae mewn undeb mae nerth.

Ond rhaid oedd ei holi am ei sylwadau ynglyn ac S4C. Fel un a dreuliodd rhan helaeth o’r 1980au ar 1990au yn feirnaidol iawn o ddiffygion S4C o ran adlewyrchu a dadansoddi’r Byd Pop Cymraeg  mae rhywfaint o gydymdeimlad gennyf tuag at yr hyn roedd Dyfed yn ei fynegi. A wedyn wrthgwrs fel un sydd wedi bod yn cenhadu dros Archaeoleg yn ystod y blynyddoedd diweddar, dim ond rwan, rydym yn gweld cyfres fel ‘Olion Palu am Hanes’ ar y sgrin fach yn ymdrin ac archaeoleg yn y Gymraeg.

Er tegwch i S4C rhaid cydnabod fod y rhaglen ‘Darn Bach o Hanes’ a rhaglenni Fion Hague yn rhai rhagorol ac yn rhai sydd yn gwneud cyfiawnder ag agweddau o Hanes Cymru ond yn amlwg dydi hyn ddim yn ateb cwyn Dyfed. Efallai mae comisiynwyr S4C mae Dyfed yn ei olygu yn hytrach na’r cynhyrchwyr. Y comisiynwyr sydd yn penderfynu beth rydym ni y werin bobl yn ei weld.

Sawl gwaith dros y blynyddoedd mae gwahanol gynhyrchwyr wedi dod atof gyda syniadau am raglenni ar archaeoleg, rhai radio yn ogystal, ond y comisiynwyr – o fewn BBC Radio Cymru ac yn y blaen sydd ar gair olaf. Does gennyf ddim ateb, ond atgofion o’r union frwydr yma yn yr 1980au yn trio dwyn persawd ar ymchwilwyr a chynhyrchwyr fod grwpiau fel Datblygu (ffefrynnau John Peel) a’r Cyrff (dau aelod o Catatonia) yn rhai o safon.

Y tro dwetha i mi sgwrsio hefo Huw Jones, Cadeirydd S4C, roeddem yn cymeryd rhan mewn rhaglen o’r enw ‘Hawl i Holi’ gyda Dewi Llwyd ar gyfer BBC Radio Cymru yng Ngregynog a gofynais i Huw pam na fydda S4C yn comisiynu mwy o gynnwys Cymraeg ar gyfer y we yn hytrach na chanolbwytio eu holl egni ar y “sianel”, yr unig sianel deledu Cymraeg.

Yma dwi’n credu fod dadl ddilys.Y nȏd heddiw ddylia creu cynnwys Cymraeg aml-lwyfan yn hytrach na “rhaglenni teledu”, Wedyn oes yw’r byd daearegol gyda apel leiafrifol (does bosib) oleiaf gall Dyfed gael ei gyfres ei hyn ar safle we S4C os ddim ar y brif sianel. Dwi ddim yn dallt pam fod hyn ddim yn digwydd ?

Ond cofiwch dwi ddim chwaith yn deall sut mae’n bosib cael rhywbeth mor ddichwaeth ac aflafar a Tomo ar y radio. Yn hyn o beth rwyf yn cael fy hyn yn cytuno a Gwilym Owen ar adegau. Roedd yr holl ymgyrchu yn ystod yr 1980au ymlaen i godi safon diwylliant Cymraeg i fod i gael gwared a phethau fel hyn unwaith ac am byth.

Os bu i ymgyrchu’r 80au a 90au arwain yn uniongyrchol ac yn anuniongyrchol at lwyddiant grwpiau pop fel Catatonia – lle aeth pethau o’i le?

 

 

2014 The Year of the Raconteur

 

 

 

 

raconteur - a person who tells anecdotes in a skilful and amusing way

Its been a good year, busy ...... talking, lecturing, tour guiding, doing workshops. I have scanned the 2014 Diary and here's a rough count :

During 2014 I did around 30 talks, mainly on Archaeology for various societies around north Wales. The most popular lecture by far was on "What is Archaeology" but a few of the Welsh language / literary societies opted for a talk on "writing articles" and the inspiration behind various articles, this comes as a result of my weekly column for Herald Gymraeg.

Around March 1st / St David's Day and on a couple of other occasions I also gave 5 'After Dinner Speeches'.

In Anhrefn days we would do anything between fifty and a hundred gigs a year - many of these gigs in smaller Welsh communities and the talks have a similar feel, in and out of community centres in small villages, but its all the same mission - to deal with who we are and where we are - its always about Wales and Welsh culture.

I did around 25 media interviews, give or take a few, mostly BBC Radio Cymru / Radio Wales and a few for S4C. Its as close as we get in Wales to being a 'pundit' - some of this was reviewing the papers for Radio Cymru and there were quite a few News items wanting comment. And on the subject of S4C they broadcasted their archaeological series 'Olion' earlier this year for which I contributed to 2 programmes.

Classes and workshops come up to 106 - these include Dynamo sessions, WEA classes and Cymraeg i Oedolion classes for Bangor University. The classes are brilliant. This year I had the privilege of making new friends at Abersoch and Golan - its a two way street, I talk archaeology and they provide local knowledge.

Summer was busy with guided walks / tour guiding with around 33 days of guiding / events. Again this is mainly archaeology with sites such as Barclodiad y Gawres, Bryn Celli Ddu, Segontium and Tre'r Ceiri being popular but I also did a Welsh Pop Music Tour of Caernarfon this summer as part of Gwyl Arall which was fun.




I also started a Monday afternoon show on Mon FM this summer (2-4pm)  - with a weekly guest and generally looking at art, culture and the history of Anglesey.
I have presented 24 shows during 2014.
All the playlists are listed on the Blog
 http://rhysmwyn.blogspot.co.uk/2014/07/mon-fm-mona-antiqua-playlist.html

The MonFM show has been a pleasure. Its all quite underground and its nice to work with no pressure, away from mainstream media. At the moment there is no listen again facility, or rather we have not uploaded any of my shows. Again I quite like the idea of this, catch it live on monfm.net or miss it.
There were many highlights but my conversation with Dafydd Iwan on Pete Seeger, Woody Guthrie and Paul Robeson is one that I am particularly pleased with - this was Dafydd under a different spotlight - talking about his early musical influences.




2015 looks to be busier still. I have a book out called 'Cam i'r Gorffennol' on north Wales Archaeology which will be promoted via talks in the new year. So far I have done 2 official book signing sessions.



@awenmeirion


Another event that I look forward to is a discussion panel hosted by Cymdeithas yr Iaith on the 10th January at Aberystwyth to discuss the radical and political aspects of Welsh language music. Should be the usual mix of controversy and anarchy http://ow.ly/i/7WyUx

Onwards and upwards !

Mwy am Blas Gwynfryn, Herald Gymraeg 17 Rhagfyr 2014.

Braf iawn yw derbyn ymateb i’r hyn mae rhywun yn sgwennu (neu ei ddweud). Yn ddiweddar bu i’r cylchgrawn Golwg ail godi’r drafodaeth am adeiladwaith Sir Basil Spence yn Atomfa Trawsfynydd ond fel esboniodd Magnox, bu i Cadw benderfynu peidio rhestru’r adeiladwaith yn ȏl yn 2010 er fod y gerddi a gynlluniwyd gan Sylvia Crowe wedi eu rhestr.

Er i Golwg yn amlwg ofyn am ymateb gan Magnox, unwaith eto cafwyd yr ateb tila nad oes modd derbyn pob cais i ymweld a’r safle “am resymau diogelwch”. Yr oll ofynais amdano oedd cael ymweliad er mwyn sgwennu erthygl am bensaerniaeth Spence. Fel y dywedais yn flaenorol ar y mater hyn – rwyf yn hynod siomedig gyda agwedd Magnox.

Does fawr o bwrpas trafod ymhellach, gwrthodwyd unrhyw gais i gadw pensaerniaeth Spence yn ystod y cyfnod ymgynghori cyhoeddus yn 2008-2009 felly mater o amser yw hi nawr cyn bydd y safle yn cael ei dirweddu a choncrit Spence yn diflannu i bob pwrpas.

Cafwyd ymateb llawer mwy positif i fy erthygl am Blas Gwynfryn, Llanystumdwy gan i mi dderbyn galwad ffȏn gan Sian Davies, fferm Gwynfryn, yn rhoi gwahoddiad draw i mi gael golwg agosach ar y plasdy, y gerddi a’r adeiladau cysylltiedig ar y fferm.

Fel yn achos Atomfa Trawsfynydd, nid y fi yw’r cyntaf i leisio pryderon am adeilad hanesyddol sydd mewn peryg neu sydd yn dirywio yn gyflym. Bu ychydig o drafod 2010 / 2011 ynglyn a chyflwr Plas Gwynfryn. Yn ȏl y son does dim wedi digwydd ers hynny, a gan fod y tȏ wedi diflanu, mae synnwyr cyffredin yn dweud fod yn rhaid fod yr adeilad wedi dioddef oherwydd glaw / dŵr hyd yn oed yn y ddwy neu dair mlynedd dwetha.

Y pryderon yma a fynegwyd gan rai mewn gohebiaeth gyda Chyngor Gwynedd sydd wedi arwain at ambell un yn gyrru ebyst atof yn gofyn i mi oleiaf drio dod ac achos Plas Gwynfryn i sylw ehangach. Y broblem fawr os wyf yn dallt yn iawn gyda Plas Gwynfryn yw fod y buddsoddwyr o’r 1980au mwy neu lai wedi gadael i’r plasdy ddirywio ers hynny. Wrth siarad hefo pobl leol, yr argraff yw nad oes neb yn siwr pwy sydd yn gyfrifol am y plas bellach.

Yr hyn sydd yn sicr, ac yn hollol amlwg, yw nad oes unrhyw un, neu gorff na sefydliad i weld yn cymeryd cyfrifoldeb. Canlyniad colli tȏ yw bydd dwr glaw yn treiddio drwy’r waliau. Rhowch 10-20-30 mlynedd arall iddi (neu lai) a bydd rhai o’r tyrrau yna ar Blas Gwynfryn yn debygol o fod yn sigledig os nad yn dymchwel. Does ond rhaid cymharu dirywiad Plas Pren, Hiraethog – yn fy oes i, mae Plas Pren wedi bron llwyr ddiflannu – dim ond gaelodion y llawr cyntaf sydd bellach yn sefyll.

Y cwestiwn felly, yw beth, os unrhywbeth, ddylid ei wneud nesa? Pam mor bwysig yw’r hen adeiladau yma i ni fel Cymry? Beth bynnag yw’r ateb, cefais bnawn hyfryd yng nghwmni Sian, Gwynfryn, yn cael esboniad o’r gwahanol adeiladau ar y fferm. Syndod er engraifft oedd cael deall fod un adeilad ar un adeg wedi bod yn safle cynhyrchu nwy ar gyfer y plasdy.

Pleser or eithaf oedd cael crwydro’r hen erddi caeedig gyda Sian, gan gael cipolwg ar yr hen daigwydr, a’r adeilad brics coch gyda tȏ sinc lle bydda’r garddwr wedi cadw ei bethau dybiwn i. Wrth wneud ychydig mwy o ymchwil deuthum o hyd i safle we welshruins.co.uk lle mae nifer o sylwadau gan rai sydd yn cofio’r plas pan roedd yn westŷ dan ofal rhyw Mr Cotterrill, yn ȏl y son hyrwyddwr bocsio (a chyfaill i’r Krays yn ȏl  stori arall).

 

 

Lucian Freud ac Ysgol Uwchradd Caereinion, Herald Gymraeg 10 Rhagfyr 2014

Chwith i dde: David Dawson, Sian James, Rhys Mwyn.

 

Golygydd Economeg y BBC yw Robert Peston, a digwydd ei glywed wnes i yn ddiweddar yn sgwrsio ar y radio am ei elusen ‘Speakers For Schools’. Rhan o’r syniad yw fod cyn-ddisgyblion yn dychwelyd i roi sgwrs yn eu hen ysgol gyda’r bwriad o ysbrydoli’r genhedlaeth nesa i wneud yn dda neu i fynd amdani – i lwyddo mewn rhyw ffordd. Ond mae rhestr faith ganddo hefyd o siaradwyr sydd wedi ymrwymo i gefnogi’r elusen, yn eu plith engreifftiau fel  Danny Alexander, Paul Boateng, Sayeeda Warsi ac Ed Balls o’r byd gwleidyddol.

Yng Nghymru mae cynllun sydd yn cael ei gefnogi gan Llywodraeth Cymru o’r enw ‘Dynamo’ sydd yn canolbwyntio ar ysbrydoli pobl ifanc i fentro yn y byd busnes gan gynnal gweithdai mewn ysgolion a cholegau gan ‘fodelau rol’ o’r byd busnes Cymreig.

Ond fe waneth syniad Peston ddod i’m meddwl bythefnos yn ȏl wrth i mi fod yn rhan o noson yn Institiwt Llanfair Caereinion i godi arian tuag at yr Eisteddfod Genedlaethol ym Meifod. Roeddwn yno i gynnal sgwrs hefo’r arlunydd David Dawson, yn bennaf am ei gyfnod yn gweithio gyda’r arlunydd enwog Lucian Freud. Felly rhwy noson “yng nghwmni” David Dawson oedd hon, fi fel holwr a dros gant o bobl wedi troi allan i gefnogi ac i wrando.

Yr hyn oedd yn ofnadwy o ddiddorol am y noson (orlawn) oedd fod modd rhannu’r gynulleidfa yn syth i’r Cymry Cymraeg (reoddwn yn eu hadnabod) a’r di-Gymraeg, nifer yn fewnfudwyr (rioed di gweld nhw o’r blaen). Peth da yw hyn, neuadd bentref yn orlawn yn enw’r Eisteddfod a chelf yn pontio rhwng y ddau ddiwylliant.

Peth da hefyd yw gweld y di-Gymraeg yn mentro, neu yn agosau, tuag at y Byd Cymraeg (Eisteddfod) er mewn gwirionedd tybiaf mae’r drafodaeth am Lucian Freud oedd wedi eu denu. Ond dyna fo, dyma ddangos iddynt fod yna groeso, nad yw’r ‘pethe’ Cymraeg yn hollol styffi ac elitaidd. Croesawf hefyd y ffaith fod Lucian Freud yn cael ei drafod yn y Gymraeg – mae’n gweithio ddwy ffordd. Mae’r Byd Cymraeg ddigon agored (aeddfed) i gynnal sgwrs ddwy-ieithog am Lucain Freud i godi arian i’r Steddfod.

Bron a bod bydda rhywun yn awgrymu fod y trefnwyr wedi bod yn radical iawn yma, ond ar y llaw arall dyma lwyddo hefyd yn y nod o godi arain tuag at Eisteddfod Meifod. Pawb yn hapus. Da o beth.

Dawson yw un o ffotograffwyr y llyfr hyfryd  ‘Freud at Work’ ar y cyd a Bruce Bernard, gyda Dawson yn gyfrifol am hanner y lluniau. Detholiad o’r lluniau yn y llyfr yma oedd yn cael eu dangos yn y sgwrs yn Llanfair Caereinion. Cychwynais drwy holi David sut y bu iddo gyfarfod a Lucian i ddechrau a dros yr awr nesa dyma fynd am dro drwy bortffolio David o luniau o Freud wrth ei waith. Cafwyd ychydig o hwyl wrth drafod llun Lucan Freud o’r Frenhines a David yn ddiplomat rhagorol er fy nhuedd i dynnu coes.

Diwddglo’r drafodaeth oedd dros ddwsin o gwestiynau neu sylwadau gan y gynulleidfa. Rydym yn son yn aml fod nifer y cwestiynau yn aml yn adlewyrchiad teg o sut fath o hwyl gafodd y gynulleidfa ar y noson. Dim cwestiwn o gwbl yn gyfystyr a diflas – adre a ni, ond anarferol iawn yw cael gymaint o gwestiynau neu sylwadau ac y gafwyd y noson hon yn Llanfair Caereinion.

Llywydd y noson oedd Myfanwy Alexander, ac yn ystod y toriad hanner amser, fe ‘m hatgoffwyd i wneud sylw o’r ffaith fod y tro ohonnom ar y llwyfan yn gyn ddisgyblion o Ysgol Uwchradd Caereinion. Yn sicr roedd yn braf gallu dweud hyn, fod y tri ohonnom yn gyfoedion yn Ysgol Uwchradd Caereinion. Wrth edrych allan ar y gynulleidfa doedd dim modd osgoi presenoldeb y gantores werin Sian James. Fy nisgrifiad i o Sian bob amser yw cantores (telynores) gyda mwy o dalent yn ei bys bach na’r rhan fwyaf o grwpiau gyda pedwar aelod.

Ac wrth feddwl yn ȏl am fy nyddiau ysgol, cofiaf yn iawn wrnado ar Linda Gittins (Linda Plethyn) yn canu mewn gwasanaeth neu steddfod ysgol, ei llais mor glir ac er cyn llied roeddwn yn ddeall am gerddoriaeth cyn dyfodiad Punk Rock ym 1977 roedd yn amlwg fod Linda yn un arall hefo mwy o dalent yn ei bys bach na’r Sex Pistols a’r Clash gyda’u gilydd.

Soniodd rhywun ar y noson fod y ddarlledwraig Bethan Elfyn yn gyn-ddisgybl. Cofiwch mae Bethan llawer fengach na ni felly fyddwn i ddim callach os bu hi yn yr ysgol ond yr hyn sydd yn amlwg yw fod cymaint o dalent wedi dod o’r ardal, wedi mynd drwy’r ysgol. Cofiwch ar y noson pwysleisias nad oeddwn yn ystyried fy hyn un un o’r criw disglair yma. Doedd y di-Gymraeg ddim yn chwerthin ar fy jocs sal a’r Cymry Cymraeg ddigon parod i fynegi barn am safon y jocs ar ddiwedd y noson. Dwi ddigon ‘tyff’, mae angen trio codi gwen yndoes !

Deffrais y bore wedyn yn fy ngwelu yn ȏl yn Sir Gaernarfon gyda’r teimlad hapus yna oedd mor gyfarwydd ar ȏl cyngherddau da gyda’r Anhrefn. Y wefr a’r balchder fod hi wedi bod yn noson dda, fod y gynulleidfa wedi mwynhau – a dyna’r peth pwysica. Gyrrais neges destyn i David Dawson i ddweud fod hon wedi bod yn noson arbenig. Fe gafwyd croeso cynnes gan bobl Maldwyn i’r cyn ddisgyblion ac rydym yn ddiolchgar iawn iddynt am hynny !

Call of Duty yn Gymraeg, Herald Gymraeg 3 Rhagfyr 2014

 

A finnau bellach yn llwyr allan o’r Byd Pop Cymraeg, efallai maddeuwch i mi am golofn yn rhoi fy sylwadau ar gyflwr diwylliant poblogaidd Cymraeg (ac ambell beth Cymreig). O’r tu allan felly, yn wrthrychol, dyma deimlo fod aeddfedrwydd wedi disgleirio fel haul ysblennydd dros y Byd diwylliant poblogaidd Cymraeg a Chymreig yn ddiweddar.

Dros y flwyddyn neu ddwy ddwethaf mae sawl cân wedi creu argraff fawr arnaf. Meddyliaf er engraifft am y gân ‘Dere Mewn’ gan y grwp Colorama, cân bop ysgafn, ond anodd ei churo o ran pa mor afaelgar yw’r alaw. Clywais hi yn cael ei pherfformio yn yr Eisteddfod Genedlaethol yn Llanelli a chefais i ddim fy siomi gan berfformaid byw Carwyn Ellis.

Cân arall amlwg sydd heb ei hail (Saesneg y tro yma) yw ‘Week of Pines’ gan Georgia Ruth. Dyma chi gân o’r radd uchaf, heb os mae’r gân yma yn ddarn o gelf, yn bop perffaith a petae Georgia Ruth yn ymddeol fory a byth yn cyfansoddi eto byddai ei chymwynas a diwylliant Cymreig yn un enfawr.

Ac yn ddiweddarach eleni dyma ‘Chwyldro’ gan Gwenno. Electronica yn Gymraeg, popeth yn Gymraeg, mae unrhyw beth yn bosib bellach. O’r curiad cyntaf mae’r gan yn hudo rhywun. Fel basydd (mewn bywyd arall) mae rhyddm y bass yn sefyll allan, yn gyrru’r cerbyd, yn hypnotaidd a fe lwyddodd Gwenno i ddenu Pat Datblygu allan o’i hymddeoliad i berfformio ar sesiwn ar gyfer C2 yn ddiweddar.

Ac i gloi y ganmoliaeth, dyma chi ‘Torri’n Rhydd’ oddi ar CD newydd Elin Fflur. Er mor dalentog yw, ac a fu Elin erioed, mae’r gân yma gyda bît Motown yn dangos Elin ar ei gorau eto. Anodd credu fod llais Elin yn gallu aeddfedu, fod modd i Elin ragori ymhellch, ond gyda’r gân yma byddwn yn awgrymu fod Elin wedi cymeryd cam arall ymlaen. Dyma chi gantores neu leisydd sydd bellach yn gallu dal ei thir gyda unrhywun un arall o Gymru (dwi’n awgrymu cystal a Shirley a Mary felly).

Ddylia rhywun ddim dweud wrth artist beth i’w wneud, ond os caf fod mor hu ac awgrymu, albym o ganeuon mewn arddull Motown gan Elin Fflur …….

Felly fel mae’r safon yn rhagori, (ddim am y tro cyntaf wrth reswm os cofiwn am Jarman, Stevens, Heather, Big Leaves, Plethyn, Sian James a llawer llawer mwy)

Yn ddiweddar bu i mi gyflwyno cyfres o sgyrsiau i fyfyrwyr ysgol am sut mae agweddau tuag at y Gymraeg wedi newid dros y blynyddoedd. Er mwyn cadw rhyw fath o ffocws ar fy sgwrs dyma ganolbwyntio ar y Byd Pop Cymraeg gan ddechrau ym 1967 gyda’r Blew – sef y tro cyntaf i’r Gymraeg fod yn “cŵl”. (Ond beth am Bob Roberts Tai’r Felin ?)

Wedyn dyma neidio i 1977 a’r Trwynau Coch, ffefrynnau’r diweddar John Peel – eto y Gymraeg mor “cŵl” a chyffrous. A fel petae hyn yn batrwn fesul degawd, dyma grybwyll 1987 a’r Cyrff, y grwp o Lanrwst, o bosib y grwp gyda’r steil gwallt a’r steil dillad gorau welodd Cymru erioed. Erbyn 1997 roedd ganddom “girlbands” Cymraeg a dyma ddangos lluniau o TNT ar glawr blaen y cylchgrawn ‘Redhanded’ – y genod yn “noeth” yn y gwely - dyma “rhyw” yn y Gymraeg.

 

 

Ond heddiw, lle da ni’n mynd ? Wrthgwrs mae grwpiau fel Yr Ods, Plu, 9Bach yna i’w darganfod a’u mwynhau ond awgrymais fod angen mwy na canu pop bellach ar gyfer y genhedlaeth nesa. Chwarae X-Box mae’r genhedlaeth ifanc gyda cerddoriaeth yn gefndir i’r gemau cyfrifiadurol. Dyna’r her nesa , mae angen ‘Call of Duty’ a ‘Grand Theft Auto’ yn Gymraeg. Cytuno neu ddim mae angen Popeth yn Gymraeg os am gadw’r Iaith yn berthnasol

Plas Gwynfryn, Llanystumdwy, Herald Gymraeg 26 Tachwedd 2014

 

Fy hoff awdur (es) ar hyn o bryd yw Fiona MacCarthy, rwyf newydd gwblhau darllen ei llyfr am Edward Burne-Jones, y cyn-Raffaelydd olaf, a newydd ddechrau ei llyfr ‘William Morris, A Life of our Time’. Wrth son am fywyd cynnar William Morris (bardd, cynllunydd, arlunydd) mae hi’n disgrifio Morris fel hyn “even at this stage Morris was temperamentally suspicious of the mainstream”  gan ychwanegu mai’r ffordd ymlaen i Morris oedd “the maverick instinct of reforming by uspestting”.

Ac wrthgwrs dyma lawenhau fod eraill, hyd yn oed yn y cyfnod Fictoraidd, wedi sylweddoli fod rhaid “chwalu er mwyn creu” fel byddai Francis Bacon a Malcolm McLaren mor hoff o’n hatgoffa. Weithiau rhaid saethu’r taflegarau diwylliannol o’r tu allan os yw’r tir canol yn amharod i dderbyn fod angen symud pethau ymlaen. Wrth ddarllen hanes Morris, rhaid cyfaddef fod “Croeso i Gymru” yn mynd drwy’n meddwl, a hyn yn y Gymru sydd ohonni yn 2014, os da ni’n gallu derbyn / darlledu / mwynhau ‘Horni’ (S4C) mae rhwyun yn gofyn, fel gwnaeth Huw Jones unwaith mewn cân “lle aethom ni o’i le?”

Ac er fy holl blogio a sgwennu am Sir Basil Spence druan, does neb wedi ymateb, neb yn poeni am ei goncrit yn Traws. Sefyllfa debyg oedd hi ym 1877 wrth i William Morris a’i gyfeillion lansio maniffesto ar gyfer y Society for the Protection of Ancient Buidlings. Eto am weithred mor anarchaidd-gelfyddydol gan Morris, rhaid wrth faniffesto sydd yn ei hyn yn darllen fel gwaith o gelf.

“It is for all these buildings, therefore, of all times and styles, that we plead, and call upon those who have to deal with them, to put Protection in the place of Restoration, to stave off decay by daily care, to prop a perilous wall or mend a leaky roof”

Er nad oes ymateb wedi bod i Basil Spence, cafwyd ymateb i erthygl gennyf rai misoedd yn ȏl yn son am ddymchwel yr adeilad arddull ‘Celf a Chrefft’ yng Nghaernarfon, sef hen ysbyty Bryn Seiont – efe a ddiflannodd heb unrhyw wrthwynebiad fel y gwnaeth concrit ysblennydd adeilad ATS. Llawenhawn nawr o gael archfarchnad arall yn Nhre’r Cofis.

Cefais nodyn i gymeryd golwg ar sefyllfa Plas Gwynfryn ger Llanystumdwy. Efallai fod y nodyn fwy o “tip-off” fod angen dwyn sylw at gyflwr truenus yr adeilad rhestredig yma. Fy sefyllfa i gyda’r Herald Gymraeg wrthgwrs yw colofnydd, rwyf yn sgwennu darnau gyda barn am hyn a llall, ond nid newyddiadurwr mohonnof. Does dim yr awdurdod na’r grym gennyf i fynd ar ol storiau caled newyddiadurol, felly efallai fod hon yn stori i’r Byd a’r Bedwar neu un o ohebwyr y Daily Post.

Ond fel rhwyun sydd a diddordeb mawr yn y dirwedd hanesyddol Gymreig, mae gweld adeilad yn diriwio, yn amlwg yn rhwybeth  sydd yn fy nhristhau. Efallai caf gyfle i godi sefyllfa Plas Gwynfryn yng nghyfarfod nesa CBA Cymru/Wales, byddwn yn fwy na bodlon gwneud hynny.

Y bennod ddiweddara yn hanes yr hen blas yw fod tan wedi bod yno eto ym mis Ebrill 2014, fe all hwn fod wedi ei danio yn fwriadol, digon o waith fod adfail yn mynd ar dan yn naturiol. Gallwch ddarllen yr hanes ar wefan newyddion y BBC. Ond yr hyn sydd efallai mwyaf od yw’r distawrwydd llethol am Blas Gwynfryn, hen gartref i’r aelod seneddol Hugh Ellis-Nanney yn ei ddydd.

Bu rhyw fath o alw am yr angen am gadwraeth brys yma yn 2011 wrth i’r grwp Save Britain’s Heritage adnabod Plas Gwynfryn fel un o naw hen dai Cymreig oedd dan fygythiad difrifol.

Dyma ddechrau felly drwy ofyn cwestiwn, beth nesa i Blas Gwynfryn ?

http://www.bbc.co.uk/news/uk-wales-north-west-wales-27057713

 

Ffenestri Burne-Jones, Herald Gymraeg 19 Tachwedd 2014

 

 

 

 

Rwyf wedi sgwennu sawl gwaith am ffenestr hyfryd Burne-Jones yn eglwys Santes Margaret, Bodelwyddan. Yr wyf wedi ymwled ag Eglwys Santes Margaret, Bodelwyddan ddwsinau o weithiau i weld y ffenestr hyfryd yma. Rwyf wedi dysgu’r hanes o lyfr Matthew am stori’r lili a fod Duw yn edrych ar ȏl y rhai sydd angen.

Felly dipyn o “sioc” oedd darllen gwefan Llyfrgell Genedlaethol Cymru (stainedglass.llgc.org.uk) a gweld fod Martin Crampin (awdur y llyfr Stained Glass from Welsh Churches, gwasg y Lolfa) wedi nodi mae cynllun gan George Measures Parlby sydd i’r ffenestr hon a nid Burne-Jones.

Wedi ei chreu ym 1885 gan gwmni Ward & Hughes, does dim cysylltiad felly a Morris & Co na Burne-Jones. Mewn ffordd does dim gormod o ots, mae’n parhau i fod yn ffenestr drawiadol yng nghangell St Margaret’s ochr yn ochr a phedair ffenestr gan O’Connor ac un arall gan Ward & Hughes,  heb anghofio’r ffenestr ddywrieniol hyfryd gan O’Connor.

Ond roedd rhywun wedi amau yndoedd. Ar ȏl pob ymweliad, roedd rhyw fymryn mwy o amheuaeth, doedd y cartŵns fel y gelwir y lluniau, ddim yn rhai amlwg gyn-Raffaelaidd o ran eu harddyll. Rhywsut mae’n gysur mae ffenestr Ward & Hughes yw hon wedi’r cwbl. Byddaf yn parhau i ddychweld i’r Eglwys Famor, yn parhau i fwynhau, ond ddim yn disgwyl Burne-Jones yno byth eto.

Os am weld ffenestri Burne-Jones ar eu gorau yma yng ngogledd Cymru, efallai mae Eglwys Sant Deiniol ym Mhenarlag yw’r lle i fynd. Os amserwch eich hymweliad yn iawn cewch fynd drws nesa i Lyfrgell Gladstone am eich panad.

Oherwydd difrod yn ystod y Rhyfel Gartref, does dim ffenestri canoloesol wedi goroesi yn eglwys Sant Deiniol ond mae gennym chwech ffenestr gan Burne-Jones. Mae ffenestri eraill yma gan William Wailes yn dyddio i’r 1850au ac un arall gan Edward Frampton yn dangos Sant Gregory (1897).

Y cysylltiad ac Ewart Gladstone, prifweinidog,  a’i gyfeillgarwch a Burne-Jones sydd yn esbonio pam fod yr holl ffenestri  gan Burne-Jones yma. Roedd Burne-Jones yn ymwelydd cyson a Chastell Penarlag. Diddorol a dweud y gwir yw olrain hanes y byd creadigol yn y cyfnod Fictoriadd. Beirdd a llenorion ac arlunwyr yn troi yn yr un cylchoedd. Byd bach, pawb yn adnabod eu gilydd a cymeriadau fel William Morris a Dante Gabriel Rossetti yn gweithredu fel catalyddion yn dod a ‘r credigol at eu gilydd.

Oddifewn i Eglwys Sant Deiniol cawn weld cofeb Ewart Gladstone a’i wraig Catherine, er fod y ddau wedi eu claddu yn Abaty Westminster, yn ȏl y son, yr unig wleiddydd yno wedi ei gladdu gyda ei wraig. Ffenestri gan William Blake Richmond sydd yn y capel coffa i Gladstone.

Y ffenestr fawr ar wal orllewinol corff yr eglwys yw’r olaf i Burne-Jones ei gynllunio cyn ei farwolaeth ym 1898. Ffenestr goffa i Gladstone a’i wraig Catherine yw hon wedi ei roi i’r eglwys gan blant Gladstone.

Mae’r ffenestri eraill (o’r cyfnod 1907-13) yn gynlluniau Burne-Jones drwy gwmni Morris & Co sydd yn dyddio ar ȏl marwolaeth Burne-Jones. Fel nodai Crampin yn ei lyfr, mae hyn yn dangos pam mor boblogaidd oedd cynlluniau Burne-Jones hyd yn oed ar ol ei farwolaeth

Ond yr hyn sydd  yn hollol amlwg gyda’r chwech ffenestr ym Mhenarlag, sef y pedair ffenestr ochr a’r ddwy fawr – dwyreiniol a gorllewinol, yw fod y ffigyrau / cymeriadau yn rhai amlwg yn yr arddull cyn-Raffaelaidd. Dyma’r gwahaniaeth mawr gyda ffenestr Ward & Hughes ym Modelwyddan, does dim cymhariaeth go iawn.

Gyda cymeriadau a chynlluniau Burne-Jones cawn ein cludo i arall-fyd, mae’r lliwiau yn fwy arall fydol, llai real. Mae’r cartŵns yn debycach i gartŵns comic. Hawdd fyddai treulio oriau yn gwneud dim mwy na syllu ar pob un o’r ffenestri yma yn eu tro. Heb os mae rhain yn ddarnau o gelf, cystal a llun. Rwyf yn ffan mawr o waith JMW Turner a Richard Wilson (sef eu tirluniau Cymreig) ond er mor wahanol mae ffenestri Burne-Jones yr un mor bleserus i’w hastudio ac i fyfyrio o’u blaen.

Hwn oedd y tro cyntaf i mi ymweld ag Eglwys Sant Deiniol. Nid dyma fydd y tro olaf. Y mwyaf o amser mae rhywun yn dreulio mewn hen adeilad, neu mewn eglwys, neu gyda gwaith celf, y mwyaf mae rhywun yn dod i werthfawrogi yr hyn sydd o’n blaen. Byddaf yn aml yn cymhauru hyn a dysgu Iaith newydd. Rhaid wrth “eirfa” os am gael gwerth eich harian. Rhaid ymdrechu i ddysgu er mwyn gwella’r profiad – a’r gwerthfawrogiad.

Rhywbeth arall rwyf wedi ei grwybwyll yn ddiweddar yw fod ceisio dadansoddi a gwerthfawrogi diwylliant Cymreig heb yr Iaith Gymraeg fel gwylio teledu du a gwyn. Hyd yn oed os am astudio ffenestri Burne-Jones ym Mhenarlag, siawns bydd yr Iaith Gymraeg o ddefnydd yn rhywle. Gyda’r Iaith Gymraeg mae gennym sgrin deledu HD yndoes – llun clir, darlun llawr, sgrin lydan, y modd i gael gwerth ein harian.

Rhywsut neu’i gilydd mae angen cyflwyno’r neges yma i’n cyfellion, cymdogion, cyd-weithwyr di-Gymraeg. Pa wrth teledu du a gwyn yn 2014? Ac er mor ddiflas yw’r ystrydeb fod disgwyl i bobl ddysgu Ffrangeg os am fyw yn Ffrainc, neu os am werthfawrogi bywyd Ffrengig – mae’n hollol, hollol amlwg yntydi.

Parhau i chwilota dow dow yr wyf am hanes y cyn-Raffaeliaid yng Nghymru. Dwi heb glywed am arlunydd Cymreig neu Gymraeg oedd yn rhan (hyd yn oed ymylol) o’r frawdolaeth cyntaf neu’r ailo’r cyn-Raffaeliaid. Does dim modd gor ganmol ffenestri Burne-Jones ym Mhenarlag.

 

 

 

Sir Basil Spence, Atomfa Trawsfynydd, Herald Gymraeg 12 Tachwedd 2014

Rwyf newydd orffen darllen llyfr o’r enw ‘Phoenix at Coventry, The Building of a Cathedral – by its Architect Basil Spence’. Cyhoeddwyd y llyfr ym 1962, blwyddyn fy ngenedigaeth, a wyddoch chi beth, trwy ddamwain cawsom hyd i gopi o’r llyfr ar silffoedd llyfrau ail-law caffi Machinations yn Llanbrynmair. I’r rhai ohonnom sydd yn or-gyfarwydd ar A470, y caffi bach hynod yma, yn hen neuadd y pentref Llanbrynmair, yw’r cafffi rydym yn ei werthfawrogi fwya ar y daith hir o’r gogledd i’r de (neu’r ffordd arall).

Dyma chi lyfr sydd yn ysbrydoli rhywun, nid yn unig oherwydd gweldigaeth pensaerniol Spence a’r modd mae’n cyfuno’r hen a newydd yn Coventry drwy gadw’r hen furiau a chwalwyd gan fomiau’r Almaenwyr ond hefyd am y dadleuon a’r rhesymeg mae’n gyflwyno am y broses a’r dewisiadau mae yn ei wneud.

Cawn bennod hynod ddifir am y gystadleuaeth mae Spence yn geisio ym 1951 gan feddwl nad oedd ganddo unrhyw obaith o ennill y comisiwn a mae agwedd ddihymongar Spence yn parhau drwy’r llyfr. Rhywbeth arall oedd yn amlwg yw fod Spence wedi ceisio ei orau i roi pob sylw a phob gofal i’r agwedd grefyddol yn y gadeirlan. Nid gosod pensaerniaeth ar ben crefydd mae Spence, ond yn cyfuno’r ddau beth gyda gofal manwl.

Pennod arall hynod ddiddorol yw’r un sydd yn ymdrin a’i ymweliadau drosodd i Ffrainc i ddwyn perswad ar Graham Sutherland i dderbyn y comisiwn i greu y tapestri anferth o Grist sydd i’w osod yn y gangell. Nid yn unig felly, llyfr yn disgrifio’r bensaerniaeth sydd yma, ond llyfr yn olrhain y cymeriadau fel Sutherland ac wrthgwrs Jacob Epstein sydd yn gyfrifol am y cerflun o Sant Mihangell a’r Diafol ar wal y gadeirlan newydd.

Chwerthais yn uchel wrth ddarllen yr hanes sut bu i’r Pwyllgor Adlunio wrthwynebu penodi Epstein “but he’s a Jew” a Spence yn eu rhoi yn eu lle, “so was Christ”. Epstein wrthgwrs sydd yn gyfrifol am y cerflun o Grist yng nghadeirlan Llandaf (y cysylltiad Cymreig). Ond i droi at y cysylltiad Cymreig a Basil Spence, y cysylltiad wrthgwrs yw Atomfa Trawsfynydd.

Rwyf wedi cyfeirio at gwaith concrit Spence yn Traws sawl gwaith yn ddiweddar a fel y soniais, rwyf yn cael ymateb ddigon negyddol wrth drafod gwaith Spence. Daw’r gwrthwynebiad o gyfeiriad y rheini a wrthwynebai ynni niwclear, dallt hynny, ond son am y bensaerniaeth wyf i nid y da neu’r drwg am ynni niwclear.

Y gobaith oedd cael trefnu ymweliad a’r atomfa i gael gweld gwaith Spence ac hefyd i drafod y cynlluniau am y dyfodol. Beth yn union fydd yn digwydd i’r adeiladwaith a phensaerniaeth Spence wrth i’r lleoliad gael ei dirweddu. Felly dyma gysylltu a Magnox PR yn y gobaith o drefnu ymweliad a sgwrs.

Ond siomedig iawn oedd yr ymateb. Ni fydd gwahoddiad yn cael ei roi meddant a theimlais rhywsut fod yr ymateb yn un swta a braidd yn ddi-sylwedd. Dyma a gefais “Yr ydym yn gweld nifer fawr o geisiadau am ymweliadau safle ar draws ein holl safleoedd. Mae angen parhau i ganolbwyntio ar gyflawni rhaglen waith y safle ac felly, mae'n ddrwg gennai, ond na fydd yn briodol ar hyn o bryd i gynnal y math yma o ymweliad”.

Efallai eu bod yn ofni ymgyrch un dyn i achub concrit Basil Spence. Efallai nad yw PR yn cyfri iddynt, mae’n amlwg nad ydynt eisiau nac angen sylw yn yr Herald Gymraeg. Rwyf yn siomedig achos rwyf wirioneddol a diddordeb sgwennu mwy am Spence a’r cysylltiad Cymreig. Yr unig beth gefais gan Magnox oedd linc ar gyfer gwefan y Comisiwn Brenhinol. Ella bydd rhaid bodloni ar ymweliad a Choventry felly i sgwennu am y gadeirlan, mi wneith drip tren bach difyr.

http://canmore.rcahms.gov.uk/en/site/286966/details/trawsfynydd+nuclear+power+station/

 

 

CBA Wales/Cymru Herald Gymraeg 5 Tachwedd 2014

Sadwrn, 18 Hydref, Royal Oak, Trallwm, rwyf yng nghyfarfod blynyddol Cyngor Archaeoleg Prydain, Cymru / Wales (CBA Wales/Cymru). Tybiaf, gyda sicrwydd gweddol bendant, mai y fi yw’r unig siaradwr Cymraeg yn yr ystafell. Rwyf wedi derbyn enwebiad gan ddwy aelod o’r pwyllgor i ymuno a nhw ar y pwyllgor, yn bennaf er mwyn cael siaradwr Cymraeg ar fwrdd y llong.

Cefais fy nerbyn heb unrhyw wrthwynebiad, bu rhiad i mi gyflwyno fy achos ger bron y cyfarfod, ac yn hollol syml yr hyn awgrymais yw fy mod yn gallu cynorthwyo’r mudiad gyda’r Gymraeg. Siawn fod gennyf sgiliau eraill, ond nid am y tro cyntaf dyma ymuno a phwyllgor er mwyn cael Cymro Cymraeg yno, ac wrthgwrs neith o ddim drwg cael rhywun o’r gogledd yno chwaith.

Ydi Cymru yn wlad y pwyllgorau yn ogystal a gwlad y gân, ddigon posib, ac eto dwi ddim yn siwr os yw hyn unrhyw wahanol mewn llefydd eraill chwaith. Rwyf i mor euog a ffol a phawb arall yn hyn o beth, yn cytuno i fod yn aelod o sawl bwrdd, pwyllgor, pwyllgor gwaith, ond yn amlach na pheidio mae’r ffactorau o’r Gymraeg a rhywun o’r gogledd rhywle ar yr agenda.

Rwyf newydd ymddiswyddo o bwyllgor WOTGA, pwyllgor tywysion swyddogol Cymru, gan fy mod yn chael hi bron yn amhosib mynychu cyfarfodydd yn y de oherwydd y gwlawadau darlithio sydd gennyf. Mewn cyfnod o ddwy flynedd, dim ond dwy waith llwyddais i fynychu cyfarfod WOTGA.

Siomedig, ond mae eraill all wneud y gwaith yma. Eto y Gymraeg a’r gogledd oedd y prif reswm dros gytuno i fod ar y pwyllgor, ond dyna fo fedra ni ddim dal i ym mhob man. Dim ond gobeithio fod y newydd ddyfodiad yn gallu’r Gymraeg. Peth od iawn yn fy mewddwl i yw fod cymaint o bobl sydd yn tywys yng Nghymru yn ddi-Gymraeg, neu efallai, od iawn nad oes mwy o Gymry Cymraeg yn ymwneud a’r maes.

Chefais i fawr o ddewis wrth gael fy ethol oddi ar fwrdd y Sefydliad Cerddoriaeth Gymreig yn ddiweddar, er i mi fod yno bron o’r dechrau – a hynny yn cael ei gynnig a’i eilio gan ddau Gymro Cymraeg. Eto cael rhywun o’r gogledd oedd yn siarad Cymraeg oedd y rheswm pennaf i mi fod ar y bwrdd ond fel rwyf wedi son sawl gwaith mae yna nadroedd gwenwynig iawn ym mhorfeydd gwelltog y Byd Pop Cymraeg. Er mor siomedig oedd agwedd fy nghyd Gymry, mae’n rhyddhau amser i mi ganolbwyntio ar yr archaeoleg.

Rhwng mis Mawrth a’r Haf daeth y Sefydliad Cerddoriaeth Gymreig i ben beth bynnag, gofynnwch i’r Cynulliad. Chlywais i fawr o son, dim gwrthwynebiad i’r ffaith fod corff mor bwysig yn diflannu. Yn ȏl a ni at ddiwylliant yn lle diwydiant. Canlyniad hyn fydd mwy o gerddorion yn troi eu gorwelion at Loegr a llai o strwythurau Cymreig. Bydd y byd amateraidd yn llewyrchu, fel bydd talent newydd, ond rhaid wrth economi, rhaid gwneud pres heb nawdd os am barhad hir dymor i fusnesau.

Felly os yw WOTGA a’r Sefydliad Cerddoriaeth Gymreig wedi mynd oddiar yr agenda, mae amser gennyf i ganolbwyntio ar CBA Wales/Cymru. Sefydlwyd y CBA ym 1944 er mwyn diogelu yr amgylchedd hanesyddol yn y cyfnod helbylus yna o adeiladu yn dilyn yr Ail Ryfel Byd. Mae’r mudiad felly yn dathlu ei benblwydd yn 70 oed eleni.

Er fod CBA Wales/Cymru yn amlwg yn cytuno a’r amcanion cenedlaethol o ran diogelu’r amgylchedd hanesyddol, mae’r ffaith fod y sector yma dan ofal Llywodraeth Cymru a chyrff fel Cadw yn gwneud hi’n berffaith amlwg fod rhaid cael corff Cymreig – edrychaf ymlaen yn fawr iawn at ddod ar Gymraeg yn ganolig i’r frwydr hon.

 

Cofio John Peel Herald Gymraeg 29 Hydref 2014

 

Felly mae hi’n ddeng mlynedd ers marwoleth John Peel, neu John Robert Parker Ravenscroft o ran ei enw go iawn. Troellwr recordiau, DJ, cyflwynydd radio ar BBC Radio 1, BBC Radio 4, a llawer mwy wrthgrws, ond fel cyflwynydd y John Peel Show yn hwyr y nos bydd y ran fwyaf ohonnom yn ei gofio.

            Yn wir mae cenhedlaeth gyfan ohonnom oedd, ar un adeg, yn gwrando ar Peel bob nos, roedd ei raglen mor hanfodol a hynny. Dyma lle roedd rhwyun yn clywed caneuon newydd gan grwpiau newydd, dyma oedd ein haddysg cerddorol (hyn a’r NME). Fe holwyd mi yn ddiweddar ar rhaglen Eleri Sion ar BBC Radio Wales “beth fydda fy swydd ddelfrydol?” Am eiliad fedrwn i ddim ateb, wedi’r cyfan rwyf yn gwenud yr union beth rwyf yn ddymuno, yn cael sgwennu, yn ymwneud ar byd archaeolegol Cymreig, yn cael gweithio hefo artistiaid a cherddorion.

            Ond, ar ȏl eiliad i feddwl, dyma ateb, efallai gwneud yr un peth a John Peel, yr ateb roddais oedd dychmygwch fod y cyntaf i chwarae ‘Love Will Tear Us Apart’ gan Joy Division ar y radio. Does fawr all guro hunna. Bu i mi gyfarfod Peel sawl gwaith dros y blynyddoedd. Fyddwn’i ddim yn disgrifio’r berthynas fel cyfeillgarwch, doedd Peel ddim yn un am agosau atoch ormod, efallai effaith ysgol fonedd, ond roedd y ddau ohonnom yn deall beth oedd yn digwydd. Dyma gerddoriaeth tanddaearol Cymraeg, Mr Peel.

            Y tro cyntaf i John Peel ffonio’r tŷ, fy nhad atebodd y ffȏn a gweiddi arnaf, “mae John Peel ar y ffȏn i ti”. Hyn tua 1982, a finnau yn meddwl mae rhywun o’r Coleg oedd yn tynnu coes. Ond doedd dim modd peidio adnabod llais Peel, fo oedd o, yn barod i chwarae cân Gymraeg ac angen cyngor ar sut i ynganu’r gair cyn mynd ar yr awyr. Bu hyn yn alwad ffȏn rheolaidd am flynyddoedd wedyn.

            Tua 11-15pm, ffȏn yn canu,  “how do you say LLwybr Llaethog?”, fydda na ddim “hello, its John here”, doedd dim amser i hynny, bydda’i Peel jest yn gofyn “how do you say ……..” a wedyn yn ynganu’r gair bron yn berffaith ar Radio 1, o flaen cynnulleidfa o filoedd. Dim ond fi a Gorwel Owen oedd yn gwybod hyn, byddai Gorwel yn cael galwadau tebyg yn y cyfnod yma.

            Ond beth oedd arwyddocad hyn i grwpiau Cymraeg? Bu cyfnod yn ystod yr 1980au pan roedd grwpiau fel Datblygu, Elfyn Presli, Tynal Tywyll, Y Fflaps, Plant Bach Ofnus yn cael eu chwarae yn rheolaidd gan John Peel. Y “myth” yw fod Radio Cymru yn gwrthod chwarae y grwpiau newydd tanddaearol Cymraeg. Roedd mymryn o wir yn hyn, yn bennaf oherwydd un cynhyrchydd oedd yn credu fod rhaid i grwpiau swnio fel The Eagles i gyrraedd y safon angenrheidiol i gael eu darlledu.

            Dwi’n dweud “myth” achos roedd grwpiau fel Anhrefn, Cyrff a Tynal Tywyll yn cael eu chware ar Radio Cymru ond yn sicr bu amharodrwydd i dderbyn y grwpiau mwy arbrofol fel Datblygu a’r Fflaps gan gynhyrchwyr BBC Radio Cymru. Ond, yn fwy diddorol byth, beth waneth Peel drwy roi y fath sylw i’r grwpiau tanddaearol Cymraeg oedd dod a nhw i sylw cynulleidfa newydd a chynulleidfa ehangach.

            Yn sydun iawn doedd cael eich chwarae ar Radio Cymru ddim mor bwysig a hynny. A dweud y gwir nid dyna cynulleidfa Datblygu neu’r Fflaps ac i raddau helaeth nid dyna oedd cynulleidfa’r Anhrefn a’r Cyrff chwaith. Wrth ddechrau canu o flaen cynulleidfaoedd di-Gymraeg led led Cymru, o Fae Colwyn i Gasnewydd dyma sylweddoli fod mwy i hyn na gigs yn y Steddod ac ambell raglen ar S4C. Roedd y cyfnod yma yn un o gyflwyno’r Gymraeg i gynulleidfaeodd Cymoedd y De, y trefi ȏl-ddiwydiannol yn y Rhondda, yng Ngwm Nedd ac yn Abertawe. Heb John Peel, fydda neb yn Porth neu Treorci wedi clywed am yr Anhrefn neu’r Cyrff.

            Felly roedd cael eich chwarae gan John Peel yn beth mawr, roedd cael ei sel bendith yn beth mawr, ond roedd y cyrrhaeddiad yn newid popeth. Cofiaf yn iawn sut roedd cynulleidfaoedd Newcastle neu Bryste neu Birmingham yn trio eu gorau i ganu hefo ni, “we heard you on John Peel” oedd hi bob tro, “we love that song about Moscow” neu beth bynnag. Doniol. Diddorol.

            O ran ‘Y Greal Sanctaidd’, y peth mwya, y sêl bendith mwya, oedd cael recordio sesiwn i rhaglen John Peel, “Peel Session”, fel roeddynt yn cael eu galw. Hefo hyn, y cynhyrchydd John Walters oedd yn ffonio. Munud bydda rhywun yn clywed llais Walters ar y ffȏn bydda rhywun yn gwybod – dyma ni, Peel Session arall i rhywun.

            Fe recordiais dri ohonnynt yn stiwdios  Maida Vale hefo’r Anhrefn, fe fu’r Fflaps a Plant Bach Ofnus lawr i recordio sesiwn, Llwybr Llaethog sawl gwaith a Datblygu fwy na neb. Yn ddiweddarch yn y 1990au cafwyd cefnogaeth pellach gan John Peel i grwpiau fel Topper a Melys.

            Anodd credu heddiw, yn oes soundcloud, BBC 6 Music a’r holl raglenni sydd ar C2 fod dylanwad un troellwr yn gallu bod mor bell gyrrhaeddol. Y fantais pryd hynny mae’n debyg oedd fod llai o ddewis rhaglenni felly mwy o ffocws ar rhaglen John Peel. Heddiw mae grwpiau Cymreig yn cael eu chwarae yn rheolaidd ar 6 Music ond does dim yr un ffocws.

            Anodd credu heddiw, fod BBC Radio 1 wedi rhoi mwy o sesiynau i grwpiau fel Datblygu na wnaeth Radio Cymru erioed. Oes arall ………

Landscape Figures.

 

 

A psycho-geographical tour of Mwyn HQ. In response to a request by Glyn Davies to write a blog, so here we go let's talk art .......  written over a couple of weeks as we decide where the prints are to hang. We are the curators of our own bunker, where we plot and pot cultural ideas in the garden of revolt.

Office.

 

I want the house and office to be a statement, an art statement, a political statement. In my office, above my desk I have a framed poster (still with the blu tack marks from when it was up in my teenage bedroom) of The Clash from the ‘16 Tons Tour’ (1980). Next to that is a poster for the Anhrefn gig on top of Snowdon (1990) and on the other side of the Clash is one of Jamie Reid’s ‘Universal Majesty’ prints.

The Sex Pistols and The Clash informed my politics in the late 1970’s.  Jamie later became one of my dearest friends. Anhrefn was my life from 1980 – 1993. These framed prints remind me daily of why I do what I do. Just like being a gardener, not a translator, transplanting ideas into the Welsh cultural landscape. I once declared one of my many retirements from Welsh Rock’n Roll was in order to do some gardening.

 

 

Sure there is also a Catatonia disk for 600,00 sales, another reminder of careful nurturing of those young plants. There are also Swci Delic cushions, a fresh new flower in the garden.

See @SwciB

I am a collector of sorts, a fan certainly. I add Glyn Davies, two limited edition prints in fact, to the garden of revolt.

 

A different room.

 

Recently we went on a quest for an old battered ‘Salem’. It had to look old, it had to be antique. It cost £40 from an antique shop in Penmaenmawr, found in the back of course, on a drizzly Saturday afternoon – result ! It goes with the Welsh ladies cushions (Hywel Edwards @hyweltedwards) and with the print of Thomas Jones’s  ‘Last Bard’. This room tells us that Vosper and his Devil shoal, the suicidal bard facing the forces of Edward I, have all brought us here, they have brought us home. Where we are and who we are.

 

Another room.

 

And so I venture in to Oriel Ynys Mon, for the Glyn Davies exhibition  ‘Landscape Figures’ (subtitled nudes in the landscape).  There are a lot of pictures. Too many to process in one go. I decide on the first love approach, no analysis, just go for the ones I really like. Call it gut instinct. After three visits I have not really changed my mind. Chatting to Glyn and learning the context means I only love them more.

My eyes are drawn to two photographs. The spiritual place that is Ynys Enlli and a landscape that I know very well, Mynydd Mawr, Mynydd Grug, Mynydd Eliffant (should have inserted a.k.a).

Enlli is a magical place, of course it is, 20,000 saints, St Mary’s Monastery, the Bronze Age (?) cairn on the summit. That has to be the one I say. The figure is athletic, toned and blonde – not particularly Welsh in the traditional sense – but it works, the sculpted body, arms outstretched, standing tip-toe - she welcomes this spiritual place.

A funny thing happened on Facebook. Glyn almost introduces us. I don’t want to know this figure in real life. No names. No close-ups. This is just an imaginary figure in a spiritual landscape. In the same way I don’t really know Rossetti’s models, names yes if they are Jane Morris, but I will never get to have Sunday tea with Janey. It has to be unspoilt.

You see this has to be a magical world, nature’s sculptures, landscape and human, beautiful yes and beautifully captured by Glyn – but don’t make it too real. Glyn has steered clear of tattoos and body piercings. He has steered clear of face and identity. We are left then with real places, that we recognise, but figures that we do not know, do not recognise.

I buy two prints. They are called ‘Darganfod Paradwys’ and ‘Cyn iddi Dywyllu’.

 

The second print is the more Welsh. The dark brooding figure of Mynydd Mawr. The dark figure almost butt deep in the bog. I imagine she is a Rhiannon, straight out of the Mabinogi. Dark windswept hair. She is by far the oldest model. She is by far the best sculpted body. Lived in. Strong. Broad shouldered. If the youthful blondes give the landscape a spring feel, light and a bounce in its step – this Rhiannon is time eternal, the old “Welsh Mam”, someone who could have walked past the window in a Kate Roberts scene in olden days.

The two prints contrast – the old Wales secure in its legends and myths. Autumnal. And the youthful blonde, arms outstretched embracing the warm winds that blow from Enlli – I am reminded that there is not one Wales. There is no copyright on Welshness, Welsh culture, this place. Diolch byth.

They balance the moods.

Nest my wife and I spend a Sunday afternoon, arranging and re-arranging. The Enlli ‘Darganfod Paradwys’  has to face Enlli. It is given its own west facing wall. We decide, that this is enough for this wall.

 

 

Parlwr

We are drawn in a different way to ‘Cyn iddi Dywyllu’ , we both recognise the same moods, moods for different rooms. The Rhiannon lady has to be in the parlour (study). We have not finished arranging this room but this is where she will end up.

I show these prints to my dear friend David Dawson, an artist and photographer, and I am reminded by David that it takes time to get art hung in the right place, and it might move with time. He is right. This is the fun, we can curate our own art garden. Nothing is static or permanent. Like the flowers in the garden. They can be moved. But, when we find the space, we know, at least for a time.

 

 

The anonymity is a strength in these characters. To know real persons who work and play and do ordinary things would be too much of a distraction. If I meet them, what do I say? “I love your picture”.  I do not know them, it should stay this way. Like a Goscombe John or a Rodin they shall remain silent and haunting. Everything is left to the imagination despite the nudity.