Llandrindod Wells Herald Gymraeg 27 Chwefror 2013

 

“Déjà vu”, dyna’r union air, dyna’r union brofiad wrth i mi sefyll ger weddillion Capel Maelog yn Llandrindod, “Llan’dod” i ni bobl Powys (Sir Drefaldwyn) a Llandrindod Wells wrthgwrs i’r di-Gymraeg. Ond, mae rhywbeth yn fy mhoeni, rwyf yn gyfarwydd a ffurf y capel, gweddillion y seiliau ond mae rhywbeth mawr o’i le.

            Bu i mi gloddio yma ym 1984 tra yn gweithio gyda Ymddiriedolaeth Archaeolegol Clwyd Powys, cofiaf yn iawn y daith o dros awr o’r Trallwng yng nghefn Landrover, a finnau ddigon ifanc pryd hynny  i beidio bod yn sal yn eistedd yn y cefn. Cofiaf hefyd fod y safle ychydig i’r Gogledd o Lan’dod ar Ffordd Cefnllys.

            Peth arall sydd yn glir iawn i mi yw Llyn Llandrindod, cofiaf y man yma yn dda iawn achos yma roedd dechrau a gorffen y rasus traws-gwald pan roeddwn yn cystadlu ar lefel y Sir yn ystod fy nyddiau ysgol. Wrth sefyll yma yn edrych ar Gapel Maelog gyda’r llyn tu cefn i mi dechreuais amau os oeddwn yn dechrau ei cholli hi, yn mwydro, yn anghofus, wedi drysu ?

            “Diawch nid fan hyn oedda ni yn cloddio ym 1984” meddyliais yn uchel. “Roeddem yn cloddio o flaen cynllun datblygu tai, ddim yn bell o’r ffordd allan am Rhaeadr. Dydi hyn ddim yn gwneud synnwyr o gwbl”. Dwi’n gwybod fy mod yn gallu mwydro weithiau ond argian dan hyd yn oed ar bnawn Dydd Sadwrn oer yn Llandrindod yn 2013 siawns fy mod yn cofio lle bu’m yn gweithio ym 1984.

 

            Un rheswm rwyf yn cofio Capel Maelog mor dda oedd i mi gysgu’n hwyr un bore a cholli’r Landrover a gorfod gyrru ar garlam wedyn yn y car yr holl ffordd lawr o lanfair Caereinion  i Landrindod – a chyrraedd oleiaf awr yn hwyr – hogyn drwg – bydd rhaid gweithio yn galed i adfer fy enw da. Ond y peth doniol am y bore hwnnw oedd i mi ddarganfod hanner ceiniog arian yn perthyn i gyfnod Harri 3dd o fewn y pum munud cyntaf ar ol cyrraedd yn hwyr.

            Cofiaf y darn arian achos fy argraff gyntaf oedd fy mod wedi dod o hyd i hen dop potel laeth cyn sylweddoli mae darn o arian gyda croes hir ar y cefn oedd y darn bach yn fy llaw a wyneb Harri 3dd ar y blaen. Achubiaeth a maddeuant – hogyn da – roeddwn yn gyfrifol am “ddarganfyddiad y dydd” yng nghanol yr holl gyrff o amgylch hen fynwent Capel Maelog.

            Felly beth am y Déjà vu ? Wel do roeddwn wedi cloddio’r Capel yn ol ym 1984, ar Ffordd Cefnllys yn sicr, ond wedyn ym 1985-86, symudwyd y cyfan carreg wrth garreg (yn null Sain Ffagan) a’i ail osod ger y llyn. Capel yn dyddio i’r 12fed Ganrif hwyr neu ddechrau’r 13edd Ganrif sydd yma ond fod yma hefyd  fynwent yn dyddio yn ol mor fuan a’r 10fed Ganrif wedi ei amgylchu a chlawdd siap pedol. Dyma’r tro cyntaf i mi fod yn ol i Gapel Maelog ers 1984, hynny yw yn ol i’w safle newydd.

            Diddorol oedd treulio penwythnos yn Llandrindod, wrth gerdded tuag at y llyn roeddwn yn mynd heibio un o’r garages ‘Art Deco’ sydd yn nodweddiadol o Landrindod, yn perthyn i 20au’r Ugeinfed Ganrif a chynlluniau mawr y moderneiddiwr lleol Tom Norton. Ger yr allt at y llyn mae’r hen garage lle mae’r Amgueddfa Beics heddiw, fe welwyd un o’r beics “trydan” ar Darn Bach o Hanes llynedd ar S4C, roedd yr hogia yn cofio’r eitem.

            Ar y to, saif rhes o lewod gwynion, yn cadw golwg, yn amddiffyn y safle, yn llonydd ac yn urddasol – da di ‘Art Deco’ meddyliais, hollol ang-Nghymreig wrthgwrs ond wedyn beth sydd yn Gymreig am Llandrindod ? Hen dre Spa, pobl yn heidio am y dwr iach, tref Victoraidd go iawn, a fel awgrymodd Mike Parker yn ei lyfr Real Powys, 2011 (Seren)  “is anything beyond the stentorian facades” – mae’n teimlo fel rhywbeth allan o ffilm.

 

            Teimlais fel rhyw George Borrow cyfoes, y nodi a thynnu lluniau’r  nodweddion, braf oedd cael troedio yn hytrach na gyrru drwy’r dre. Ceisias gychwyn sgwrs gyda unrhyw drigolyn, gwenais, “Pnawn Da, is there much Welsh in Llandrindod these days ?” Chlywais i yr un gair yn ystod y penwythnos. Pobl ddiethr oedd yn rhedeg y gwesty, o dde Lloegr mae’n debyg yn ol yr acenion, ac er mor glen oedd pawb, doedd neb yn gallu cadarnhau iddynt glywed y Gymraeg yno yn y dyddiau dwetha.

            Roedd y ferch yn y siop bapur newydd yn meddwl fod yna “Welsh Society” yn y dre ac yn gadarnhaol doedd neb i weld yn poeni o gwbl wrth i mi ddiolch iddynt a’u cyfarch yn Gymraeg. Tref Victoraidd, ddigon agos i’r Gororau, dwi’n dallt hyn, cefais fy ngeni a fy magu yn Nwyrain Sir Drefaldwyn. Pobl y Gororau. Acenion y Gororau, fydda na neb yn dyfalu “Welsh” mewn cwis acenion Gwledydd Prydain.

            Y bore canlynol rwyf yn cerdded dros furiau caer Rhufeinig Castell Collen ger yr Afon Ithon rhyw filltir a hanner i’r Gogledd o Landrindod.Bu gwaith cloddio mawr yma ym 1911-13 a’r peth mwyaf od yw fod y tyllau wedi eu gadael ers hynny, gan ddangos cynllun rhai o’r adeiladau, y barics a adeilad dal gwenith ac o bosib rhai o’r adeiladau gweinyddol yng nghanol y gaer.

            Mae popeth wedi dirywio ers ddechrau’r Ugeinfed Ganrif, canlyniad yr holl gloddio yw fod darnau o’r waliau wedi disgyn ac eto yma ac acw fe welir waliau wedi goroesi yn glir, y cerrig wedi eu siapio gan y Rhufeiniaid yn flociau sgwar. Mae archaeoleg yr Ugeinfed Ganrif felly i'w weld fel “olion archaeolegol” erbyn heddiw, rhyfedd ac anghyffredin.

Digon anodd oedd cael lle i adael y car ger y gaer, anoddach byth oedd troi y car,ond fe lwyddais. Roedd mwd ym mhobman ond mae hynny i’w ddisgwyl ond methais a chael hyd i fynedfa i’r safle a mae’n rhaid cyfaddef fy mod yn dechrau teimlo fod yna achos bellach i wahardd anifeiliaid amaethyddol o safleoedd archaeolegol. Rwyf wedi ymweld a sawl safle yn ddiweddar lle mae ceffylau yn enwedig yn achosi erydu difrifol i gloddiau safleoedd.

Ol defaid oedd yma, ddim mor ddrwg efallai, ond yn gwneud yr holl le yn for o fwd ar adegau. Dyma safle pwysig sydd wedi ei anghofio a’i anwybyddu. Rhywsut mae Llandrindod yn teimlo fel y dref Victoaraidd rydym ni fel Cymry yn ddewis ei anwybyddu onibai fod rhyw gynhadledd neu’i gilydd yma. Fel cyfeiriodd Parker yn ei lyfr “yn anghyfleus i bawb”. Wyddoch chi beth fe wnes fwynhau darganfod Llandrindod. Yn ol ym 1984 cefais ddiod o ddwr o’r Spa, heddiw mae’r lle yn adfail ……..

 

Llyfrau Tywys Casglwr Rhif 107 Gwanwyn 2013

Un o’r pleserau mawr yn ystod fy ieuenctyd oedd cael mynd ar wyliau, ac yn wir cael trefnu’r ymweliadau dyddiol i wahanol gestyll, cromlechi ac amgueddfeydd. Hyd yn oed fel hogyn Ysgol Gynradd roedd diddordeb mawr gennyf mewn hanes, roeddwn wrth fy modd mewn amgueddfeydd mawr a bach a hyd yn oed pryd hynny roeddwn yn ddipyn o gasglwr, rhaid oedd cael y llyfr tywys ym mhob safle .A diolch byth am y tuedd yna i fod yn gasglwr achos mae’r holl lyfrau tywys dal gennyf hyd heddiw.

Yn ddiweddar rwyf wedi bod yn gwneud dipyn o waith tywys ac arwain ymweliadau i safleoedd  felly rwyf wedi cael rheswm da iawn i bori drwy’r holl hen lyfrau tywys oedd gennyf ers y 70au. Mae’r rhan fwyaf ohonnynt o Gymru ac felly yn hollol berthnasol i’r gwaith heddiw ond cyn son am rai o’r llyfrynnau Cymreig mae’n werth crybwyll fy ymweliadau a Cor y Cewri ac Avebury yn ol yn y 70au.

Ar fy ymweliad cyntaf a Chor y Cewri, prynais gopi o ‘What is Stonehenge ? a guide for young people” , ail-argraffiad 1968 yw hwn ac ar dudalen 14 mae trafodaeth diddorol am sut cludwyd y meini gleision o’r Preseli draw i Gor y Cewri, pellter o 140 milltir. Mae’r ddadl yn parhau hyd heddiw, eu cludo ar gwch ar hyd Afon Hafren neu a oedd y cerrig wedi eu dosbarthu cyn hynny gan rhewlifiant ? Mae hyd yn oed damcaniaeth diweddar, Pearson (2012) iddynt gael eu cludo dros y tir a hynny yn fwriadol a fod rhai o’r gerrig glas yn dod o ardal Nanhyfer sydd i’r Gogledd o’r Preseli a felly yn bellach o’r mor ac ardal Aberdaugelddau. Mae hon yn ddadl fydd yn parhau.

Mae sawl diagram a map yn ceisio esbonio sut creuwyd ac adeiladwyd Cor Y Cewri a gan fod y llyfryn ar gyfer pobl ifanc, mae’n ddefnyddiol gan fod y syniadau a’r damcaniaethau yn gymharol ddealladwy.

Er mae cof plentyn sydd gennyf o’r ymweliad, roedd yn bosib cerdded ymhlith y cerrig pryd hynny; mae hyn dal yn bosib ym mhentref Avebury ac un o’r llyfrau glas “Department of Environment” sydd gennyf a fy llofnod a’r dyddiad arno, Haf 1979. Pris 50ceiniog. Fel gyda Cor y Cewri mae yma dirwedd o gofadeiladau sydd yn cynnwys y cylch cerrig, beddrod Neolithig West Kennet, y rhodfa o gerrig ac wrthgwrs Tomen Silbury. Yng nghefn y llyfryn mae map o henebion yr ardal.

 

Gan ddychwelyd i Gymru, mae’n rhaid mae un o’r safleoedd mwyaf trawiadol i ni ymweld oedd Gadeirlan Ty Ddewi.Llyfryn arall cyfarwydd sydd gennyf o ran ei ffurff, sef y llyfrau Pitkin, mae hwn gan H Marriott a fe gyhoeddwyd y llyfryn ym 1970. Ychydig bach yn or-gymhleth efallai yw cyflwyniad Marriott, yr hyn rydym yn ei alw yn y busnes tywys yn “ormod o fanylder”, oes mae angen y gwybodaeth cefndir weithiau ond y gamp yw cyflwyno’r hanes a chyd-destyn mewn iaith ddealladwy a diddorol ar gyfer ymwelwyr.

Yn ol Marriott, Ty Ddewi yw’r Eglwys Gadeiriol sydd a hanes parhaol hiraf yng Nghymru o ran safle ond mae son tebyg am y gadeirlan ym Mangor hefyd. Mae’r llyfr Pitkin yn frith o luniau gwych du a gwyn o wahanol nodweddion o Eglwys Gadeiriol Ty Ddewi ac yn werth ei gael.

 

Mae neuadd Erddig ger Wrecsam dan ofal yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, felly cyhoeddiad yr Ymddiriedolaeth yw’r llyfr tywys, mae fy nghopi  i yn dyddio o 1977 ac un o’r nodweddion mwyaf diddorol am Erddig yw’r casgliad hyfryd o brotreadau o’r staff sydd i’w gweld yn ystafelloedd y gweithwyr. Ar dudlaen 12 o’r lllyfr tywys er engraifft cawn weld copiau du a gwyn o bortread Edward Barnes 1830, ef oedd yn torri coed ar y stad a mae llun hefyd o’r forwyn Jane Ebbwell a hithau yn 87 oed ym 1793.

Mae’n werth ymweld ac Erddig am swl rheswm wrthgwrs ond rhaid cyfaddef fod y portreadau o’r “werin bob” yma  yn parhau i fod yn un o’r uchafbwyntau i mi hyd heddiw..

Drwy ymweld a’r holl gestyll mae gennyf gasgliad eang iawn o’r llyfrynnau glas ‘Ministry of Public Building and Works OFFICIAL GUIDEBOOK’. Yn eu plith mae llyfryn Castell Cydweli (1952 arg,1970)  y castell a sefydlwyd ar lan  Gwendraeth Fach gan y Normaniaid, yn ol yr hanes  gan Roger, Esgob Salisbury a gafodd dir yma gan Harry 1af.

Mae son wedyn am Arglwydd Rhys yn adeiladu castell yma ym 1190 a’r tebygrwydd yw fod y Cymro wedi ail ddefnyddio’r safle Normanaidd. Rhaid fod hyn yn rhywbeth fyddai wedi rhoi pluen yng nghap y Cymry, yn sicr o ran yr ochr wleidyddol.  O ystyried fod Gruffydd ap Cynan yn meddianu castell Mwnt a Beili Robert o Rhuddlan yng Nghaernarfon ddiwedd yr Unfed Ganrif ar Ddeg ac efallai wir fod adeiladau Llys Llywelyn Fawr yn Abergwyngregyn hefyd ar hen safle  Mwnt a Beili o eiddo Robert, mae’n rhaid i ni ystyried fod ail ddefnydd o safleoedd Normanaidd gan y Cymry yn fodd o ddangos eu bod wedi ail sefydlu eu rheolaeth a grym yn yr ardal.

 

Ymhlith y llyfrynnau Ministry of Public Building and Works mae gennyf un ar Gastell “Criccieth ( sydd yn atgoffa rhywun o gan y Dyniadon ‘Pawl C sydd yng Nghricieth ?’ a mae hwnnw gennyf ar record feinyl 7” Sain 23, mae’r cangymeriad yn fwriadol gyda llaw ar y clawr), Castell Carreg Cennen, , Castell Coch, Segontium  a nifer mwy – pob un yn cael defnydd rheolaidd gennyf.

Mae llyfrynnau arall ar gael hefyd ar gyfer y cestyll gyda llun mewn inc o’r cestyll ar flaen y clawr, rhai wedi eu cyhoeddi gan Adran yr Amgylchedd fel DOE Official Giuidebook.

Heb os un o’r twyslyfrau mwyaf diddorol yw un Sain Ffagan (1970) wedi ei sgwennu gan y Curadur Iorwerth C Peate. Wrth ddarllen y llyfryn cawn weld sut oedd San Ffagan yn ol yn y 70au ac wrthgwrs mae rhywun felly yn gweld cymaint mae’r amgueddfa wedi datblygu dros y blynyddoedd diweddar ac wrthgwrs mae Sain Ffagan ar fin datblygu ymhellach yn y blynyddoedd nesa i ddod.

Ymhlith yr adeiladau cyntaf  i’w hail-gyfodi roedd Abernodwydd ym 1955, adeilad a chysylltiad agos i mi achos roedd hogia teulu Abernodwydd, Llangadfan yn yr ysgol a mi. Wrth i Peate drafod Abernodwydd mae’n nodi fod y ty wedi ei ail-gyfodi gan Gyngor Sir Drefaldwyn, Sir a lyncwyd i grombil anferth Powys ac anodd dychmygu unrhyw un o’r Cynghorau Sir hefo’r fath arian sbar yn yr hinsawdd economaidd sydd ohonni heddiw. Dyn a gweledigaeth anhygoel oedd Iorwerth C Peate ond dyn hefyd fydda ddim wedi caniatau i Sain Ffagan ymestyn i gynnwys adeiladau “Diwydiannol” fel Neuadd Oakdale ac yn sicr os bydd hen dafarn y Vulcan o Gaerdydd yn cael ei ail-godi bydd Peate yn troi yn ei fedd.

 

Cyfeirias yn gynharach at Nanhyfer yng nghyd destun Cor y Cewri ond llyfryn tywys arall rwyf yn ei drysori yw hwnnw ar gyfer Eglwys Sant Brynach. Nodwedd amlycaf y fynwent yw’r Groes Geltaidd, yn codi 13 troedfedd i’r awyr ac ymhlith y mwyaf “perffaith yng Nghymru” yn ol y llyfryn ac yn gyfartal o ran harddwch a chroes Carew a chroes Maen Achwyfan. Mae’r llyfryn sydd yn dyddio o 1976 hefyd yn cyfeirio at nifer o gerrig bedd Cristniogol cynnar sydd i’w gweld o amgylch y safle, rhai gyda’r geiriau Hic Iacit, sef “yma gorweddai” a hefyd rhai eraill yn cynnwys ysgrifen Ogham fel y garreg er cof am Maglocunus.

 

Efallai mae priodol fyddai gorffen ein taith ym Machynlleth gyda’r llyfryn ‘History of Owain Glyndwr and his associations with Machynlleth’. Wrth gyfeirio at Glyndwr fel “rebel and sedicious seducer” rhaid cyfaddef fod hyn yn ddisgrifiad y byddwn ddigon balch i gael ar fy ngharreg fedd fy hyn. Cyfeirio at y Senedd dy a’r Institiwt ym Machynlleth mae’r llyfryn yma.

Mae gan bawb eu rhesymau dros gasglu hen lyfrau, rwyf er engraifft yn ymddiddori yn hanes Gwilym Cowlyd ac Arwest Glan Geirionnydd a felly wedi casglu unrhyw lyfr a chysylltiad a Chowlyd dros y blynyddoedd. Mae nifer o rhain yn brin, yn fregus ac yn werthfawr ac yn aros yn saff ar y silff ond yn achos yr hen lyfrau tywys mae’n rhaid cyfaddef eu bod yn cael defnydd llawn a rheolaidd gennyf fel rhan o fy ngwaith dydd i ddydd – mae yna o hyd rhyw damaid o wybodaeth neu stori fydd yn ddefnyddiol !

 

 

 

 

Capel Curig Herald Gymraeg 20 Chwefror 2012.

 

Dyma’r ail dro i mi ymweld a Chanolfan Capel Curig, yn yr hen ysgol, a mae’n rhaid canmol y ganolfan glud a thaclus yma. Ar y wal tu allan mae cofeb llechan i Evan Roberts (Ifan Gelli) 1906-1991,chwarelwr a naturiaethwr a anrhydeddwyd gan Brifysgol Cymru Bangor.

Chwarelwr oedd Evan Roberts y Gelli am 40 mlynedd o’i fywyd ond dyma engraifft gwych, rhywbeth sydd ddigon cyffredin efallai, ymhlith y dosbarth gweithiol Cymreig a’r chwarealwyr yn sicr yn ystod ddiwedd y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg a dechrau’r Ugeinfed Ganrif, o bwysigrwydd addysg. Yn achos Ifan Gelli, hunnan addysg oedd y rhan fwyaf o’i addysg, wrth iddo grwydro llethrau Eryri a datblygu i fod yn arbenigwr ar fotaneg yr ardal.

Am hyn yr urddwyd Ifan a gradd anrhydeddus BSc gan Brifysgol Bangor ym 1956, yn yr un flwyddyn ac urddwyd y pensaer Americanaidd, Frank Lloyd Wright. Anrhydedd o fath arall a dderbyniodd Ifan Gelli oedd cael ei bortreadu gan yr artist Kyffin Williams.

 

Gwahoddiad gefais gan Bill Jones, Cymdeithas Hanes Dolwyddelan i ddod draw i’r Ganolfan i gyfarfod grwp Hen Dai Cymreig ac i wrando ar y darlithydd Nia Powell yn trafod sut roedd rhai o ffermwyr ucheldiroedd Cymru  wedi llwyddo i wneud bywoliaeth gymharol dda, ac yn wir i greu dipyn o gyfoeth yn ol y dystiolaeth o hen ewyllysiau – a hyn drwy werthu gwartheg.

Edrychwyd yn fanwl ar ffermydd Dyffryn Colwyn rhwng Rhyd Ddu a Beddgelert gan gyfeirio at ffermydd fel Hafod Ruffydd, Drws y Coed ayyb a syndod i mi ac erall mae’n siwr oedd fod y ffermydd yma wedi llwyddo i greu y fath gyfoeth ar dir oedd yn ymylu ar ucheldir mynyddig. Nid gorddweud oedd fod darlith Nia nid yn unig yn hynod ddiddorol ond yn wirioneddol gorfodi pawb yn yr ystafell i ail feddwl am sut bu i’r Cymry gael eu portreadau gan deithwyr, ysgrifennwyr a’r Wasg yn hanesyddol. Nid “peasant” oedd pob Cymro felly !

Efallai beth oedd gan Powell hefyd oedd fod y portreadau hanesyddol bob amser wedi ei ysgrifennu gan ymwelwyr, y teithwyr, efallai fod angen i ni ail-feddianu mwy ar ein hanes, fod angen dehongliadau mwy Cymreig, eto pwyntiau diddorol sydd yn ein gorfodi i symud ymlaen o’r hanes gwasaidd traddodiadol.

Maes parcio bach iawn sydd ger y ganolfan. Cofiais fod yma y llynedd i roi darlith i gymdeithas Cymry’r Ucheldir ar Archaeoleg Ddyffryn Conwy  a finnau wedi cyrraedd o flaen pawb a llwyddo i gael y car i mewn yn daclus cyn i neb arall gyrraedd. Y tro yma penderfynais gael cinio sydun yn Caffi Moel Siabod a cherdded draw i’r Ganolfan.

Ar ochr y ffordd dyma sylwi ar un o gerrig filltir Thomas Telford, rhyfedd ynde faint mwy mae rhwyun yn ei weld drwy gerdded yn hytrach na gwybio mewn car ar hyd yr A5. Mae ffurf cyson i holl gerrig milltir Telford, sef y garreg lwyd, y plat du a’r ysgrifen wen. Yma cawn weld fod 40 milltir hyd at ddiwedd y daith yng Nghaergybi a fod 5 milltir i fynd hyd at Cernioge i’r De. Yn fuan wedyn rwyf yn cerdded heibio gwesty Cobdens, gwesty sydd yn enwog am fod yn gartref i ystlumod prin, y “Pips” sef y Pipistrelles sydd yn byw yn nenfwd y gwesty.

Rwyf yn siwr bydd fy nghyd-golofnydd Bethan Wyn Jones yn gallu ymhaelaethu llawer gwell na fi am hyn i gyd ond diddorol iawn oedd deall fod pobl sydd yn ymddiddori mewn ystlumod yn dod yma yn flynyddol ers 1995 i gadw cyfrif o faint o ystlumod sydd yma a fod y nifer wedi amrywio rhwng 900 a 1500 o ystlumod.

Enw gymharol Seisnig sydd i Cobdens wrthgwrs, allan o gymeriad mewn un ystyr a Chymreictod yr ardal hon ac eto o ystyried pwysigrwydd y gwestai ar hyd yr A5 a datblygiad Betws y Coed fel canolfan ymwelwyr o’r 1850au ymlaen dim syndod chwaith. Tan y Bwlch oedd yr enw gwreiddiool ar y gwesty ond mae hanes fod y di-Gymraeg wedi cam ddeall hyn fel Tan y Belch gan feddwl fod hyn yn gyfystyr a thori gwynt a fod hyn mewn rhyw ffordd yn adlewyrchu’n wael ar y bwyd oedd ar gael yn y gwesty

Ydi hon yn stori wir medd a chi ta di rhywun yn rwdlan yn llwyr ? Bydd angen i bobl Capel Curig ein helpu yma dwi’n credu. Ond dyna chi stori dda un ffordd neu’r llall. Fe ail fedyddwyd y gwesty yn Cobdens felly, ar ol y perchennog Frank Cobden, dyn oedd yn gricedwr o fri a mae son iddo guro tim Prifysgol Rhydychen ym 1870 drwy fowlio tri batiwr allan.

Dwi’n cofio sgwrsio hefo ymweldydd dros yr Haf, a mynd a fo a’i deulu am dro i Gastell Dolbadarn fel rhan o weithgareddau’r Amgueddfa Lechi a’r gwr yn dweud “we have nothing like this in Middlesborough” a finnau yn ei ateb drwy ddweud mae rhywbeth diddorol ym mhob man ond i ni ago rein llygaid. Cwta filltir oedd rhwng Caffi Moel Siabod a’r Ganolfan ond cymaint o bethau diddorol i’w gweld.

 

 

 

 

 

 

Llwybr Clawdd Offa Herald Gymraeg 13 Chwefror 2013.

Dydd Sadwrn dwetha dyma benderfynu cerdded ychydig ar Lwybr Clawdd Offa gan “ddechrau yn y dechrau” fel byddai Dylan Thomas wedi awgrymu. Felly am 9 y bore rwyf yn sefyll ger y faen sydd yn nodi dechrau (neu ddiwedd y daith) ar Draeth Ffrith, Prestatyn ac yn edrych ar yr arwydd pren sydd yn nodi fod 182milltir neu  293kilomedr i Gas Gwent. Dwi ddim am gerdded mor bell a hynny. A dweud y gwir y nod rwyf wedi osod am y dydd yw i gerdded cyn belled ac y gallaf erbyn ganol pnawn a dyna hi.

                Fy mwriad yw i fwynhau y daith ac i drio nodi’r pethau diddorol sydd i’w gweld ar hyd y ffordd. Mae gennyf sach cefn gyda bechdan a photel ddwr, mae gennyf ddillad tywydd gwlyb rhag ofn a mae gennyf fap OS a fy nghamera digidol, popeth dwi angen i gael diwrnod da allan yn y wlad.

                Teimlad ddigon rhyfedd yw cychwyn ar fy nhaith drwy gerdded dros y bont rheilffordd a wedyn i fyny Stryd Fawr Prestatyn. Mae pobl ger yr orsaf yn aros am eu tren (siopa yng Nghaer efallai)  a hyd yn oed toc wedi 9 y bore mae yna siopwyr yn crwydro Prestatyn yn chwilota am fargen ond does neb arall hefo sgidia cerdded mwdlyd a sach ar ei gefn a map yn ei law i’w gweld yn nunlle. Does neb yn cymeryd sylw ohonnof wrth i mi dynnu lluniau o nodweddion y Stryd Fawr. Mae hen garreg dywodfaen wedi erydu’n ddifrifol ar wal yr hen gapel, rwyf yn llwyddo i ddarllen ‘Rehoboth Adeiladwyd 1894’, mae’r garreg yn denu fy sylw fel yr archaeolegydd wrth reswm.

                Rhaid dod yn ol eto os wyf am edrych o amgylch Eglwys Crist felly dyma adael y Stryd Fawr a dechrau dringo Fforddlas ac yn raddol gadael tref Prestatyn. Wrth gyrraedd pen uchaf Fforddlas dyma ddarganfod y gwaith celf cyhoeddus, yr Helmed Rhufeinig anferth, sydd yn gorwedd ar ei hochr mewn rhyw ardd fach gyhoeddus ger y ffordd. Doedd gennyf ddim syniad fod y fath waith celf yn bodoli, chlywais neb yn son ond wir i chi dyma ddiddorol.

                Wrth drio cael llun gyda’r haul tu cefn i mi dyma sylwi fod delwedd o un o ddarnau arian Offa i’w weld ar ochr yr helmed. Offa sydd yn cael ei gydnabod fel y Brenin a ddatblygodd ac ail-wampiodd ddarnau ceiniog yn ystod hanner olaf yr 8fed Ganrif a hyn oedd cynsail darnau arian am ganrifoedd wedyn. Felly “gwaith celf” yn cynnwys y Rhufeiniad ac Offa, dwi’n credu mae rhyw fath o efydd oedd y gwaith, ac o ddarllen y bwrdd gwybodaeth roedd awgrym o fwriad celfyddydol yma fod yr helmed yn cael ei lyncu gan natur yn union fel hanes helmedau Rhufeinig go iawn yn cael eu claddu gan y pridd nes fod yr archaeolegwyr yn dod yno i darfu ar eu heddwch.

                Mae cysylltiad Rhufeinig a Phrestatyn wrthgwrs ac rwyf yn gyfarwydd iawn a’r baddondai Rhufeinig ger Ffordd Melyd, yn wir wrth i mi ddringo’r bryn allan o Brestatyn ac edrych yn ol dros fy ysgwydd rwyf yn llwyddo i weld y baddondai rhwng y tai cyngor, y cerrig gwynion yn disgeirio yn yr haul.  Daeth gwen fawr i’m gwyneb wrth ddeall mae “Fish Mountain” yw’r bryn yma i’r trigolion lleol, hynny oherwydd y ffosiliau o bysgod sydd yn weddol gyffredin yn y galchfaen. Does dim syniad gennyf beth yw’r Gymraeg am “Fish Mountain” ond rhywsut dwi ddim yn credu mae Mynydd Pysgodyn yw’r enw ar y bryn yma.

                Rwyf yn cerdded i gyfeiriad Bryniau a Gallt Melyd ac o gopa’r bryn mae’r golygfeydd dros Brestatyn, Rhyl ac i lawr wedyn i gyfeiriad Rhuddlan a Llanelwy yn fendigedig. Cyfrais 24 melin wynt allan  mewn un clwstr yn y mor i’r gorllewin o Brestatyn, gallwn weld cynllun strydoedd Prestatyn a’r cae peldroed yn glir, bron y gallwn weld y garreg lle cychwynais ar fy nhaith rhyw awr a hanner yn ddiweddarach.

Er mor oer oedd hi roeddwn yn gynnes ar ol dringo a dyma daro ar draws y darganfyddiad nesa, hen fwthyn Pant y Fachwen, cartref i fwynwyr plwm wedi ei adeiladu dros 200 mlynedd yn ol. Yn ol y son roedd y bwthyn wedi cael ei golli dan y pridd ond wrth glirio’r llwybr ym 1999 -2000 dyma ddod ar draws muriau Pant y Fachwen a fe adferwyd y seiliau fel rhywbeth hanesyddol i ddwyn sylw y creddwyr. Mae hi rhy oer i sefyllian, dyma gael llun ac ymlaen a mi heibio hen chwarel galchfaen ac ymlaen i gyfeiriad Marian Cwm.

Am awr yr neu ddwy nesa mae bryngaer hynafol Moel Hiraddug yn gwmpeini i mi wrth i mi gerdded tuag at y gaer, heibio’r gaer a hyd yn oed wedyn mae ei chysgod yn fy nulyn wrth i mi ddechrau troi yn ol am Ruddlan o Rhuallt. Mae rhan o’r gaer wedi diflannu ohwerwydd y chwarel ond mae modd gweld olion y cloddiau anferth oedd o amgylch y gaer. Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg daethpwyd o hyd i ddarn o darian La Tene  yma yn dyddio o’r ail ganrif Oed Crist.

Tarian  oedd hi ar gyfer defnydd mewn seremoniau yn hytrach nac ar gyfer maes y gad ac wrth son am yr arddul La Tene, dyma rydym yn ei adnabod fel celf Geltaidd sydd yn gyfarwydd i ni gyd. Cefais fy mrechdan yng nghysgod y gaer hynod yma gan eistedd ar gamfa a mwynhau’r golygfeydd cyn dechrau oeri a phenderfynu i ddal i gerdded.

Yr eironi mawr oedd er i mi dreulio rhai oriau ar Lwybr Clawdd Offa a gweld cymaint o bethau diddorol, yr un peth oedd ddim i’w weld hyd yma oedd Clawdd Offa ei hyn !

               

Notes on Welsh Culture, Futile Gestures v Art.

It may be a Welsh-thing, but for many of us who have worked within Welsh Culture and certainly within the Welsh Language sector it does seem that many of our creative endeavours are met with at best a wall of silence, a huge stonking 20ft brick wall, too high to scale with a ladder. Add to that the barbed wire on top, we are not getting in, that’s for sure. By Welsh-thing I mean that the wall of silence appears greater from within Wales than from anywhere else.

Sometimes I think it’s apathy, but at other times the Welsh just shrug their shoulders in a very “I don’t get this and I’m not even going to try and get it” kind of way, they don’t even argue back, don’t even give us the pleasure of their considered opinion, not even a “fuck off this is shit”.  It’s just good old fashioned Welsh Non-Conformist silence. Deathly, still as night, dark as night, a silence of the mountain wilderness, weird but very, very silent sshhhhhhhhh ……….

Back in the Dark Ages (that is circa 1985) I came across a character called Huw Prestatyn. Now Huw, operated on the fringes of the Clwyd branch (Cell) of Cymdeithas yr Iaith. He was their poster guy, the guy who designed the posters for gigs at Corwen etc. Not the fly-posting guy.

It was a Saturday afternoon, I had gone over to Oriel Mostyn in Llandudno to see an exhibition of photographs from The Face magazine. I was reviewing this for Y Faner. The previous evening, local Bethesda boys Offspring had performed at the opening. Offspring included members of Maffia Mr Huws (moonlighting in an English Language Welsh Band just to put them in the correct pigeonhole).

 

My own punk band at the time, Anhrefn,  were still very underground, unknown and usually gigging to around a dozen or so people who had picked up on what we were doing. I thought we were much more suitable than Offspring for the launch party, “bastards” I thought, but then Hefin Huws their vocalist was also our drummer so what could I say…..

I can’t remember many of the photographs, only the nude of Pamela Stephenson, but I guess that Weller, Siouxsie, Spandau’s, Boy George must have been there somewhere. It was dead cool tho’, Saturday afternoon in Llandudno, here in North Wales and having this exhibition. I was the only person there that afternoon.

I knew Huw worked at Oriel Mostyn so I asked the lady at the shop counter if she could send word that I was at the exhibition. Huw came down from the offices and we ended up having a long conversation, probably about all sort of things, but again one of the few things that I can remember is that we eventually got round to talking about Attila The Stockbroker.

This was a pivotal moment in the History of the Welsh Underground Scene. Here was someone who spoke Welsh who had heard of Attila. To add to the shock -horror, Huw listened to John Peel, here indeed was a fellow traveller. Huw became our record sleeves guy as Anhrefn Records started to release 7” singles and 7” EPs following the “success” of the two compilation albums ‘Cam o’r Tywyllwch’ and ‘Gadael yr Ugeinfed Ganrif’.

By success I mean John Peel airplay for bands such as Datblygu and Elfyn Presli,  Zero airplay for bands such as Datblygu and Elfyn Presli on BBC Radio Cymru, limited sales and that wall of silence by the Welsh Culturati. Cheap vinyl, photocopied sleeves, Peel got the spirit and fell in love with Datblygu, we got better reviews in the NME than we got in the Welsh Press. Not hard as we got no reviews in Wales as far as I can remember.

We were on a mission, so what did we care, we were hell bent on instigating the Welsh Underground Revolution – but it was Huw who was the first to articulate this activity. Huw used to say “here’s another futile gesture” as we cut and glued a thousand photocopied sleeves with pritt-sticks and stuck the vinyl into them and filled up a box of 25 at a time. Took all night.

 

Slowly the “futile gestures” joke kind of took hold. Everything we did became the next futile gesture. I hoped for more but it pays to have a dark humour in the Welsh Rock’n Roll Business. Huw also came up with the “File Under” idea. In those days every record had it’s place or section  in the racks at Record Shops. Maybe we were all destined to be “File under Welsh”. Or not.

Maybe we were Situationists who did not really know we were Situationists. The first album by Anhrefn, ‘Defaid, Skateboards a Wellies’ was given a label on the back sleeve  “File Under The Bad Boys of Welsh Rock’n Roll”. This quote was lifted from a Local Newspaper article about Elfyn Presli, more than likely a headline in the Cambrian News. Palagarism was an art form advocated by Jamie Reid – so we palagarised and used ……….

 

The next file under was “File under Non-hick” a pure genius quote by David R Edwards. Where else would you, could you, file Datblygu records ? Of course in most record shops we were probably filed under W as in Welsh and in the more sussed shops we might have got in to the Punk or Experimental Section. Or of course Datblygu could have been in D next to Devo (acceptable), The Damned (not so good) and worse still The Dickies.

The futile gestures concept ran it’s course. Peel Sessions and European Tours beckoned, as did The Tube and Whistle Test. Audiences grew (for a while), we reached a new audience but in all probability the Welsh Culturati still steered a wide berth, it’s just that it didn’t matter when we could fill clubs in Berlin, or we stopped caring – one thing is certain – gradually we stopped the fultile gestures joke, it was gone by 1988.

That is until a few years back. I had worked off and on over the years with the artist Brian Jones, a fellow Jamie Reid-ite, a cultural agent provocateur, a Scouser, a fellow traveller. Jones was an artist. I was not. I called Jones to see if he would articulate and visualise some new futile gestures. My creative mind was once again encouraged to poke fun at the Welsh World, to poke fun is to provoke it’s collapse, in order to create we have to destroy or rather we have to create in order to destroy. Destroy old orders, non-conformist conservative old orders. Or do we create to entertain and educate ? It’s not all destruction surely ? It is however, most certainly a futile gesture.

We set up futilegestures.com and decided that the revolution would be internet based. No gallery would have us. I am not an artist. At least we can get stuff up there.

 

Our first work / piece / futile gesture was a remake of the ‘Popeth yn Gymraeg’ poster used by Cymdeithas yr Iaith in the 60s with a young hetrosexual couple sharing a kiss. We “queered” it up a bit. Silence. I sent a few prints to gay mates, they loved it but had no idea who Cymdeithas yr Iaith were so they only half got it.

I half heartedly mentioned to a few people that we could do a whole series of these posters and maybe have an exhibition somewhere. Silence. I came up with variations to the theme, Brian came up with even more hilarious variations to the theme being a Scouser and we now have several posters, unseen, unheard but on-line. Every now and again I post a link to Facebook. No one ever looks.

We certainly achieve what it say’s on the tin. Each piece / artwork is a futile gesture. I think the only actual art happening / event that we have been a part of as Futile Gestures was the launch of Culture Colony at Aberystwyth Art centre thanks to the visionary and fellow traveller Pete Telfer. Telfer invited me to read a 10 Point Manifesto at the event. A new art manifesto for Wales. People smiled, no one looked at the Popeth yn Gymraeg prints scattered, discarded, leaning on walls in the foyer of the Arts Centre.

Another good friend and fellow traveller Dewi Llwyd of Byd Mawr, who promoted shows at Hendre Hall almost got the Futile Gestures to do a live event, or at least DJ with an exhibition of our prints. Although extremely grateful that Dewi had made the offer I worried that this might actually destroy the whole point of Futile Gestures in the sense that the art would no longer be futile gestures, people might turn up, dance, look, talk, discuss, enjoy. That could destroy us as an art movement.

It was decided to turn down his kind offer. In the event, the event did not happen. We did not have to turn down his kind offer. Sometimes I wonder what might have been but at least we remain true to the original vision – these are futile gestures, to actually promote, to perform, to engage an audience without them having to actually make an effort would surely de-futile the pieces.

 

Trawling through the archives I found a Huw Prestatyn poster for a planned film “Melltith y Welshoidz”. The film of course never happened, another futile gesture but great poster. It now exists on line.

Another archive piece was “Stwffiwch y Dolig Ddim y Twrci” a cassette cover for Anhrefn’s anti-Santa, pro Turkey Liberation Front, Christmas anthem (as covered by Gruff Rhys). A couple of years ago I printed up 1000 Christmas Cards with the ‘Stwffiwch y Dolig’ image. Not a single one sold. The response from most people was “Why ?”. I could not give them away.

Gone are the days where we were all Animal Rights, every other gig in the Jazz Room in the late 80’s was an Animal Rights gig, gone are the days when people see the humour. To be faced with “Why ?”. No more veggies obviously. This piece was definitely a futile gesture. I considered doing a KLF, climbing Mynydd Mawr and burning a 1000 Christmas Cards. I’m sure Telfer would have filmed this !

 

These days I’m on a mission to photograph FWA graffiti, I have no idea if this is art or archaeological archiving ? Whether these pieces are original 1960’s graffiti or more recent activities by fans of Glyndwr. Who knows ? Who cares ? They remain enigmatic pieces of art on walls and slate as we traverse this Hen Wlad. The graffiti at Bala Lake Railway Station deserve an Interpretation Board for the visitors. Cayo should have a statue on a horse in Llanbedr Pont Steffan town square. Maybe someone could commission the Futile Gestures to make a piece ?

As we give thanks to Huw Prestatyn for his original articulation I suggest you search for a track (cassette only) by Malcolm Neon a great slab of monotone electronica “Pwy sy’n gwybod beth yw Art ?” That would have to be on a loop for our Retrospective Show.

Beth yw Celf ? Herald Gymraeg 7 Chwefror 2013.

 

Petae rhwyun am ddechrau tarfod orielau celf yng Ngogledd Cymru go brin bydda rhywun yn meddwl am long ger Mostyn, Sir Fflint ond mae’n rhaid i mi ddweud mae dyma’r gwaith celf mwyaf trawiadol a doniol i mi weld ers amser maith. Ar y llaw arall petae rhywun yn gofyn am yr oriel gelf orau i mi ymweld a hi yn ddiweddar byddai rhaid croesi “Clawdd Offa” cyn belled a Port Sunlight, ac ie y Lady Lever fyddai honno.

                Rhywbeth rwyf yn ddweud yn aml yw nad oes o riedrwydd gwell neu gwaeth yn yr achosion yma, mae’r llefydd yma mor wahannol, does dim pwrpas nac yn wir angen cymharu. Byddaf yn dweud hyn er engraifft am gestyll Conwy a Dolwyddelan. Mae’r ddau gastell yn hollol wahanol, yn amlwg un Seisnig ac un Cymreig, un anferth a’r llall yn llai ond di’o ddim yn fater o well neu waeth, o fwy neu llai pwysig – mae’r ddau gastell yr un mor ddiddorol, ond yn sicr yn wahannol. Gallaf dywys pobl i unrhwun o’r ddau gastell a sicrhau awr a hanner dddifir iawn yno.

                Wrth reswm pererindod i weld ‘Salem’ gan Sidney Curnow Vosper yw’r  Lady Lever i’r rhan fwyaf o Gymry, a dim o’i le yn hynny, achos mae’n  lun werth i’w weld a’i astudio, ond wyddoch chi beth, llun o’r enw ‘Spring (Apple Blossoms)’ 1859 gan John Everett Millais oedd y dynfa i mi y tro yma. Peidiwch a gofyn pam ond rwyf wedi cael rhyw fath o droedigaeth hefo’r Cyn-Raffaeliaid, rwyf wedi gwirioni gyda wynebau portreadau Rossetti ond rwyf wedi mwy na gwirioni gyda Spring, Apple Blossoms, Millais.

                Peth braf yw cael sefyll mewn oriel gymharol wag a thawel a chael amser, ie AMSER, i sefyll a syllu, i gamu yn ol, i ail-edrych. Peth braf yw cael gwefr, y teimlad yna o deimlo yn fyw a wedi cyffroi. Rwan dwi ddim am fynd i drafodaeth hir a manwl am lun Millais yma achos mae gennyf gwch ym Mostyn i’w thrafod ond cyn symud yn ol dros Glawdd Offa rwyf am esbonio pam na chyfeiriaf at Millais fel Sir John Everett Millais.

                Ni chyfeiriaf at Tom Jones, Paul McCartney na Mick Jagger fel “Sir” chwaith, Tom, Paul a Mick ydynt i mi, nid fy mod yn eu gweld am sgwrs mor aml a hynny cofiwch,  ond petae Tom a finnau yn gyfeillion pennaf, neu yn adnabod ein gilydd hyd braich, dwi ddim yn credu byddwn yn gallu ei alw yn “Sir” na neb arall chwaith. Wrth feddwl am hyn i gyd teimlais fel rhyw gymerriad mewn can gan Datblygu “Y Comiwynydd Olaf yn Ewrop” neu rhywbeth felly, y Comiwnydd olaf yng Nghymru. Dwi ddim yn un am gydnabod urddau o’r fath, fel clywais rhywun yn son yn ddiweddar ar stryd Caernarfon – “peidiwch edrych i fyny a peidiwch edrych i lawr ar bobl” - dyna gyngor da.

                Rwan, dwi ddim yn credu bod modd cael pegwn arall mor bell ar y sbectrwm gelfyddydol  na sydd rhwng Millais a’r celf-stryd / graffiti ar ochr llong y Duke of Lancaster. Hon yw’r llong fawr wen honno sydd i’w gweld o’r rheilffordd ar hyd afordir Gogledd Cymru, sef yr un llong sydd tu cefn i faes parcio Abakhan y gwerthwyr defnydd  yn Llannerch-y-Mor ger Mostyn.

 

                Rhwng 1952-79 roedd y Duke of Lancaster yn cludo pobl ar ran Rheilffordd Prydeinig, un o’r llongau-stem olaf oedd yn cludo pobl ar droed yn unig, a gyda dyfodiad y cychod oedd yn cludo ceir dyma ddiwedd ar oes y math yma o long a dyma ddiweddu ei hoes yma mewn doc parhaol. Am gyfnod y bwriad oedd i ddefnyddio’r llong fel rhyw fath o ganolfan hamdden, “The Fun Ship” a fel marchnad ond oherwydd fod y bont rheilffordd  (sydd yn croesi’r ffordd mynediad at y llong) mor isel does dim modd cael ambiwlans ac yn y blaen at y gwch felly nath hynny ddim para yn Oes Iechyd a Diogelwch. Doedd fawr o lwyddiant i’r syniad o droi y llong yn westy chwaith a heddiw mae golwg digon digalon ar y llong – heblaw am y gwaith celf bendigedig.

                Mae’r gwaith celf ar ochr y gwch yn perthyn i artist-graffiti  o’r enw Kiwie o Latfia, ac yn ol beth rwyf yn gallu weld ar y we, mae’r gwaith yma yn rhyw fath o gomisiwn, felly nid sleifio yno yng nghanol nos nath Kiwie. O ran arddull mae ei waith yn atgoffa rhwyun o waith Banksy er efallai yn llai gwleidyddol  ei naws.

                Wrth gerded ar hyd Llwybr yr Afordir, ochr arall i ffens weiran bigog i’r llong gallwn weld delweddau o dri mwnci, dyn mewn siwt tanfor, dyn mewn siwt hefo balaclafa a rhywbeth arall oedd yn edrych i mi fel cyfuniad o arth a siarc ond peidiwch da chi a chymeryd fy ngair i am hyn. A dweud y gwir roeddwn wedi treulio y prynhawn yn astudio Abaty Dinas Basing, ym Maes Glas ger Treffynnon a dim ond wedi cyrraedd y llong fel yr oedd yr haul ym machlyd felly roedd yr holl brofiad yn gyfuniad o swrealaeth ac effaith y machlud yn taflu goleuni oren ar ochr y llong fel rhyw sioe oleadau roc a rol ar y gwaith celf.

 

                Bu cyfle i weld tu mewn y gwch ar y rhaglen “Coast” yn ddiweddar a diddorol iawn oedd gweld lluniau ar y We gan grwp o’r enw  28 Days Later, grwp sydd yn galw ei hunnain yn “Fforwyr-Dinesig”, sef pobl sydd yn torri mewn i lefydd a thynnu lluniau yn anghyfreithlon (felly yn amlwg nid wyf yn awgrymu / argymell / cymeradwyo hyn) ond mae’r lluniau werth eu gweld ar eu safle we.

                Rwyf wedi trafod graffiti y F.W.A sawl gwaith yn ddiweddar fel rhywbeth sydd angen ei gadw a’i gofnodi a dyma engraifft arall o waith celf (gwahannol) sydd yn dod a chydig o liw i ran o Sir y Fflint. Rhywbeth dinesig yng nghefn gwald bron er mae’r aradl yma yn sicr yn un sydd ar y ffin rhwng y diwydiannol ar ol-ddiwydiannol yntydi ?

Felly oriel gelf awyr agored, llwybr afordir a caffi yn Abakhan – beth well ar bnawn Sul os am fynd am dro yn ardal Mostyn  !