‘Cadw dy blydi chips’
Tydi rhywun byth yn blino ar ymweld a Chastell Dolbadarn,
Llanberis. Wythnos yn ôl cefais wahoddiad gan Gymdeithas Hanes Llansannan i arwain
taith dywys iddynt o amgylch y castell. Roedd y criw wedi cael eu cinio yn
barod wrth i ni gyfarfod ger y bont droed lechan dros Afon Hwch / Afon Arddu
ger y llwybr am y castell. Ar drip ar fws am y dydd oedd criw Llansannan.
Dwi di rhoi ambell sgwrs iddynt yn y Ganolfan yn Llansannan
felly tybiaf fod y gwahoddiad wedi dod yn sgil hynny. Cyfeiriais eu sylw at y
bont droed sydd wedi ei wneud o un slaban hir o lechan cyn i ni ddechrau dringo
at y castell. Rhyfeddaf bob tro dwi’n croesi’r bont – sut goblyn llwyddodd pwy
bynnag a gododd y bont i gael y llechan yn ei lle?
Ta waeth am alluoedd rhyfeddol y chwarelwrs ers lawer dydd,
cyfeiriais hefyd at yr afon fel yr Afon Hwch. Tarddiad yr Hwch yw Llyn
Dwythwch. Ond tydi pethau ddim mor syml yma oherwydd ger Ceunant Bach ar
lethrau’r Wyddfa mae’r Hwch a’r Afon Arddu sy’n tarddu yng Nghwm Brwynog yn
cydlifo. Felly pa afon yw’r cyfuniad o ddwy afon sydd yn llifo draw am Lanberis
mewn gwirionedd?
Cwestiwn da medda fi pan dwi ddim yn siwr o’r ateb.
Mae dipyn o ddringfa cyn cyrraedd y castell a ger y giat
mochyn i’r safle ei hyn mae bwrdd gwybodaeth yn cynnwys llun dyddiedig 1800, J.M.W
Turner o Gastell Dolbadarn. Dyma’r llun o gasgliad yr Academi Frenhinol yn
Llundain (Cyfeirnod 03/1383). Yn aml byddaf yn cyfeirio at hwn fel fy ‘hoff lun’.
Tro arall bydd ‘Y Bardd Olaf’ gan Thomas Jones (casgliad Amgueddfa Genedlaethol
Cymru) yn ennill fy mhelidlais a throeon arall mae portread Catrin o Ferain eto
yn yr Amgueddfa Gen yn achub y blaen.
Heb os mae Turner wedi gor-amlygu’r graig lle saif y
castell, popeth yn fwy serth a miniog na’r gwirionedd. Wedi’r cyfan dyma’r
cyfnod ‘Rhamantaidd’, gyda tirluniau dramatig mewn ffasiwn. Yng ngwaelod ffram
Turner gwelir Owain Goch y carcharor, yr hwn a fu yn garcharor yn y castell am
ugain mlynedd. Ei frawd, Llywelyn ap Gruffudd oedd yn gyfrifol am ei garcharu -
rhag i Owain geisio cipio Gwynedd oddi ar ei frawd. Dyna sut oedd y pethau yn y
13eg ganrif.
Tŵr crwn sydd i Dolbadarn ac yn ôl yr archaeolegydd Spencer
Smith y ‘blueprint’ os mynnwch ar gyfer y gorthwr yma yn Nolbadarn yw Tŵr
Wakefield yn Nhŵr Llundain. O bosib – ond os yw Spencer yn gywir bydda gorthwr
Dolbadarn yn hwyrach na adeiladwaith Llywelyn ab Iorwerth yn y 1220au. Os felly
a oes dau gyfnod o adeiladu penodol yn Nolbadarn? Y cysylltfur allannol o’r
1220au a wedyn y tŵr crwn o’r 1230au hwyrach?
Rhywbeth arall mae Spencer wedi drafod yw pwysigrwydd
Dolbadarn fel llys neu balas brenhinol. Roedd gan Llywelyn Fawr a Siwan eu
siambrau a’u neuaddau eu hunnan. Ond yn fwy diddorol byth, awgrym Spencer yw
fod Siwan hefo gardd ei hyn ar ochr orllewinnol y castell. Gardd symudol fydda
rhywbeth fel hyn. Planhigion mewn potiau sydd yn symud gyda’r dywysoges neu’r
teulu Brenhinol wrth iddynt symud o gastell i gastell. Wrth feddwl am yr ardd
frenhinol a siambr Siwan mae’r holl drefn a’r pomp canol oesol yn dod yn fyw ac
yn tanio’r dychymyg.
Awr yn ddiweddarach mae criw Llansannan yn nol ar y bws ac
yn barod am eu hymweliad nesa. Dwi’n ffarwelio a throi am ganol y pentre. Mwg o
de yn ddiweddarach yng nghaffi Pete’s Eat a rwyf yn cael ail wynt.
Gan fod Stryd Goodman gyferbyn a chaffi Pete’s Eat,
croesais y ffordd er mwyn talu teyrnged i T. Rowland Hughes, y bardd a’r awdur
sydd yn cael ei gydnabod fel yr awdur cyntaf i gynnwys rheg mewn llenyddiaeth fodern
Gymraeg. Anghofiwn am gerddi glas Dafydd ap Gwilym am y tro – roedd hynny yn
bell yn ôl.
Yn 20 Stryd Goodman y ganwyd ef a chawn gofeb lechan ar y
wal yn datgan: “YMA Y GANED T. ROWLAND HUGHES, LLENOR A BARDD 1903-1949, Tydi a
roddaist”. Prin bydda rhywun yn sylwi – ond mae’r lechan yna.
Wedi fy ysbrydoli gyda’r dyfyniad o William
Jones (1944) ‘cadw dy blydi chips’, dyma grwydro naill ochr i’r Stryd Fawr,
ac o un pen i’r llall – ddwywaith felly yn cyfri faint o siopau ‘chips’ sydd yn
Llanber. Dim ond un go iawn ‘traddodiadol’ a wedyn un ‘takeaway’ Tseiniaidd ac
un Indian.
Defnyddiais y dull seico-ddaearyddol o grwydro naill ochr i’r
Stryd Fawr yn nodi gwahanol siopau a defnydd o adeiladau. Sylwais ar y lliwiau,
yr enwau, cymnaint o B&Bs a siopau awyr agored. Efallai dyliwn fod wedi
cyfri faint o campervans £30-40,000 aeth heibio yn ystod fy arolwg. Pobl golygus
gyda dreadlocks a lliw haul. Dringwrs o Loegr wedi ymgartrefu yma ar gyfer y
bywyd braf.
Mudo i’r Pyllau Glo i chwilio am waith oedd hanes William
Jones druan. Stori tebyg oedd un fy hen ewythr, Dafydd Thomas, yn gorfod gadael
Cilgwyn yn y 1930au am Gymoedd y De am waith pan roedd y diwydiant llechi ar i lawr.
Rhyfedd sut mae rhywun yn mynd o Lywelyn ab Iorwerth a
Llywelyn ap Gruffudd i T Rowland Hughes a William Jones mewn llai nac awr – ond
dyna sydd yn digwydd wrth gerdded – cerdded drwy amser.
No comments:
Post a Comment