Innovate or Stagnate

 

*** Scroll For English ***

Berry Gordy, Motown fathodd y motto 'Innovate or Stagnate' a mae hynny mor wir os di rhywun yn gweithio o fewn y maes diwylliannol Cymreig. Mae fy llyfr cyntaf yn Saesneg Real Gwynedd yn cael ei gyhoeddi gan Seren Books a fy mwriad yw trefnu teithiau tywys o'r gwahanol safloedd yn y llyfr dros y flwyddyn nesa (2022). Cysylltwch a: rhysmwyn@hotmail.co.uk

Prynnwch y llyfr yma: https://www.serenbooks.com/productdisplay/real-gwynedd

*****

It was Berry Gordy, Motown Records that came up with the motto 'Innovate or Stagnate' and this is so true for any of us working within Welsh culture. Real Gwynedd published by Seren Books is my first English language book and my aim is to do guided tours of many of the sites and locations mentioned in the book over the course of 2022. Contact me on: rhysmwyn@hotmail.co.uk

Buy the book here: https://www.serenbooks.com/productdisplay/real-gwynedd

*****

Blwyddyn yn ol fe ddechreuais weithio gyda Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ar gytundeb am 6 mis. Dyma rhai o'r profiadau gorau i mi gael erioed - yn enwedig yn gweithio fyny ar Barics Treforys ger Chwarel Gorseddau, Cwm Ystradllyn. Yn anffodus mewn ffordd bu rhaid rhoi'r gorau i'r gwaith mis Mehefin dwetha gan fod y gwaith arall fel awdur a tywysydd teithiau cerdded yn galw - a dyna lle mae fy nyfodol / pensiwn.

*****

Almost a year ago to the day, I started working for Gwynedd Archaeological Trust on a 6 month contract. As an archaeologist, these were some of my best experiences - especially working with the small team recording the barracks at Treforys near Gorseddau Quarry, Cwm Ystradllyn. Unfortunately in some ways my other work as an author and Tour Gude bounced back with a vengance last June and I had to let the archaeology go. As an author and guiding walks I have a pension plan.

*****

The Good Life Experience / Llwyfan Pen Bar Lag

Yn ystod 2018 a 2019 drwy wahoddiad gan Cerys Matthews cafwyd cyfle i guradu llwyfan 'Pen Bar Lag' fel rhan o'r Good Life Experience. Ymhlith yr artistiad ymddangosodd oedd Denise Johnson, Stuart Moxham, Lleuwen, Sian James, Gwilym Bowen Rhys, Rufus Mufasa, Adwaith, Blodau Papur, Los Blancos, Papur Wal, Pon Bro, Dewi Prysor a llawer llawer mwy.

Mae'n debyg na fydd yr wyl yn digwydd yn yr un ffurf eto a does dim cynlluniau ar gyfer curadu llwyfan. Felly mae curadur ar gael.

*****

During 2018 and 2019 I curated a stage known as Pen Bar Lag following an invitation by Cerys Matthews at The Good Life Experience. Over the two years the line-up included Denise Johnson, Stuart Moxham, Lleuwen, Sian James, Gwilym Bowen Rhys, Rufus Mufasa, Adwaith, Blodau Papur, Los Blancos, Papur Wal, Pon Bro, Dewi Prysor and many many more.

My understanding is that the Good Life Experience will not take place in the same way in the future and there are no plans for anything like Pen Bar Lag. Curator For Hire.

Lleuwen & Denise Johnson

 

*****

Teithiau Cerdded

Ar Garn Boduan

Rhywbeth gafodd ei awgrymu gan Charlie Gladstone (The Good Life Experience) dros sgwrs oedd fod modd cynnig teithiau tywys yn defnyddio system 'Pay as you Feel' - sef talu o ran faint mae rhywun wedi mwynhau. Mae hyn wedi gweithio yn dda dros Haf 2021. Mwy i ddod yn 2022.

A suggestion by Charlie Gladstone over a cup of tea is that I should offer Guided Tours on a 'Pay as you Feel' basis. Based on how much one enjoyed the experience rather than a set price.  This worked well over the Summer of 2021. More to come in 2022.

Moel Tryfan

Y Waunllwch, Llafar Gwlad 154

 

Rwyf wrthi yn sgwennu’r bedwaredd gyfrol ar Archaeoleg Cymru ar gyfer Carreg Gwalch - y tro yma y de-ddwyrain fydd dan sylw. Er mai safleoedd archaeolegol yw ffocws amlwg y llyfr rwyf yn sylwi fy mod yn aml yn ail-adrodd yr un peth – na ddylia unrhyw ran o Gymru fod yn ddiethr i ni. Gan dderbyn nad yw teithio yn hawdd i bawb, fe all fod yn gostus, nid pawb sydd hefo car, tydi’r safleoedd archaeolegol yn aml ddim yn agos i drafnidiaeth cyhoeddus. Dwi’n dallt hynny!

‘Egwyddor’ o fath, sydd yn fy nghorddi. Rwyf am weld pob cornel o Gymru yn cael sylw, yn cael ei drafod, gan gynyddu ein dealltwriaeth ac ymwybyddiaeth o’r wlad fechan hyfryd hon. A dyma gyfaddef fod y Gwynllŵg, y Waunllwch, Lefelau Gwent yn ddiethr i mi.

Y ‘Lambies’ medda Peter Finch yn ei gyfrol Real Cardiff sef yr enw yn iaith lafar trigolion Caerydd, ond ardal fechan ger aber y Rhymni yw’r Lamby go iawn. Morfa heli ar ochr ddwyreiniol y Rhymni yw Lamby Moor.

Dros y ddegawd dwetha mae’r ddisgyblaeth archaeolegol wedi rhoi llawer mwy o bwyslais ar ddealltwriaeth o safleoedd o fewn y dirwedd ehangach. Wrth reswm mae hyn yn gwneud synnwyr gan fod y dirwedd yn cael cymaint o effaith ar pam fod pethau yn cael eu lleoli, adeiladu, gosod, sefydlu yn lle mae nhw. Rwyf am ddeall ardal Gwynllŵg yn well.

Gyda cymaint o wahanol enwau am un lle, mae’n werth crybwyll fod posibilrwydd cryf fod y ‘gwyn’ yn yr enw yn deillio o waun, sef tir corsiog isel. Rydym rhwng afonydd Rhymni i’r gorllewin a’r Ebwy i’r dwyrain. Rhwng Caerdydd a Chasnewydd. Rhwng y draffordd M4 a’r rheilffordd Caerdydd-Llundain a’r môr.

Dyma fy ymweliad cyntaf felly gyrrais nol a mlaen ar hyd Lamby Way a Wentloog Avenue er mwyn cael gwell blas ar y lle. O’r gorllewin mae rhywun yn dod o gyfeiriad dociau Caerdydd a dros aber droellog, llydan a mwdlyd y Rhymni. Dyma dirwedd ddiwydiannol sydd yn aml yn ol-ddiwydiannol. Mae pethau yn digwydd yma ond mae hanner yr adeiladau i weld yn segur gyda mwy o rwd na phaent. Lle da i dynnu lluniau.

O Lamby Way ymlaen mae un o nodweddion doniolaf yr ardal yn amlwg. A dweud y gwir mae rhywun yn clywed yr arogl cyn eu gweld. Mae ceffylau ym mhob man, yn pori ar ochr y ffordd, rhai ar denyn, rhai yn rhydd. Os yw rhywun yn gweld y ceffylau mae rhywun yn y lle iawn!

A dyma air newydd – y ‘reen’ sef y ffosydd dŵr sydd yn croesi’r dirwedd yn unionsyth mewn grid ar linell gogledd-orllewin, de-ddwyrain ac yn gyfochrog a’r morglawdd. Does fawr o ddim byd naturiol yma. Dyn sydd wedi creu y dirwedd a dyn sydd yn rheoli’r dirwedd cystal a sydd bosib. Er yn 1607 daeth y môr dros y morglawdd. Cafwyd llifogydd yng Nghaerdydd a chodwyd y morglawdd yn uwch.

Ymhlith yr enwau mae Tarwick Reen, Blackwater Reen, Broadway Reen a Rhosog Fawr Reen sydd yn gyfochrog a’r ffordd B4239 draw am Peterstone Wentollog. Rhwng y morglawdd a’r ceffylau yn denu fy sylw rhaid atgoffa fy hyn i gadw llygad ar y ffordd, nid dyma’r lle i wneud cangymeriad a gyrru dros yr ymyl ac i’r dŵr.

Archwilio yw’r cofnod ar-lein o safleoedd archaeolegol. Ceir tystiolaeth fod dyn wedi ceisio rheoli’r dirwedd ers y cyfnod cynhanesyddol. Pyst pren yn aml yw’r dystiolaeth sydd wedi gorosesi yn y tir gwlyb. Hen oradau efallai neu ffiniau llociau. Canfuwyd ambell aelwyd neu le tân yma hefyd, golosg yn dod i’r wyneb wrth i archaeolegwyr gloddio. O ran dyddiadau mae’r olion yma yn amrywio o’r Oes Efydd, y cyfnod Rhufeinig a’r Oesoedd Canol – tystiolaeth fod dyn yma ers canrifoedd yn ymdrechu am gynhaliaeth yn erbyn grym natur a’r môr.

Darganfyddiadau drwy gloddio yw rhain. Does dim olion Rhufeinig ar y wyneb. Yn Real Cardiff mae Finch yn cyfeirio at y ffaith fod y Rhufeiniaid wedi codi morglawdd yma dwy fil o flynyddoedd yn ôl. Ond dros y ddwy fil o flynyddoedd mae unrhyw forglawdd wedi ei ail-godi sawl gwaith. Yn yr un modd mae’r ffosydd neu reens wedi eu clirio au hail-dyllu droeon. Tirwedd sydd yn esblygu drwy’r amser sydd yma nid rhywbeth static.

Wrth feddwl am sgwennu llyfr am safleoedd archaeolegol rwyf yn sylwi nad oes fawr o archaeoleg i’w weld mewn gwirionedd. Ond, rydym yn edrych ar dirwedd sydd yn dyst o ymyraeth a gofal dyn ers oleiaf tair mil o flynyddoedd. Felly mae’r ‘archaeoleg’ yn beth byw. Yma, y profiad o grwydro tirwedd byw sydd yn rhoi cipolwg ar sut fydda pethau mil o flynyddoedd neu fwy yn ôl. Os yw rhywun yn cael gwared a’r tarmac a’r tai brics melyn, mae’r dirwedd ‘naturiol’ yn weddol ddi-newid ei olwg.

Fy mhrofiad i ar fy ymweliad cyntaf oedd fod yn haws parcio ochrau Sluice Farm, ochr Caerdydd i Peterstone. Roedd ambell gilfan gyfleus. Wrth agosau at Gasnewydd roedd y ffordd yn gul a llefydd parcio yn brin. Gan gerdded draw at y morglawdd yn y gorllewin cefais gerdded ar Rumney Great Wharf a Peterstone Great Wharf gan fwynhau y golygfeydd draw am Wlad yr Haf yn y pellter dros yr Hafren. Roedd ochrau Tremorfa yn cuddio Dinas Caerdydd go iawn. Dennodd Ynys Echni fy llygad yn amlwg, fel mae pob ynys yn ei wneud gan godi awydd o hwylio draw ar gwch.

Roedd y llanw allan, y môr yn rhy bell i’w gyrraedd a mwy na thebyg rhy fwdlyd a pheryg i fentro beth bynnag. Bodlonais ar gerdded ar ben y morglawdd a cheisio profi’r awyrgylch. Mor wahnanol i Eryri. Pen arall i’r wlad. Diethr i mi. Wrth gyrraedd Peterstone dyma siom i ganfod fod yr eglwys mewn meddiant preifat. Chefais ddim mynediad ac o ganlyniad ddim cyfle i weld y gofeb i’r llifogyd 1607. Mae carreg arall wedi ei chodi yn y pentref i gofnodi’r digwyddiad fel rhyw fath o iawndal i rhai fel fi sydd am dynnu lluniau cofebau.

Treuliais rai oriau yma er mwyn cael blas o’r lle. Bydd angen dychwelyd eto, ond mi gefais flas, blas go iawn.

Carnedd Mynydd Cilgwyn, Llafar Gwlad 153

 

Gyda fy nheulu ochr fy nhad yn hanu o lethrau Mynydd Cilgwyn (Dyffryn Nantlle) ddigon naturiol fod y mynydd bach yma 345.8 medr uwch y môr yn agos i fy nghalon. Ganed fy nhad yn 1932 yn nhyddyn Penffynnonwen, adfail bellach, i deulu o chwarelwyr (Cilgwyn a Pen yr Orsedd) ochr fy nain. Saif Penffynnonwen ar lethrau deheuol Cilgwyn – yn edrych dros y ‘dump’ – y domen sbwriel gaeëdig bellach. Pencilan ar ochr orllewinol y mynydd, yn edrych draw dros Yr Eifl, oedd cartref fy nhaid a hen daid – y ddau yn Morgan Thomas.

Cymerodd fy hen daid ei fywyd drwy foddi yn Llyn Cob ar ochr ddwyreiniol Cilgwyn. Chwarelwr tlawd, yn diddoef o iselder. Cafodd ei ganfod yn farw gan ei fab Morgan (fy nhaid). Bywyd caled. Storiau mor ‘fyw’ a rhai Kate Roberts a adroddwyd i ni fel plant er fod yr hunan-laddiad yn tabŵ i rhai yn y teulu. Roedd fy nhad ddigon hapus i son am Llyn Cob a’i daid pob tro roeddem fyny yno fel plant i edrych am benbyliaid. Fe ddigwyddodd yr un peth ar ôl i ni fabwysiadu’r hogia – mynd fyny i Llyn Cob hefo ‘taid’ a hogia ’mrawd – chwilio am benbyliaid.

Stori arall oedd yn cael ei adrodd gan fy nhad yn rheolaidd oedd yr un am chwarelwyr y Cilgwyn yn dymchwel wal Argwydd Newborough (Stad Glynllifon) wrth iddo geisio cipio tir comin Cilgwyn. Y wal yn cael ei chodi yn ddyddiol gan weithwyr y Stad a’r chwarelwyr wedyn yn ei dymchwel gyda’r nos ar eu ffordd adra o’r chwarel. Mae’r stori yma yn llyfrau fy ewythr, y diweddar Dewi Tomos, Llechi Lleu a’r diweddariad o fath Chwareli Dyffryn Nantlle.

Mae'r wal ddrylliedig yno hyd heddiw ar ochr ddeheuol Mynydd Cilgwyn a mae'n debyg fod rhai darnau o'r wal wedi ei glirio yn llwyr rhag i Newborough allu dadlau ei fod wedi amgylchynnu'r tir comin. Ac er ymdrechion gwrol y werin chwarelwyr i atal ymdrechion Newborough mae’n debyg y trechwyd cais Newborough am gau'r tir comin yn derfynnol yn San Steffan gan berchennog Chwarel Penyrorsedd, sef Arglwydd Dinorben o Barc Cinmel, a oedd gyda diddordebau ei hun ac yn ofni colli tir Comin Nantlle.

Fe sgwennais sawl erthygl am Cilgwyn a hanes y wal yn ystod fy nghyfnod yn sgwennu colofn ar gyfer yr Herald Gymraeg. Mae rhain wedi eu uwchlwytho i’r blog Thoughts of Chairman Mwyn.

Dringo i gopa Cilgwyn oedd yr antur arall. Un hawdd gan mai ond ychydig dros dri chant medr o uchder yw’r mynydd, ond un gwerth chweil gan fod golygfeydd 360˚ o’r copa – dros Yr Eifl, dros y Fenai a Môn a thua copaon Mynydd Mawr a Chrib Nantlle.

Ar y copa cawn hyd i garnedd gladdu Oes Efydd, neu oleiaf safle carnedd Oes Efydd gan fod y garnedd ei hyn wedi cael ei godi a’i ddymchwel droeon dros y canrifoedd. Cawn gofnod yn 1863 o ‘Bedd Twrog … a circular carnedd on the higher portion of the parish on the road to Cilgwyn Slate Quarry’. Cawn gofnod arall yn 1872 o ‘gromlech’ mewn cae o’r enw ‘Ty’r Nant’ a fod y garnedd gron (gyda 24 o feini) yn sefyll yn agos i’r gromlech.

Gall fod y cyfeiriadau hanesyddol yn son am yr un lleoliad er mae’n od fod cofnod 1872 yn cyfeirio at garnedd ‘gyfagos’. Ond safleoedd claddu hynafol fydda’r gromlech a’r garnedd, y gyntaf yn perthyn i’r Neolithig a’r olaf o’r Oes Efydd. Onibai fod rhywun wedi ymweld a nodi dau heneb arwahan mae’n debygol iawn mai y garnedd sydd dan sylw. Gwelir ddigon o feini o amgylch y mynydd, ddigon hawdd dychmygu fod rhain yn weddillion ‘cromlech’. Ond slabiau o gerrig naturiol yw rhain.

Does dim tystiolaeth pendant fod cromlech wedi sefyll ar fynydd Cilgwyn a doedd dim awgrym o gofadail o’r fath ar y mynydd pan archwilwyd y safle yn 2002 gan yr archaeolegydd George Smith. Cofnodir popeth ar archwilio.org sef y cofnod o henebion a’r amgylchedd hanesyddol hyd yn oed os nad oes unrhywbeth i’w weld heddiw.

Un a greodd gysylltiad rhwng y garnedd a ‘Bedd Twrog’ oedd y Tad Demitrius. Bu’r Tad Demitrius yn gyfrifol am ychwanegiadau ‘pensaerniol’ i Gapel Cilgwyn a Chapel Batus yng Ngharmel (sydd wedi ei ail enwi yn Fynachdy Sant Ioan ganddo). Yn sicr oddeutu 2012 roedd y Tad wedi codi llechan yn coffhau safle Bedd Twrog ar gopa Mynydd Cilgwyn. Erbyn heddiw mae’r llechan yna wedi ei chwalu.

Tua’r un adeg fe ail-godwyd y garnedd. Rhoddwyd llwybr o frics yn arwain at ganol y garnedd. Ail-godwyd y cerrig o amgylch y cylch a gosodwyd cerrig gwynion mân o fewn y garnedd. Dyma ymdrech i ‘greu’ bedd teilwng ar gyfer Sant Twrog. Bydda’r archaeolegydd ynof yn herio hyn fel ail-greu hanes – rhywbeth ffug a di-sail. Ar ei waethaf roedd yr ymyraeth yma a’r garnedd yn effeithio ar os nad yn dinistrio rhan o’r heneb Oes Efydd. Nid yw carnedd Mynydd Cilgwyn wedi ei restru fel heneb hynafod i’w warchod felly does dim rhwystr cyfreithiol rhag ei newid.

Eleni cafodd y garnedd ei chwalu’n rhacs. Mae rhan fwyaf o’r cerrig bach oedd yn rhan o’r cylch wedi eu taflu o amgylch copa’r mynydd ond yr hyn sydd mwyaf od yw fod y cerrig mawrion wedi eu pentyrru rhuw 3-4 medr i’r de o’r garnedd. Pwy fydda yn gwneud hyn? Ac i ba bwrpas? Holais y cwestiwn ar dudlaen Facebook Coleg Carmel. Paratois adroddiad byr ar gyfer Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd sydd wedi nodi’r newidiadau ar gofnod Archwilio.org.

Felly nid yw pethau yn aros yr un fath am byth. Nid peth statig na saff yw’r garnedd ar ben Mynydd Cilgwyn ond stori a hanes sydd yn parhau i newid a datblygu gyda threigl amser. Dwi ddim yn siwr beth i feddwl gan mai ffug oedd y cysylltiad Twrog on dos oedd carnedd Oes Efydd yma dyma biti maw rei fod wedi ei ddinistrio.

Treforys, Cwm Ystradllyn, Llafar Gwlad 152

 

Adeiladwyd Treforys yn 1857 ar gyfer gweithwyr chwarel Gorseddau a’u teuluoedd. Saif y ‘pentref’ ar lethrau Moel Hebog, i’r gogledd o Lyn Ystradllyn. Lle gwlyb, agored, garw pan mae’r tywydd yn troi. Erbyn 1871 roedd Treforys yn wag. Methiant fu’r chwarel a methiant fu Treforys.

Dyma hanes nodweddiadol o gyfnod y Fictoriaid. Gormod o frwfrydedd a mentergarwch heb ddigon o sylw i answadd y llechi. Adeiladwyd tramffordd rhwng y chwarel a’r felin yn Ynysypandy – gallwch gerdded rhan o’r tramffordd hyd heddiw o Dyddyn Mawr draw at y chwarel. O 1854 ymlaen roedd y chwarael ym meddiant Robert Gill a John Harris a chafwyd cymorth gan y peiriannydd mwyngloddio Almaenig, Henry Tobias Tschudy Von Uster.

Roberth Griffith Morris o Fangor oedd perchennog y tir lle adeiladwyd cartrefi’r chwarelwyr ac ef sydd yn rhoi ei enw i Dreforys, y pentref sydd wedi ei gynllunio yn ôl pob tebyg mewn swyddfa o bell. Anodd credu fod y pensaer erioed di troedio llethrau gwlyb Moel Hebog.

Cyn cyrraedd Plas y Llyn, lle reodd rheolwr y chwarel yn byw, mae llwybr yn dringo tua’r gogledd ac yn arwain at Dreforys. Gelwir rhan gyntaf y llwybr yn Ffordd y Plwyf. Wrth gyrraedd Treforys gwelir dair rhes o dyddynod dwbl. Mae 18 adeilad i gyd, 36 o dai, pob un mwy neu lai yr un cynllun a’r un maint. Croglofftydd oedd i’r tai, mae ffenestri lloft bythynnod 12 ac 13 yn y rhes ganol yn parhau i sefyll (am y tro).

Yn ystod mis Chwefror a Mawrth eleni (2021) bu archaeolegwyr o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yn gwneud archwiliad manwl o’r safle. Cofnodwyd pob un o’r 18 adeilad gyda nodiadau a mesuriadau manwl, cofnod ffotograffaidd a thynwyd awyr luniau gyda drôn er mwyn creu modelau 3D o’r adeiladau.

Dyma engraifft gwych o sut bu i dirwedd Cwm Ystradllyn newid o ganlyniad i ddiwydiant. Newidwyd patrwm bywyd rhai o’r trigolion am gyfnod ond heblaw am dwll chwarel a thomenni enfawr Gorseddau prin fod yr olion diwydiannol yn amlwg heddiw, mae’r cwm bellach yn ôl yn gwm amaethyddol. Suddo yn raddol i’r corsdir mae Treforys, y waliau yn disgyn, y tir yn wlyb.

Dim ond y ffaith fod tair rhes o dyddynnod cyfochrog a ffyrdd union syth yn rhedeg gerllaw sydd yn awgrymu rhywbeth anarferol o ran tirwedd gwledig Cymru. Cawn engreifftiau lu o ffermdai a hafotai hynafol o amgylch Cwm Ystradllyn ond tydi cynllun Treforys ddim yn ‘perthyn’ rhywsut. Dyma’r ‘planned village’ allan o gymeriad ac eto mae rhywbeth Cymreig am yr adeiladau hefyd. Cerrig y mynydd a ddefnyddiwyd i’w adeiladu. Mae’r cruglofftydd yn fy atgoffa o dai y chwarelwyr ar Fynydd Cilgwyn, Dyffryn Nantlle (Sardis yn engraifft amlwg neu meddyliwch am Cae’r Gors yn Rhosgadfan).

Roedd darn o dir yn perthyn i bob tyddyn. Daw rhesi tai Mynydd Llandegai i’m meddwl o ran cymhariaeth fras. Rhaid pwysleisio hefyd mai cartrefi oedd rhain yn Nhreforys, gyda teuluoedd ynddynt – felly nid barics ar gyfer gweithwyr oedd yn dychwelyd adre ar y penwythnos.

Wrth archwilio bwthyn rhif 13 yn y rhes ganol roedd yn weddol amlwg fod bron i hanner ffenestr ffrynt y tŷ wedi ei cau yn fwriadol gyda wal gerrig. Gan fod y drws ffrynt a’r ffenestri ffrynt yn wynebu’r de / de-orllewin tybiaf fod y preswylwyr wedi penderfynu fod gormod o damprwydd a gwynt yn treiddio i mewn i’r tŷ.

A’i dyma engraifft arall o gynllunio o bell? Efallai mai ffasiwn y dydd oedd cael digonedd o olau i mewn i dai? Awgrymodd Bill Jones sydd wedi archwilio tai y chwarelwyr yng Nghwm Orthin fod rhywbeth tebyg wedi digwydd yn ochrau Stiniog. Lleihau maint y ffenestri er mwyn cadw’n glud. Trafodaeth ddiddorol.

Y broblem fwyaf o ran cadwraeth yn Nhreforys yw fod y tir mor wlyb ac o ganlyniad mae ochrau y tai yn rhoi wrth i’r dŵr danseilio’r ddaear. Pan gynlluniwyd Treforys roedd cyfres o ffosydd yn arwain y dŵr i ffwrdd o’r tai. Heddiw mae’r dyfrffosydd wedi llenwi, y ffosydd wedi ffendio cwrs newydd a’r holl safle yn wlyb iawn. Os bydd cynllun cadwraeth hirdymor ar gyfer Treforys bydd rhaid ail dorri’r dyfrffosydd a chael y dŵr yn glir o’r safle.

Bydd angen gwneud gwaith cynnal a chadw a’r rhai o’r tyddynnod. Yn sicr dylid ceisio cadw rhai o’r waliau a llefydd tân yn y rhes ganol. Os yn bosib dylid hefyd sicrhau fod ffenestri croglofftydd 12 ac 13 yn cael eu gwarchod gan fod hyn yn nodwedd mor bwysig o’r adeiladau.

Yn sicr o ran hanes a chynllun mae Treforys yn rhan bwysig o dreftadaeth a hanes y diwydiant llechi yng ngogledd-orllewin Cymru. Lle hyfryd ar gyfer cerdded ar ôl i gyfyngiadau Covid gael eu llacio.

 

 

 

 

 

 

Llafar Gwlad 151 Y Llychlynwyr a Safle Y Glyn, Llanbedrgoch

 

Aber yr afon Tawe sydd yn rhoi ystyr i’r enw Abertawe ond mewn gwirionedd mae tref Abertawe a phenryn Gŵyr yn cael eu diffinio gan ddwy afon, y Llwchwr i’r gorllewin a’r Tawe i’r dwyrain a’r môr wedyn i’r de. Er mor fywiog yw’r ddadl ynglyn ac enwau lleoedd Saesneg yng Nghymru mae’n debyg mai Swansea neu Sweynesse oedd yr enw gwreiddiol ar yr aneddiad yn Abertawe. A nid enw Seisnig mo hwnnw chwaith gan mai tarddiad Llychlynaidd neu Sgandinafaidd sydd i’r enw.

Un ddamcaniaeth yw fod yma safle masnachu Llychlynaidd a fod yr enw yn deillio o’r Hen Norwyeg am aber neu ynys, sef Sveinsey. Damcaniaeth arall yw fod y lle wedi ei enwi ar ôl Brenin Sweyn Forkbeard (Brenin Denmarc rhwng 966-1044). Fe all fod y mornant wedi ei henwi ar ôl Sweyn a throi felly yn Sewyney neu Fornant Sweyn.

Beth bynnag yw gwir darddiad yr enw Swansea, mae Sweynesse yn ymddangos mewn Siarter sydd yn dyddio o’r 12fed ganrif yn rhoi hawliau bwrdeistref i’r dref Normanaidd ac yn 1215 mae siarter gan y Brenin John yn cyfeirio at Sweyneshe.

Does dim tystiolaeth uniongyrchol archaeolegol fod y Llychlynwyr wedi ymgartrefu yn Abertawe. Does dim adeilad gennym nac olion eraill pendant. Ond byddai’r Llychlynwyr wedi hwylio draw o Iwerddon tuag at Bryste wrth fasnachu. Roedd trefi Llychlynaidd wedi eu sefydlu yn Nulyn, Waterford, Wexford a Cork a byddai aber yr afon Tawe wedi bod yn harbwr diogel amlwg wrth iddynt hwylio am yr Hafren.

Ceir crynodeb ddifyr o’r posibiliadau uchod gan Holmes a Lilley ar wefan medievalswansea.ac.uk gan drafod dogfennau Gwyddelig sydd yn son am fasnach a Chymru, yn enwedig am geffylau. Cymherir cynllun yr hen dref yn Abertawe hefo cynllun tref Llychlynaidd Limerick gan awgrymu fod y strydoedd sydd yn rhedeg yn gyfochrog a glannau’r afon yn nodweddiadol Llychlynaidd. Diddorol ac yn sicr werth ei drafod ond tydi hyn ddim yn sicr heb ddarganfod olion a gwrthrychau Llychlynaidd yn Abertawe – a bydda rhaid i hynny fod cyn sefydlu y dref Normanaidd,

Awgrymir ar safle we Archwilio.org (sef y cofnod archaeolegol dan ofal yr Ymddiriedolaethau Archaeolegol yng Nghymru), fod yna bosibilrwydd fod Abertawe yn safle masnachu yn ystod y 9fed-10fed ganrif. Ond, wrth roi’r cyfnod
Oesoedd Canol Cynnar yn y blwch chwilio does fawr mwy na safloeodd Cristnogol cynnar ac ambell gaer ôl-Rufeinig yn ymddangos. Wrth reswm mae rhain oll yn safleoedd pwysig ond does dim yma yn cadarnhau cysylltiadau Llychlynaidd.

Ceir drafodaeth faith am hyn gan Mark Redknap o’r Amgueddfa Genedlaethol yn ei lyfr gwych ar y Llychlynwyr, (Redknap, M., 2000, Y Llychlynwyr yng Nghymru, Ymchwil Archaeolegol) ond er gwaetha’r dystiolaeth o ran enw’r dref does dim awgrym hyd yn oed o wrthrychau Llychlynaidd. Byddai rhywun yn disgwyl os oedd masnach yn digwydd yn yr ardal yma yn ystod y 9fed a 10fed ganrif y byddai ambell wrthrych wedi ei golli a wedi ei ddarganfod yn ddiweddar gan un o frawdoliaeth o synhwyrydd metal.

O gymharu wedyn ac ardal Benllech ar arfordir ddwyreiniol Ynys Môn, mae nifer sylweddol o wrthrychau ac olion archaeolegol yn ymddangos ar Archwilio yn y cyfnod Llychlynaidd. Cofnodir claddedigaethau Llychlynaidd bosib ger Benllech (SH 521824) a mae’r aneddle ger fferm y Glyn yn safle sydd wedi ei archwilio yn fanwl gan Redknap ar ran Amgueddfa Genedlaethol Cymru. Dehonglir yr aneddle gaerog ger y Glyn fel cartref neu fferm i deulu o statws uchel ac efallai fel rhyw fath o safle masnach neu ‘trading post’. Cafwyd hyd i nifer o wrthrychau metal gan gynnwys darnau o arian, botymau a darnau mesur pwysau yn y caeau o amgylch y Glyn drwy ddefnydd o synhwyrion metal.

Cefais y fraint a’r pleser o gloddio ar safle’r Glyn hefo Redknap yn ystod Haf 2012. Roedd y safle yn ‘adnabyddus’ am y ffaith fod sgerbydau wedi eu darganfod yma mewn cloddiad blaenorol gyda dau gorff penodol hefo eu dwylo wedi eu clymu o’r tu cefn ac yn ymddangos fel petae rhyw weithred o ddienyddio wedi cymeryd lle. Chefais ddim fy siomi ac o fewn wythnos o gloddio cafwyd hyd i sgerbwd arall yn y ffos o amgylch yr aneddle.

Doedd dim awgrym o glymu dwylo y tro yma, ond doedd dim awgrym chwaith o gladdedigaeth ffurfiol yn y dull Cristnogol. Mewn amser y gobaith yw bydd canlyniadau DNA efallai yn gallu awgrymu beth oedd tras y sgerbydau? Roedd yna demtasiwn amlwg i ddychmygu fod y ddau sgerbwd gyda’r dwylo wedi clymu yn ddau Llychlynwr oedd wedi eu cosbi am ysbeilio Cadeirlan Bangor yn y flwyddyn 824 oed Crist.(Dychymyg yn unig a dim tystiolaeth). Yn yr un modd efallai mai drwgweithredwyr brodorol oeddynt a wedi eu cosbi am ddwyn dafad? (Dychymyg eto).

Treulias peth amser yn fy nghyfnod yn y Glyn yn cloddio’r domen wastraff, neu ‘midden’ fel mae nhw’n dweud yn y maes Archaeoleg. Yma cefais hyd i gyllell o’r cyfnod Llychlynaidd. Cyllell ddigon syml yr olwg ond yr hyn am trawodd yn syth oedd pa mor debyg oedd y gyllell i gyllyll heddiw. Er fod dros mil o flynyddoedd ers i rhywun ddefnyddio’r gyllell ddwetha doedd fawr o wahaniaeth gyda’r gyllell ddefnyddiais y bore hwnnw i roi menyn ar fy toast amser brecwast.

Darganfyddiad arall ‘doniol’ a diddorol gawsom yn y domen wastraff oedd sgerbwd ci. Mae’n debyg mae ci hynafol o’r un cyfnod a’r aneddle gaerog oedd y sgerwd yma yn hytrach na ci fferm mwy diweddar.

Rhaid fod yna gysylltiadau Llychlynaidd ac ardal Abertawe a Gŵyr o ystyried yr enw lle a siawns yn y dyfodol agos bydd mwy o dystiolaeth archaeolegol cadarn yn dod i’r fei.

 

 

 

Bryngaer Pen y Gaer, Llanbedrycennin. (Cam i'r Gorffennol, 2014)

 

Pen y Gaer, Llanbedrycennin

Bryngaer, cyfnod cyn-hanesyddol hwyr / y mileniwm 1af cyn Crist.

Daw'r ethygl yma o'r gyfrol Cam i'r Gorffennol  (2014, Carreg Gwalch)

Saif Pen y Gaer rhyw 1,225 troedfedd uwch lefel y môr, ger pentref Llanbedrycennin, Dyffryn Conwy. Mae’n fryn amlwg sydd i’w weld o bell i deithwyr ar hyd yr A470 o Gyffordd Llandudno tuag at Lanrwst. Fel y mae sawl un wedi dweud dros y blynyddoedd, mae’n safle amlwg i adeiladu bryngaer, gyda golygfeydd da ac elltydd serth ar sawl ochr.       Mewn erthygl yn 1867 disgrifiodd yr archaeolegydd J. T. Blight Pen y Gaer fel safle ‘which has certainly not received the attention it deserves’− hawdd cytuno ag ef yn hynny o beth. Dyma un o drysorau archaeolegol Gogledd Cymru heb os.

O’i chymharu â Thre’r Ceiri (Pennod 6) mae hon yn fryngaer dipyn llai, ond fel yn Nhre’r Ceiri mae’r gaer wedi ei hamgylchynu gan fur o gerrig sychion. Yma ym Mhen y Gaer gwelwn hyd at dri chlawdd ar gyfer amddiffyn y gaer ar yr ochrau deheuol a gorllewinol, sef y llethrau llai serth, ond dim ond y clawdd mewnol sydd yn gyfan gwbl o gerrig, a darnau o’r clawdd canol ar yr ochr orllwewinol.

            Un peth mae’n rhaid ei ystyried felly yw ei bod yn berffaith bosib fod y cloddiau wedi eu datblygu a’u hychwanegu dros o amser os bu defnydd o’r gaer dros gyfnod hir. Dyma’r patrwm mewn safleoedd fel Castell Odo a Meillionydd lle mae sawl cyfnod o amgylchynu bryn hefo amddiffynfeydd – yn y dechrau, yn yr achosion yma, roedd cyfnod lle roedd yno dai crynion heb eu hamddiffyn o gwbl.

Does dim modd cadarnhau hyn ym Mhen y Gaer heb i archaeolegwyr archwilio’r cloddiau, ond mae’n bosibilrwydd y mae’n rhaid i ni oleiaf ei ystyried. Yn wahanol i Dre’r Ceiri, mae’n debyg mai cytiau crynion wedi eu hadeiladu o bren oedd yma, hyd at ddwsin ohonnynt. Eto, mae’n amhosib cadarnhau faint o’r rhain sydd o union yr un cyfnod heb waith cloddio. Yma, dim ond y sylfaen crwn wedi ei lefelu ar ochr y bryn sydd yn weddill fel awgrym fod yma unwaith dai.

            Yr hyn a ddarganfuwyd yng Nghastell Odo a Meillionydd yw fod y safloedd wedi cael eu sefydlu yn yr Oes Efydd Hwyr (900-800 cyn Crist) ac yn parhau mewn defnydd hyd at Oes yr Haearn (tua 200 cyn Crist). Mae Tre’r Ceiri yn debygol o fod yn hwyrach wedyn ac yn cael eu defnyddio’n ystod y cyfnod Rhufeinig; ond er bod gwaith cloddio wedi bod yma ym Mhen y Gaer ar ddechrau’r 20fed ganrif, ni ddarganfuwyd fawr ddim a oedd yn ein galluogi i roi dyddiad i’r cytiau neu’r adeiladwaith.

           

Dyma’r unig safle yng Ngogledd Cymru gyda chevaux de frise, sef, yn wreiddiol, mur i atal ceffylau (gweler yr eglurhad llawn isod) − neu, yn hytrach, o bosib, yr unig un sydd wedi goroesi. Mae ystyried hyn yn gwneud Pen y Gaer, sy’n fryngaer drawiadol beth bynnag, yn safle pwysicach byth. Cofiaf fynychu penwythnosau archaeoleg ym Mhlas Tan y Bwlch yn ystod fy nyddiau ysgol ddiwedd y saith degau, a gwrando ar yr archaeolegydd Peter Crew yn sôn am y chevaux de frise a chael fy ysbrydoli i ymweld â’r safle yma pan gawn y cyfle. Ar y pryd roeddwn yn byw yn Sir Drefaldwyn,yn bell iawn o Ben y Gaer a Dyffryn Conwy, felly bu cyfnod o rai blynyddoedd rhwng darlithoedd Crew a f’ymweliad cyntaf â’r safle.

Un o’r erthyglau cyntaf i’w chyhoeddi am Ben y Gaer oedd adroddiad J. T. Blight yn Archaeologica Cambrensis yn 1867, a’r hyn sy’n ddiddorol am yr erthygl honno yw ei bod yn cyfeirio at Ben y Gaer fel ‘Pen Caer Helen’ gan nodi nad yw’r enw mewn defnydd mor aml â hynny. Mae Blight yn awgrymu cysylltiad rhwng yr enw â Sarn Helen, y ffordd Rufeinig sydd i’w gweld ger Bwlch y Ddeufaen (SH 716718) rhyw filltir i’r gogledd-orllewin o Ben y Gaer.

            Mewn gwirionedd, go brin bod unrhyw gysylltiad rhwng bryngaer Pen y Gaer ac unrhyw wraig o’r enw Helen, Rhufeinig neu beidio, ac fel y noda Babington (1881) mae defnydd o enwau chwedlonol yn dystiolaeth o cyn lleied yr oedd y rhai a fedyddiodd y llefydd yma yn ei wybod am eu gwir hanes. I ddyfynu Babington: ‘This in itself a proof that those who bestowed present names upon them were unacquainted with their origin.’Ar y llaw arall, o safbwynt traddodiad a hanes Cymru mae’r enwau yma’n hynod ddidorol. Nes i mi ddechrau pori yn ôl-rifynnau Archaeologica Cambrensis roedd yr enw Pen Caer Helen yn ddiethr i mi.

            Does neb yn cyfeirio at y safle fel Pen Caer Helen erbyn heddiw, a rhaid cyfaddef fod rhywbeth diddorol iawn ynglŷn â darganfod yr hen enwau a ddefnyddid ar un adeg ar safloeodd fel hwn. O ran y cyd-destyn ehangach, mae’r enwau hefyd yn rhan o’r darlun llawn – yn rhan o’r stori.

 

Chevaux de vrise

Ystyr chevaux de frise yw rhywbeth i atal ceffylau rhag ymosod ar safle arbennig, a’r hyn sydd i’w weld ym Mhen y Gaer yw cannoedd o gerrig neu feini oddeutu 0.5 medr o uchder wedi eu gosod o amgylch y bryn tu allan i amddiffynfeydd y gaer (sef y muriau cerrig arferol).

            Y syniad, mae’n debyg, yw bod y cerrig yma i fod i rwystro ceffylau (a dynion yn rhedeg) rhag ymosod ar y gaer. Gellir awgrymu hefyd bod yr holl beth yn ddatganiad o statws y safle ac felly’r llwyth neu’r bobl oedd yn byw yno. Mewn un ystyr does dim ond angen amddiffynfeydd os oes bygythiad o ymosodiad, ond mae mwy o drafod yn ddiweddar ynglŷn â phwrpas y bryngaerau yn gyffredinol a’r syniad bod rhywbeth arall yn bwysig i’r trigolion heblaw’r elfen o amddiffyn yn unig – bod yr holl broses o adeiladu cofadail, gan gynnwys ybensaernïaeth, yn bwysig ynddi ei hun fel datganiad o statws neu o gydweithrediad y gymuned oedd yn byw yno.

            Efallai fod y chevaux de fries hefyd yn dynodi rhyw fath o ffin o amgylch y gaer – yn sicr, byddai’r cerrig yma’n hollol amlwg, os nad yn hynod drawiadol, wrth i rywun agosáu at y gaer. Byddai hyn fel rhybydd mewn ffordd: dyma le pwysig, cadwch draw os ydych yn elynion!

            Byddai tir y trigolion yn sicr wedi ymestyn o gwmpas yr ardal. Byddai eu tir amaethyddol efallai yn ymestyn i gyfeiriad Pant y Griafolen i’r gorllewin, ac mae olion cytiau crynion hefyd i’w gweld yma (SH 708667).

            Mae Branwell (1883) yn dyfynu Thomas Pennant wrth iddo ddisgrifio’r chevaux de vrise fel:

 

 ... two considerable spaces of ground thickly set with sharp pointed stones set up-right in the earth, as if they had been meant to serve the use of chevaux du fries [sic] to impede the approach of an enemy ...

 

Mae’n debygol felly fod Pennant wedi ymweld â’r gaer dros ganrif ynghynt.

            Yn cyd-fynd ag erthygl Branwell mae llun inc sydd, yn ôl Branwell, yn gopi o lun ffotograffig gan Mr Worthington Smith o’r chevaux de fries, ac er bod maint y cerrig yn fwy yn y llun  nag y maent go iawn, yr awgrym gan Branwell yw eu bod yn y lle iawn, felly, o bosib, dyma gofnod cywir o safle’r meini yn y 19fed ganrif.

            Awgrym arall a geir gan Blight yn 1867 yw fod y chevaux de frise yn awgrym o lwyth mewnfudol yn hytrach na brodorion, gan fod amddiffynfeydd o’r fath mor anghyffredin yn Nghymru. Damcaniaeth Blight yw fod hwn yn draddodiad wedi ei drawsblannu o orllewin Iwerddon neu Arran yn yr Alban, ac efallai fod mewnfudwyr o’r ardaloedd rheini wedi dod â’r traddodiad hefo nhw. Does dim sail pellach nac unrhyw dystiolaeth archaeolegol fod hyn yn gywir.

            Yn adroddiad blynyddol y Cambrians yn 1881, mae C. C. Babington yn cyfeirio at engraifft arall o chevaux de vrise yn Dun Angus, Ynysoedd Aran, yn yr Iwerddon (Dun Aonghasayn yr Wyddeleg). Mae hefyd yn awgrymu fod rhywbeth tebyg i’w weld o amgylch Caer Drewyn ger Corwen (SJ 088444) ond does fawr o sôn am hyn erbyn heddiw, felly pwy a ŵyr ar ba sail y gwnaeth Babington awgrym o’r fath.

Yn ystod ymweliad gan Griffiths a Hogg â Chaer Lleion (Caer Seion) ar Fynydd Conwy (SH 760778) yn 1956 gwelwyd dwy garreg yn sefyll i fyny ger y fynedfa a rhagdybiwyd fod rhain, efallai, yn weddillion o chevaux de vrise; ond disodlwyd y cerrig gan y ddau ymwelwydd, felly go brin mai dyma oedd pwrpas y meini rheini. Er mwyn bod yn sicr cynigiodd Dr Willoughby Gardner y byddai’n werth cloddio’r ardal, ond ni ddaethpwyd o hyd i unrhyw olion pellach.

Awgrymwyd gan Gardner ei bod yn bosib fod chevaux de vrise yn un o ffosydd Moel y Gaer, Llanbedr Dyffryn Clwyd − ond eto does dim tystiolaeth bellach o hyn, felly parhau mae statws Pen y Gaer fel yr unig chevaux de vrise yng Nghymru.

            Nodir gan Blight fod meini y chevaux de frise yma yn llai o ran uchder na’r rhai ar Arran, ond yr hyn sy’n amlwg wrth ymweld â Phen y Gaer yw fod y cerrig yma, ar yr ochr orllewinol a’r ochr ddeheuol, yn ychwanegu at amddiffyn y ddwy fynedfa, a bod hyn ar yr ochrau sy’n amlwg yn llai serth o amgylch Pen y Gaer.

            Wrth ymweld â’r gaer yn 1867 mae Blight yn nodi fod olion cytiau crynion i’w gweld tu mewn i’r gaer. Cafwyd llythyr yn Archaeologica Cambrensis 1874 yn disgrifio ymweliad â’r safle gan ŵr a elwid yn‘R. W. B.’ sydd mwyn neu lai yn ategu disgrifiadau Blight.

            Bu gwaith cloddio archaeolegol ar y safle dechrau’r 20fed ganrif, ac mewn adroddiad byr yn Archaeologica Cambrensis1906 mae Gardner, a gloddiodd ar y cŷd â gŵr o’r enw Harold Hughes ar ran y Nant Conwy Antiquarian Society, yn sôn am roi ffos drwy ran o’r chevaux de vrise a thrwy darnau o’r ffosydd a’r mur. Yr hyn sy’n ofnadwy o ddiddorol yw iddynt weld fod y cerrig chevaux de frise wedi eu gosod ar bridd clai, lliw coch (sef y pridd naturiol) ond bod haenen o fawn wedyn yn gorchuddio darnau o’r cerrig.

            Awgrym Gardener oedd bod y cerrig yn agosach at ei gilydd ac yn gerrig mwy ar waelod y bryn, a bod y cerrig yn lleihau o ran maint ac yn gorwedd yn bellach oddi wrth ei gilydd wrth agosáu at y gaer. Rhaid cofio, gydag unrhyw ddamcanaieth o’r fath, fod yna gwestiwn ynglyn â faint o gerrig sydd wedi cael eu symud oddi yno dros y canrifoedd. Petai rhywun yn cloddio yno heddiw byddai modd gweld olion tyllau ar gyfer unrhyw gerrig coll, ac o ganlyniad byddai’n bosib cael argraff o wir batrwm a natur y chevaux de fries.

Ceir awgrym hefyd (os yn gywir) fod elfen neu ddarn arall o chevaux de frise yn y ffos fewnol gan iddynt gloddio dwy garreg oedd yn dal i sefyll i fyny, a llawer mwy o gerrig pigog oedd wedi disgyn. Dyma awgrym Gardner ynglŷn â Moel y Gaer (uchod) hefyd, wrth gwrs.

Ydi hi’n bosib felly fod y cerrig miniog yma yn y ffos yn ychwanegu eto fyth at amddiffynfeydd y gaer? Yn sicr byddai croesi’r ffos wedi bod yn dipyn o her i unrhyw ymosodwyr.Yn wir, wrth gloi ei adroddiad mae Gardner yn rhoi sylw i faint o amddiffynfeydd y byddai unrhyw ymosodwr yn gorfod eu croesi – roedd y gaer yma wedi ei hamddiffyn o ddifri. Unwaith eto, rhaid nodi nad oes neb arall yn y cyfamser wedi profi bodolaeth chevaux de fries oddi mewn i unrhyw ffos − yma ym Mhen y Gaer nag ym Moel y Gaer.

Rhywbeth arall a grybwyllir gan Gardner, a rhywbeth sy’n berthnasol i gymaint o’n henebion yng Nghymru, yw’r tebygolrwydd fod rhan helaeth o’r muriau cerrig sychion wedi eu cludo ymaith dros y canrifoedd ar gyfer adeiladu waliau sychion caeau yn y cyffiniau.

Yn ôl Gardner, mewn adroddiad diweddarach yn 1926, mae’n bosib fod ffrwd fechan i’r gogledd-orllewin yn darparu cyflenwad o ddŵr ar gyfer y trigolion yma ym Mhen y Gaer. Dyma chi gwestiwn sydd yn codi yn aml: lle oedd pobl yn cael eu dŵr? Fel arfer, yr ateb yw ‘yn gyfagos’.

Pwynt arall diddorol sy’n codi o drafodaeth Gardner (1926) am y ffosydd yw ei ddisgrifiad o’r ochrau fel ‘slatey scree’. Mae’n debyg iawn fod ffosydd bryngaerau yn cael eu glanhau o bryd i’w gilydd. Byddai glaw ac erydiad naturiol yn golygu fod sbwriel neu bridd yn cael ei olchi i mewn i’r ffosydd, a byddai’r ochrau yn tueddu i fynd yn llai serth. Felly byddai ail dyllu a chlirio yn cadw’r ffosydd yn serth ac o ganlyniad yn anodd i’w croesi. Dychmygwch drio dringo allan o ffȏs gyda ochrau serth iddi − yn enwedig un gyda ochrau llithrig o ‘slatey scree’!

 

 

 

 

Erthygl am Garn Boduan o'r Herald Gymraeg 19 Ionawr 2011

 

Yr anfanteision o fynd i gerdded yr amser yma o’r flwyddyn, digon hawdd eu rhestru wrthgrws, yr oerfel, y gwynt a’r glaw, gall fod yn wlyb dan draed, mae’r dydd yn fyr a mae tynnu lluniau yn gallu bod yn anoddach. Ond wedyn i gerddwyr mae yna rhywbeth gwahanol i’w weld ym mhob tywydd ac ymhob tymor, golau gwahanol, bywyd gwyllt gwahanol, planhigion gwahanol - fel byddaf yn ei ddweud yn aml, “gwahanol - nid gwell na gwaeth ond gwahanol”.

               Wrth i gyfaill a minnau ymweld a bryngaer Garn Boduan ger Nefyn yn ddiweddar daeth yn amlwg iawn ein bod wedi gwneud dewis da, oedd roedd hi’n ddiwrnod digon oer, sych o ran y glaw ond yn sicr ddigon gwlyb a mwdlyd dan draed, ond yr hyn wnaeth gymwynas mawr a ni yr amser yma o’r flwyddyn oedd fod y rhedyn, y grug a’r meieri mwyar duon yn gorwedd yn isel ac heb ddail. Caniataodd hyn i ni weld olion y cytiau crwn o fewn y gaer – rhywbeth fyddai’n amhosib yn nhymor yr haf gyda phopeth mewn dail a blodau yn llawn bywyd.

               Yn ddaearegol, mae Garn Boduan yn gorwedd ar asgwrn cefn folcanig LLŷn, yn un o nifer o fryniau folcanig ar hyd yr asgwrn cefn a fel ei gymydog Garn Fadryn a’i frawd mawr Tre’r Ceiri yn safle i gaer Oes Haearn ac ôl-Rufeinig.  O fewn y gaer yma ar Garn Fadryn,ar yr ochr ddwyreiniol, mae caer fewnol, sef y ‘citadel’, sydd yn dyddio o’r cyfnod ôl-Rufeinig ac efallai wir mae yma oedd cartref y cymeriad lled chwedlonol Buan. ( Fe ysgrifenais am hyn yn ol ym Mis Awst 2009 yn y Daily Post / Herald Cymraeg).

               Diddorol bob amser yw edrych ar darddiad enwau llefydd ac wrth wneud ychydig o waith ymchwil ychwanegol ar Garn Boduan dyma bori ychydig drwy hen lyfr, sydd yn lled werthfawr (chwi ddarllenwyr Y Casglwr) o’r enw  ‘Archaeologia Lleynensis sef Hynafiaethau Penaf Lleyn’ gan y Parch J. Daniel (Rhabanian) 1892. Yma cefais hyd i stori arall, un dra wahanol, ac yn ôl y Parch J. Daniel arferir cyfeirio at y Garn fel ‘Pen Dic y Felin’.

               A dyma i chwi ddarllen diddorol, disgrifiai’r Parch J. Daniel ei ymholiadau a’r atebion a roddwyd iddo; fel yr oedd son am hen felin ym mhwlyf Bodfuan, a mai enw’r melinydd oedd Dic, a wedyn, a dwi’n gweld hyn fel rhan o hiwmor cefn gwlad, fod gan Dic y melinydd goblyn o ben mawr. A felly y bu i Garn Boduan fod, am gyfnod yn sicr, yn Pen Dic y Felin. Dyma’r ffraethineb fyddai rhywun yn ei ddisgwyl yn Nhafarn yr Heliwr, Nefyn yn ôl yn y dydd.

               Yn amlwg mae’r Parch J Daniel yn cael ei aflonyddu ychydig gan y fath hiwmor syml cefn gwlad, gan iddo gyfeirio at y disgrifiad fel un wedi deillio o gellwair. Yn ôl ei eiriau ei hyn dyma’r Parch yn datgan “Dyma reswm direswm! os nad afresymol! Oblegyd, gwelwn ar unwaith ei fod wedi tarddu o gellwair, ac oddiar wagedd, sef y ddau leidr a yspeiliant reswm bob amser o’i gorph ond nid o’i wisg”.

               Argian, dipyn o ddweud, ond wedyn fe aiff ymlaen ymhellach, “Mewn Traddodiad nis gallwn ddisgwyl ond am gysgod o’r sylwedd”. Rhaid i mi ddweud fod pori drwy’r hen lyfrau yma yn gallu cyflawni sawl peth, dod o hyd i storiau bach difir fel yr un uchod, cyfeirio at ambell heneb sydd bellach wedi hen ddiflannu ond hefyd yn aml iawn dyma hefyd daflu ychydig o oleuni ar feddylfryd a syniadaeth y cyfnod pryd ysgrifennwyd y llyfrau.

               Dyma daro ar draws penod arall gan John Daniel a dynodd fy sylw yn syth dan y penawd ‘Twtil’, hynny  gan fy mod yn byw yn ardal Twthill yng Nghaernarfon. Cyfeirio at gopa bryn bychan ar dir Dyffryn ger Foel Fawr ym mhwlyf Llaniestyn mae’r enw. Er fod son fod Eglwys unwaith wedi sefyll ar y safle yma, mae Daniel yn sicr iawn fod hyn yn anghywir a wedyn fe aiff yn ei flaen i drafod  tarddiad yr enw o ran y Gymraeg a’r Lladin ac yma mae’n rhaid cyfaddef mae Daniel yn llwyddo i fy nrysu, fy niflasu a dwi’n disgyn yn llipa oddiar ei drywydd mewn diflastod a fawr callach - ond ddim am hir !

               Buan iawn adferir fy sylw i’w ddamcaniaethau wrth iddo nawr ymddagnos fel “archaeolegydd” gan ddisgrifio sut bu iddynt “dreiddio i fewn i’r pentwr, a chawsom ynddo ddarnau o goed wedi cael eu golosgi, y rhai yn ddiau a ddefnyddid i losgi gweddillion marwol”. Sioniodd hefyd fel bu iddynt ddarganfod dranau o garreg gallestr yn y domen a dehonglir rhain wedyn fel y cerrig a ddefnyddiwyd i ddechrau’r tân. Yn ôl Daniel, daethant o hyd hefyd i ddarnau o asgwrn braich dynol a priodolir y safle felly fel un sydd yn cyfateb a’r dull o gladdu’r meirw” ddeunawcant o flynyddoedd yn ôl”.

               Sgwni felly os yw’r Parch Daniel wedi adnabod a chloddio crug neu domen gladdu o’r Oes Efydd – pwy a wyr – efallai bod modd gwneud ychydig o waith ymchwil pellach ar hyn neu efallai fod rhai o ddarllenwyr yr Herald yn gwybod am yr ardal hon? A dyma wedyn ddod a ni yn daclus ac yn amserol at “heno” os ydych yn darllen yr Herald heddiw (ar Ddydd Mercher Ionawr 19) gan y byddaf yn dechrau ar gyfres o ddarlithoedd ar archaeoleg ar ran Cymdeithas Addysg y Gweithwyr yng nghanolfan Bryncroes ger Botwnog. Efallai bydd rhywun yno yn gwybod mwy am hanes plwyf Llaniestyn.

               Darlithoedd gyda’r nos fydd rhain, chawn ni ddim golau dydd na chyfle i fynd i gerdded fel grwp felly dyma argymell ddarllenwyr yr Herald, fel byddaf siwr o son wrth y dosbarth, i fentro am dro i fyny Garn Boduan yn y misoedd nesa ’ma, cyn i’r Gwanwyn droi yn Haf achos mae cynllun y cytiau oddi fewn i furiau’r gaer i’w gweld yn glir.

               Bu dipyn o drafod a hyd yn oed anghytuno ymhlith yr ysgolheigion Hogg ac Alcock ynglyn a’r amcangyfrif o faint o bobl fyddai wedi byw o fewn y gaer gyda niferoedd rhwng 100 a 400 yn fwyaf tebygol ond A.H.A Hogg yn crybwyll tua 400 o drigolion a Leslie Alcock ym 1965 yn awgrymu cymaint a 700. Go brin fod y cytiau i gyd yn cael eu defnyddio ar yr un pryd a hefyd o gymharu a safle fel Bryn y Castell, Llanffestiniog roedd rhai cytiau yn cael eu defnyddio ar gyfer pwrpas diwydiannnol. Beth bynnag am y dadleuon mae’n safle werth ei weld yn enwedig amser yma o’r flwyddyn!