Cwestiwn Da (Archaeolegol) Herald Gymraeg 26 Mehefin 2019 Rhys Mwyn

A dyma’r haf wedi dod a’r tymor archaeoleg wedi ail ddechrau. Does dim gwell na bod allan yn yr awyr iach yn cloddio. Efallai fod yna gymhariaeth hefo dringo mynyddoedd neu garddio, neu reidio beic neu rhedeg trawsgwlad – mae rhywun yn gallu ymgolli. Tydi archaeoleg ddim yn rhywbeth mae rhywun yn gallu ‘hanner ei wneud’. Rhaid ymroi i’r broses.

Un o fy hoff ddywediadau yw ‘cwestiwn da!’. Yr hyn a olygir go iawn hefo hyn, yn ogystal a’r ffaith ei fod yn gwestiwn da go iawn yw fod yr ‘ateb’ yn llai amlwg. ‘Cwestiwn da’ yw ffordd arall o ddweud ‘da ni ddim yn siwr’, neu ‘da ni ddim yn gwybod’. A does dim o’i le hefo hynny. Gwell cyfaddef nad ydym yn siwr na malu awyr hefo damcaniaethau gwirion.

Peth anodd yw cyfaddef nad ydym yn siwr. Dyma’r ffordd orau o sicrhau dim sylw yn y papurau newydd ac ar y cyfryngau. Dim penawdau trawiadol fel ‘the new Stonhenge’. Achos penawdau fel hyn sydd yn denu sylw. Heb os. Iawn os di’r penawdau yn weddol gywir. Iawn os di’r cynnwys wedyn yn egluro pethau. Ond efallai ddim mor ‘iawn’ os di’r holl beth yn hollol gamarweiniol ac yn ddi-sail.

‘The New Stonehenge’ oedd y penwad a ddefnyddiwyd ar gyfer y gwaith cloddio diweddar o amgylch Bryn Celli Ddu. Rydym yn gyfarwydd a’r siambr gladdu cyntedd Neolithig (passage grave) yn yr arddull Wyddelig sydd yn dyddio oddeutu 3100 cyn Crist. Dyma un o’r henebion amlycaf ar Ynys Môn ac yng ngogledd Cymru ond tan y gwaith cloddio dros y bedair mlynedd ddwethaf ychydig o ddealltwriaeth oedd yna go iawn am y dirwedd hanesyddol a chynhanesyddol o amgylch y siambr gladdu.

Bellach rydym yn gwybod fod yna lawer mwy o safleoedd yn bodoli yn y dirwedd yma oedd wedi ei amgylchu gan dir gwlyb – yr Afon Braint ar un ochr ac afon cynhanesyddol arall i’r gogledd. Rhaid dychmygu Bryn Celli Ddu yn eistedd ar ‘ynys’ gyda tir gwlyb o amgylch a nid y tir amaethyddol wedi draenio rydym yn ei weld heddiw.

I’r gorllewin o’r siambr claddu rydym ar ein trydydd tymor o gloddio carnedd gladdu Oes Efydd (ring cairn). A dyma lle mae’r gymhariaeth a thirwedd Côr y Cewri (Stonehenge). Bydda oleiaf mil o flynyddoedd rhwng codi siambr gladdu Bryn Celli Ddu a chodi’r garnedd gladdu. Bryn Celli yn perthyn i’r Neolithig – yr amaethwyr cynnar a’r garnedd gladdu yn perthyn i’r Oes Efydd – amaethwyr oedd bellach yn defnyddio metal.

A’i son am dirwedd gladdu sanctaidd mewn defnydd dros gyfnod hir o amser yda ni felly yma ym Mryn Celli Ddu? Er bod mil o flynyddoedd oleiaf rhwng codi’r ddau gofadail byddai adeiladwyr y garnedd Oes Efydd yn hollol ymwybodol o’r siambr gladdu Neolithig. Bydda’r siambr a’r twmpath drosto yn dal i sefyll – yn hollol weladwy!

A mae llawer mwy i’r dirwedd cynhanesyddol yma. Saif dwy faenhir o fewn tafliad carreg i Fryn Celli Ddu. Ar greigiau naturiol o amgylch yr ardal cawn gelf (rock art) cynhanesyddol – y cafn-nodau neu ‘cupmarks’ wedi eu naddu i’r graig yn ystod y Neolithig / Oes Efydd. Credir hefyd fod carneddau claddu eraill o dan y pridd. Fel gyda Côr y Cewri rydym yn son am dirwedd cynhanesyddol a nid un cofadail bach ar ben ei hyn.

Safle arall lle mae ambell gwestiwn yw Llys Dorfil yng Nghwm Bowydd, Blaenau Ffestiniog. Dan ofal Bill Jones a chriw lleol o archaeolegwyr brwd, dyma’r ail dymor o gloddio yn Llys Dorfil. Awgrymir yr enw ‘llys’ fod yma adeilad hynafol pwysig. Beth bynnag sydd yn cael ei gloddio yma dwi’n weddol sicr ei fod yn fwy na hafoty arferol. O ble daeth yr enw ‘Llys Dorfil’?

Wrth edrych yn fanwl ar yr adeilad gallwn weld ei fod wedi ei derasu ar ymyl y bryn – mae sawl llawr i’r adeilad sydd yn wahanol iawn i’r hafotaiu a thai llwyfan (platform houses) canoloesol arferol. Heb os mae Llys Dorfil yn adeilad o statws uwch gyda waliau sychion sylweddol ac yn wir ymddengys fod dwy wal sylweddol yn amgylchu neu yn rhan o’r adeilad.

A’i adeilad a oedd wedi ei amddiffyn sydd yma felly? A’i llys neu neuadd statws uwch o’r canoloesoedd sydd yma yng Nghwm Bowydd. Os mai llys oedd yma – pwy oedd Dorfil? 

Cwestiynau cwestiynau! Cawn awgrym arall bosib o statws uwch y safle gyda’r stepiau sydd yn arwain i mewn i’r adeilad a’r ffaith fod teras bychan o flaen y tŷ– sgwn’i os mai yma oedd yr ardd llysiau?

Dyma’r ail dymor hefyd i mi gael ambell ddiwrnod yn cloddio yma. Dwi’n gorfod gwneud y cloddio rhwng ddyddiau o waith cyflogedig – felly ran amla gwaith gwirfoddol yw cael bod yn y gwynt a’r glaw a’r baw gyda fy nhrywal bach. Llynedd fe weithiais ar gerrig gyfochrog a all fod yn gist gladdu.

Byddai cist gladdu fel hyn yn fwy tebygol o ddyddio o’r Oes Efydd. Saif y gist o fewn 5 medr i adeilad y llys. Oes cysyylltiad? Ydi hyn yn gyd-ddigwyddiad? Neu yd ani yn edrych ar direwdd hanesyddol aml-gyfnod – sydd yn ddigon rhesymol.

Cwestwin da medda Mr Mwyn! Fel soniais uchod – rhaid ymwneud a’r broses archaeolegol – a rhaid bod yn gofyn cwestiynau ac yn herio damcaniaethau yn barhaol. Dyna’r pwynt – gofynnwch y cwestiwn gwirion. Gofynnwch gwestiynau – tydi’r ateb ddim mor hawdd bob tro ond y cwestiynu yw’r peth pwysig!

Paul Robeson. Hanfodol Nid Diddorol. Herald Gymraeg 12 Mehefin 2019

Dwi di bod yn meddwl am hyn ers tro rwan. Dwi’n crwydro’r wlad yn rhoi sgyrsiau a darlithoedd i wahanol grwpiau a chymdeithasau ac wrth fy modd yn gwneud hynny. Fel arfer, yr ymateb rwyf yn ei gael yw fod y sgyrsiau am archaeoleg a Hanes Cymru yn rhai ‘diddorol’. Ar noson dda rwyf yn cael canmoliaeth fy mod wedi llwyddo i ‘ddod a’r holl beth yn fyw’. Fel dwi’n dweud, dwi wrth fy modd yn gwneud hyn ac yn gwerthfawrogi’r croeso yn fawr iawn.

Dau beth sydd wedi mynd a fy sylw mewn gwirionedd dros yr holl flynyddoedd, y byd archaeoleg yng Nghymru ac y Byd Pop Cymraeg. Y ddau yr un mor bwysig i mi. Fedrai ddim gwneud heb yr un o’r ddau er i mi fygwth ‘ymddeol’ o’r Byd Pop sawl gwaith dros y blynyddoedd. Does dim modd blaenoriaethu na gwahaniaethu achos mae’r ddau faes yn rhan o’r clytwaith ddiwylliannol yma yng Nghymru.

Ond y syniad rwyf wedi bod yn chwarae hefo fo yn ddiweddar yw’r syniad yma o ‘hanfodol nid diddorol’. Sut mae newid y pethau yma sydd yn ddiddorol yn sicr, yn rhoi pleser yn sicr, yn gwneud rhywun feddwl yn sicr – i bethau sydd yn fwy na hynny. Rwyf am weld y diddorol yn troi yn hanfodol.

Wrth dyfu fyny yn Sir Drefaldwyn, teg dweud i ni gael magwraeth gefn gwlad ac roedd y ‘dref’ yn rhywbeth byddwn yn ymweld ac e yn achlysurol – yn bennaf yr Amwythig a Chroesoswallt er mwyn siopa – efallai unwaith y mis. Doedd dim ymwybyddiaeth trefol yn Llanfair Caereinion go iawn yn ystod ein harddegau (1970au) – er dwi’n credu i’r pentref gael ei gydnabod fel tref rhywbryd yn ystod ein ieuenctyd.

Wrth dreulio tair mlynedd ym Mhrifysgol Cymru Caerdydd yn astudio archaeoleg dyma brofi y ddinas fawr am y tro cyntaf. Mawr, oedd. Cyffrous, oedd. Ond rhywsut byw mewn byd bach iawn wnaetho ni fel myfyrwyr diniwed. Darlithoedd ac ambell dafarn lle roedd y Cymry Cymraeg yn heidio. Fe ganodd y grwp Jîp yn do am y ‘Halfway’. Nes i wirioneddol archwilio’r dirwedd ddinesig yn ystod fy nghyfnod yn y Brifysgol – dwi ddim yn credu.

A bod yn hollol onest, roedd hi yn yr 1980au hwyr a’r 90au cynnar pan bu i mi ddechrau ymddiddori yn y ddamcaniaeth o ‘seicoddaearyddiaeth’ – y syniad yma o grwydro ac arsylwi ar y dirwedd ddinesig a arddelwyd gan y Situationists International ym Mharis yn y 60au. Am gyfnod hir byddwn yn disgrifio fy hyn fel ‘ffan’ o’r Situationists, wrth fy modd hefo’r syniad yma o herio’r drefn ddiwylliannol drwy weithredoedd o hwyl neu weithredoedd celfyddydol.

Fe gymerodd amser i mi newid o fod yn ‘ffan’ i rhywun oedd hefo’r hunnan hyder yn fy Nghymreictod cefn gwlad i ddechrau herio a chwalu’r ‘rheolau’ a’r ‘ffiniau’ a osodwyd gan y Situationists. Dyma ddechrau damcaniaethu o safbwynt Cymreig – os oedd modd trawsblannu’r syniad o seicoddaearyddiaeth i’r ardd Gymreig ac yn fwy penodol yr ardd Gymraeg?

Darllenais lyfr Mike Parker The Real Powys (2011) a sylweddolais fod Mike wedi llwyddo i gyfuno elfennau o seicoddaearyddiaeth wrth grwydro Powys boed hynny yn fwriadol neu ddim. Efallai fod hyn yn fwriadol gan mai golygydd cyfres y llyfrau Real Cardiff ayyb yw’r seicoddaearyddwr a’r bardd Peter Finch. Gyda treiglad amser, profiad bywyd a’r hyder sydd yn cydfynd a hynny dyma ddechrau go iawn ar weld sut mae modd cyfuno seicoddaearyddiaeth a’r Byd Cymraeg a thirwedd Cymru.

Un record benodol dwi’n gofio yn y cartref yn ystod ein mawgwraeth ym Maldwyn yw record The Incomparable Voice of Paul Robeson. Hyn ochr yn ochr a recordiau sengl Dafydd Iwan, Edward a Huw Jones. Roedd Robeson tu hwnt i’n profiadau ni ond hyd yn oed yn 10 oed roedd rhywun yn gwerthfawrogi cyfoeth ei lais, yr angerdd yn ei lais – a rhywsut er rhy ifanc i ddeall – fod Robeson yn fwy rhywsut – roedd Robeson yn hanfodol.

A dyma droi yn ôl at Paul Robeson. O bosib y canwr fwyaf hanfodol erioed – hynny ochr yn ochr a Nina Simone ac Aretha Franklin. Yn sydun iawn mae darnau’r jigsaw yn dod at ei gilydd. Yn gyntaf y diddordeb yma mewn seicoddaearyddiaeth a’r posibiliadau o wneud hyn yn y dirwedd Gymreig – gwledig neu drefol. Yn ail yr angerdd am archaeoleg yng Nghymru. Ac yn drydydd y Byd Pop neu ddiwylliant cyfoes Cymreig.

Bellach fel dinesydd o Gaernarfon, ‘Gweriniaeth Cofiland’ fel byddaf yn hoff o alw’r lle dyma ddechrau ar grwydro seicoddaearyddol gyda’r bwriad o ddilyn y strydoedd a’r dirwedd lle safai’r Pafiliwn ar un adeg. Roedd y Pafiliwn wedi ei ddymchwel ymhell cyn i mi fod yn ddinesydd ond petae’r adeilad yn dal i sefyll byddwn yn edrych i lawr arno o fy nghartref yn Twthill.

Berllach dim ond enwau strydoedd fel ‘Pavilion Hill’ a thai brics newydd ‘Pavilion Court’ sydd yn rhoi unrhyw awgrym fod yr adeilad wedi sefyll yma o gwbl. Yr enwau a’r ffaith fod cofeb llechan fechan ar ochr adeilad y Llyfrgell yn cydnabod fod y llyfrgell bresennol mwy neu lai ar yr un safle a’r Pafiliwn.

Rwan, dyma lle mae’r ‘diddorol’ yn troi yn ‘hanfodol’, ac un engraifft bychan yw hyn. Ar y 22ain o Fedi 1934 bu Paul Robeson yn canu yn y Pafiliwn. Does dim cofeb yn cydnabod hyn er fod copi o’r rhaglen ar gael yn Archifdy Gwynedd. Roedd trychineb pwll glo Gresffordd newydd ddigwydd. Bu i Robeson roi £100 o’i ffi tuag at helpu glowyr Gresffordd. ‘Diddorol’ ond hefyd ‘hanfodol’!

Llafar Gwlad 143 Siambrau Gladdu Sir Benfro

“Pembrokeshire must certainly have been a land of the Druids; for no county in Wales can boast so many cromlechs” Tegid (1847)

Anodd gwybod weithiau beth yw’r geiriau Cymraeg neu’r disgrifiad addas am ‘roadtrip’. Rwyf yn meddwl am Kerouak a’i gyfrol On the Road neu llyfrau’r seicoddaearyddwr Peter Finch, The Roots of Rock from Cardiff to Mississippi and Back Again. Yn yr ysbryd yma y teithiais am Sir Benfro gyda’r cerddor ‘Southern Soul’ a’r artist Jeb Loy Nichols.

A Jeb yr Americanwr bellach wedi ymgartrefu yn fy hen gynefin yng ngogledd Sir Drefaldwyn dyma gynnig y byddai cael ei ddehongliad o siambrau claddu Sir Benfro yn gwneud delwedd clawr addas ar gyfer fy nghyfrol nesa ar gyfer Gwasg Carreg Gwalch, Cam i’r Deheubarth i’w gyhoeddi 2019.

Gyda’r cyfrolau hyd yma a hon ar fin ei chyhoeddi rwyf yn gweithio fy ffordd o amgylch Cymru yn raddol bach a roedd cael cwmni Jeb yn bleser pur ar ein ‘roadtrip’. Fy mwriad bob amser gyda artistiaid y cloriau yw ceisio cael dehongliad gwahanol neu olwg arall ar bethau gan roi rhyddid llwyr i’r artist.

Rwyf mor gyfarwydd a’r siambrau claddu, peth braf yw cael sgwrs hefo rhywun sydd ddim yn archaeolegydd – ac yn wir i chi, mae sgwrs fel hyn o hyd yn arwain at drafodaeth ddiddorol os nad syniadau newydd.

Dyma ymweld a siambrau claddu Pentre Ifan, Coetan Arthur, Carreg Sampson, Mathry a Llech y Trybedd, Tre’r Wyddel gyda Jeb. Bydd delweddau Jeb i’w gweld ar glawr ac oddifewn i’r gyfrol nesa.

Cyrhaeddodd amaethyddiaeth Ynysoedd Prydain oddeutu 4000 cyn Crist o Ewrop ac wrth i’r amaethwyr cynnar sefydlu ffermydd parhaol a dechrau dod yn ‘perthyn i le’ fe ddatblygodd mewn amser yr awydd i dddatgan hynny yn y dirwedd. Erbyn ail hanner y 4dd mileniwm dechreuwyd adeiladu cofadeiladau (cromlechi) sef siambrau claddu cymunedol a oedd yn fodd efallai i gadarnhau neu ddatgan perchnogaeth / fffiniau ar dir a/neu yn fodd o ddathlu a chofio lle bu eu teulu / cyn-deidiau yn byw a ffermio dros y canrifoedd blaenorol.

Awgrymir gan nifer o archaeolegwyr, gan gynnwys Sian Rees (1992) yn ei llyfr Dyfed (Cadw), ei bod yn debygol fod trigolion y wlad cyn amaethyddiaeth, sef y bobl Mesolithig (8000-4000cyn Crist), wedi dechrau cadw a chynnal a datblygu rhyw fath o drefn ar y tir yn barod erbyn diwedd y cyfnod Mesolithig ac efallai wedi dechrau ar y broses o fod yn fwy sefydlog er mai hela, pysgota a hel bwyd oedd y drefn o dydd i ddydd. Defnyddir y gair ‘mabwysiadu’ ar gyfer y broses yma o newid at amaethu fel ffordd o fyw – sef fod y trigolion Mesolithig yn mabwysiadu yr arfer newydd yma o ffermio ac aros mewn un lle ac efallai mai nifer gymharol fechan o amaethwyr groesodd o Ewrop gyda gwenith, barlysyn, gwartheg defaid a geifr.

Heddiw, ram amla, gweddillion y siambrau claddu yn unig sydd wedi goroesi – a dyma a elwir yn gromlech, sef y meini oedd yn ffurfio y siambr gladdu. Ar y cyfan, wedi hen ddiflanu dros y canrifoedd drwy’r broses amaethyddol o glirio a symud pridd a cherrig mae’r carneddau neu dwpmathau fyddai wedi gorchuddio’r siambrau claddu. Weithiau gellir gweld olion neu ffurf y garnedd ar y ddaear drwy edrych yn ofalus, efallai bydd hyn yn ymddangos fel tir ychydig bach yn uwch na gweddill y tir o amgylch y gromlech.

Goroesodd y carneddi yn well yn yr ucheldiroedd a gwelwn engraifft dda o garnedd gerrig sydd wedi goroesi dros siambrau gladdu Carneddau Hengwm yn Ardudwy (SH 613205) ac efallai un o’r ychydig dwmpathau i oroesi dros siambr gladdu yn Bryn yr Hen Bobl ar stad Plas Newydd, Ynys Môn (SH 518690) – gyda llaw mae Bryn yr Hen Bobl ar dir preifat a ni ddylid ymweld heb ganiatad.

Wedi diflannu hefyd mae’r tai pren hirsgwar lle byddai’r trigolion Neolithig wedi byw a dim ond drwy’r broses archaeolegol mae modd dod o hyd i dai o’r fath bellach a hynny ran amla bron drwy ddamwain. Dyma un o’r cwestiynau mwyaf cyffredin sydd yn cael ei ofyn pan rwyf yn tywys pobl o amgylch y siambrau claddu, “lle roedd y bobl yn byw felly?”.

Esboniaf fod y tir o amgylch y siambrau claddu wedi cael ei amaethu a mae’n rhaid fod y trigolion yn byw yma yn y cyffiniau neu yn weddol agos. Dychmygwn ffremydd bychain a chaeau cysylltiedig rhwng coedwigoedd.

Wrth archwilio’r dirwedd o amgylch siambrau claddu Trefignath ar Ynys Môn canfuwyd olion tŷ Neolithig cynnar oedd yn gorwedd ar yr un llinell ac un o’r siambrau claddu felly awgrymir fod y tŷ wedi ei godi yn fwriadol ar linell y siambr rhyw 97 medr i ffwrdd (Kenney, 2007). 

Awgrym Jane Kenney o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yw fod y siambr yn gynharach a fod y tŷ wedi ei godi i gyd fynd a llinell y siambr. Felly dyma un engraifft lle roedd pobl yn byw yn gymharol agos at siambr gladdu – yn sicr yn yr un dirwedd.

Fel arfer mae’n anodd gwybod pa mor agos i’r siambrau claddu roedd pobl yn byw gan and oes olion tai yn cael eu canfod.  Yn yr un modd heb archwilio’r dirwedd o amgylch siambr gladdu anodd dweud os oedd y siambrau yn ganolog o fewn y gymuned neu a’r gyrion ffermydd neu dir amaethyddol?

Gan fod fframiau pren y tai wedi hen bydru, dim ond drwy gloddio archaeolegol a chael hyd i dyllau pyst ar ffurf adeilad hirsgwar a llestri pridd neu offer callestr Neolithig mae modd awgrymu lle roedd y tai. Engraifft gwych o hyn yn ddiweddar yw ffurf neu gynllun y pedwar tŷa ganfuwyd ar safle ysgol newydd Llanfaethlu, Ynys Môn, gan gwmni CR Archaeology. Heb y cloddio archaeolegol cyn codi’r ysgol newydd fydda na neb wedi ‘darganfod’ y tai yma.

Cawn hyd i olion nifer o siambrau claddu Neolithig yng ngogledd Sir Benfro yn ardal Dyffryn Nyfer sydd heddiw oddifewn i ffiniau Parc Cenedlaethol Arfordir Sir Benfro. Rhed Afon Nyfer i’r môr ger Trefdraeth ac o safle cromlech Pentre Ifan ychydig i’r gogleddol o Garnedd Meibion Owen mae rhywun yn edrych draw dros y dyffryn yma. Yn Nhrefdraeth mae cromlech fechan Carreg Coetan Arthur a safle arall gyfagos o’r enw Cerrig y Gof, ger Nanhyfer mae siambr gladdu Trellyffaint a wedyn yn Nhrewyddel (Moylgrove) cawn gromlech Llech y Dribedd (Llech y Trybedd).

Rhaid fod hon yn ardal brysur o ran amaethu yn y cyfnod Neolithig yn enwedig o ystyried yr agostarwydd at yr arfordir gorllewinol lle tueddai bobl ymgartrefu a mae’r nifer o siambrau claddu yn Sir Benfro yn dyst i’r ffaith fod y traddodiad yma o gladdu cymunedol wedi hen sefydlu yn y rhan yma o’r byd yn ystod ail hanner y bedwaredd mileniwm cyn Crist.

Cyhoeddir Cam i’r Deheubarth gan Gwasg Carreg Gwalch yn ystod 2019

Seicoddaearyddiaeth Caernarfon, Llafar Gwlad 142

Efallai mai ‘dilyn eich trwyn wrth grwydro’ fyddai’r disgrifiad gorau o’r ddamcanaieth seicoddaearyddiaeth. Damcaniaeth sydd a’i wreiddiau damcaniaethol ym mwrlwm y Situationists International (SI) a chwyldro Paris ym Mai 1968. Damcaniaeth lle mae’r celfyddydol a’r gwleidyddol wedi eu plethu mewn clymau plethog. Damcaniaeth sydd yn ôl y damcaniaethwyr ond yn gweithio ac ond yn berthnasol yn y dirwedd ddinesig a threfol.

Rwtsh llwyr medda ni yn y Gymru wledig! Profodd Mike Parker yn ei gyfrol Real Powys, 2001, (Seren) fod modd trawsblanu’r ddamcaniaeth neu darnau perthnasol o’r ddamcanaieth i lefydd mor amrywiol a’r Sioe Amaethyddol yn Llanelwedd neu Capel Goffa Ann Griffiths yn Nolanog. Capel Goffa Ann yn Nolanog gyda llaw yw cartref yr unig ddelwedd (cerflun) o Ann a does dim sicrwydd fod hwn yn ddarlun cywir o wyneb ein prif emynyddes. Eiconaidd yndi. Cywir – cwestiwn da?

Byddwn yn argymell darllen Real Powys a mynd am dro. Cyfrol yng nghyfres Real Cardiff, Real Swansea ac yn y blaen yw hon dan olygyddiaeth y bardd (a’r seicoddaearyddwr) Peter Finch o Gaerdydd.

Crwydro ac arsylwi yw fy nehongliad i o seicoddaearyddiaeth, sef fod rhywun yn mwynhau y broses o fynd am dro a chael ‘awyr iach’ ond fod rhywun hefyd yn edrych ar y byd o’i gwmpas ac yn sylwi ar wahanol nodweddion a’r pethau bach diddorol hynny sydd mor hawdd i’w methu os di rhywun ar ormod o frys.

Cyfuniad o ffactorau sydd wedi arwain i mi grwydro strydoedd Caernarfon gyda llygaid ar agor am y ‘gwahanol’. Ers blynyddoedd bellach rwyf wedi bod yn arwain teithiau tywys o amgylch y Gaernarfon Rufeinig gan ymweld a’r gaer yn Segontium, yr ail gaer yn Hen Walia a’r ‘gwersyll’ Rhufeinig ger Ysgol Hendre.

Yn dilyn sawl gwahoddiad o’r fath gan Gŵyl Arall dyma arallgyfeirio rhyw fymryn er mwyn rhoi amrywiaeth i’r rheini oedd yn mynychu’r teithiau cerdded a dyma ddatblygu taith gerdded o’r olion archaeoleg diwydiannol yn ardal y Cei Llechi a thaith Canu Pop o amgylch rhai o ganolfanau’r dre. Rwyf hefyd wedi arwain teithiau yn edrych ar bensaerniaeth y dre ac eleni dyma benderfynu herio nhw go iawn a datblygu taith seicoddaearyddol / canu pop.

Safle’r hen bafiliwn yng Nghaernarfon oedd ‘ffocws’ y daith gerdded ar gyfer Gŵyl Arall 2018. Dymchwelwyd y pafiliwn yn 1962 yn dilyn cyngerdd mawreddog olaf a recordiwyd gan y BBC yn 1961. Yn ddiweddar cefais hyd i record feinyl o’r cyngerdd olaf yma. Archaeoleg mewn siopau elusen (diolch i Nêst y wraig). Pwy a ŵyr os oes copi o’r recordiad yn archifau’r BBC?

Gan fod y pafiliwn wedi ei ddymchwel rhaid edrych yn ofalus am ddarnau o’r pen llinyn. I’r dwyrain o’r safle rhed y ffordd osgoi rhyfeddol honno, a’i waliau cynnal anferth sydd yn cychwyn ger tafarn yr Alexandra ac a ddaw i ben ger tafarn yr Eagles. Hon di’r unig ffordd osgoi rwyf yn gyfarwydd a hi sydd yn dechrau a diweddu o fewn ffiniau tref. Camarweiniol yw’r gair ‘osgoi’ yn y cyd-destun yma.

Saif y llyfrgell bresenol yn agos iawn os nad ar safle gwreiddiol y pafiliwn a cheir cofeb lechan fechan yn cofnodi’r ffaith. Cofeb ddigon anelwig ar ochr wal ymylol – ond mae hi yno ond i chi edrych yn ofalus – dyma ni y seicoddaearyddiaeth angenrheidiol. Cawn wybod fod Lloyd George wedi ‘gwefreiddio’ y lle yma – ffaith ddigon doniol mewn gwirionedd ar gofeb, ond yn sicr yn ffeithiol gywir o ystyried dawn anerch y dewin o Lanystumdwy.

Does dim son o gwbl am Paul Robeson ar y gofeb. Perfformiodd Robeson yma ar Nos Sadwrn, 22ain Medi,1934. Rhoddodd £100 o’i ffi tuag at drychyineb Gresffordd. Collwyd 264 o lowyr yn y drychineb. Gŵr rhyfeddol oedd Robeson, cawr o ddyn. Canwr o fri – anodd ei guro – anodd curo caneuon fel ‘Ol’ Man River’ neu ‘Solitude’. Ac wrth reswm does dim lle ar y gofeb i bawb berfformiodd ym Mhafiliwn Caernarfon – dallt hynny yn iawn.

Cefais lungopi o’r rhaglen gan gyfaill o hanesydd o Gaernarfon.

Eironi arall am y llyfrgell yng Nghaernarfon, heblaw fod yr adeilad ar safle’r Pafiliwn, yw fod estyniad y llyfrgell (1982) wedi cuddio hanner murlun Ed Povey (Steddfod Caernarfon 1979). Dim ond tair mlynedd o olau dydd gafodd yr hanner deheuol o’r murlun. Collwyd y ddelwedd o’r bws bach ar Faes Caernarfon ond cadwyd triawd Penyberth, Lloyd George a’r milwyr Rhufeinig.

Dyfynaf Aneurin Bevan: “libraries gave us power”, llinell a fabwysiadwyd mewn cân gan y Manic Street Preachers a dyma’r eironi ynde, fod adeilad mor bwysig a hanfodol a llyfrgell yn cuddio darn o gelf Povey. Diwylliant yn dinistrio diwylliant. Proses. Rhywbeth byw. Ond mae yma dristwch hefyd ……….

Ger llaw mae Institiwt Caernarfon ar ‘Allt Pafiliwn’ (Pavilion Hill) er nad oes arwydd enw ffordd / stryd i’w weld yn nunlle a gyferbyn a’r Institiwt mae tai brics coch Pavilion Court – eto heb arwydd – dim ond ar y map gwelais yr enwau.

Strori arall seicoddaearyddol sydd gennyf am y llyfrgell. Rhai blynyddoedd yn ôl yn sgil fy niddordeb ym meirdd Dyffryn Conwy, Gwilym Cowlyd, Trebor Mai ac Owen Gethin Jones ac Arwest Glan Geirionydd daeth y cerddor Llew Llwyfo (1831-1901) i’m sylw. Y Cymro cyntaf o gerddor i deithio yn canu o un arfordir i’r llall yn yr Unol Daliaethau. Seren Pop Cymru yr 19eg ganrif.

Deallais fod carreg fedd Llew Llwyfo rhywle yn anialwch y ‘cwlwm cythraul’ yn hen ddarn mynwent Llanbeblig. Cwlwm cythraul glywais i am Polygonum cuspidatum ond defnyddir ‘canclwm Japan’ a ‘llysiau’r dial’ am y chwyn diawledig yma. Gan deimlo fel Indiana Jones yn paffio fy ffordd drwy goesu cyhyrog y canclwm Siapaneaidd cefais hyd i golofn y Llew o’r diwedd – yn bennaf gan fod arwydd triban y beirdd ar y golofn yn rhoi syniad go dda mai hon oedd carreg fedd y Llew.

Drwy sgwrs arall clywais fod portread o Llew Llwyfo yn yr Institiwt ac wrth ymweld ac ymholi doedd dim son am unrhyw bortread nes i Vernon Pierce, clerc y Dref ar y pryd, gofio “fod na rhywbeth i fyny yn yr atig”.

Ail-ddarganfuwyd y portread felly a diolch i drigolion Caernarfon codwyd arian i lanhau’r llun olew a’i osod gyda’r dyledus barch yn ystafell gyfarfod Menai. I gloi ein taith seicoddearyddol dyma glywed wedyn fod coron Llew Llwyfo o Eisteddfod Llanelli (1895) yng nghoffr yr Institiwt – yn saff yn y sêff!

Pwynt hyn yw ôll yw fod cymaint i’w ddarganfod drwy grwydro a sgwrsio. Cadw llygaid a chlustiau ar agor – diolch byth am seicoddaearyddiaeth.