Angerdd. Beth ydi Angerdd? Herald Gymraeg 25 Gorffennaf 2018

Rwyf am geisio troedio llinell denau yr wythnos yma. Rwyf am droedio a chroesi a drysu’r ffiniau ond dwi ddim yn siwr eto ar gychwyn sgwennu’r golofn os wyf yn mynd i lwyddo. Efallai mai colofn o sgwennu ‘creadigol’ fydd hi yr wythynos hon neu ymdrech fregus i roi fy meddylia ar bapur – cawn weld.

Beth am ddechrau gyda ambell ddyfyniad felly. Steve Jones gitarydd y Sex Pistols ddwedodd mewn cyfweliad cynnar iawn “we’re not into music, we’re into chaos”. Rwan beth bynnag oedd Steve yn feddwl go iawn, achos roedd yn amlwg fod y boi yn gerddor, yn gitarydd o fri ac ei fod yn angerddol am ei gerddoriaeth, dyma chi ddyfyniad oedd yn gosod yr agenda, yn gosod her. Bendigedig.

O edrych yn ôl ar hanes y Sex Pistols mae rhywun yn amau fod eu rheolwr Malcolm McLaren, os nad wedi rhoi’r geiriau yng ngheg Jones, oleiaf wedi bod yn annog tueddiadau Jones i herio. Fel darn o ‘gelf’, fel darn o ‘farddoniaeth’ mae hon wedi’r cyfan yn ddyfyniad o berffeithrwydd, iconoclastig, heriol, doniol, hanfodol.

Weithiau mae angen yr elfen yna – o herio heb falio. Dyfyniad o linach “you have to destroy in order to create” oedd llinell Jones heb os. Yr artist Francis Bacon sydd yn cael ei gydnabod fel awdur “rhaid chwalu er mwyn creu”. Ddigon posib. Fe fabwysiadwyd y dyfyniad gan Malcolm McLaren a daeth llinell iconoclastig Bacon yn rhan o naratif y Sex Pistols a Punk Rock yn gyffredinol.

Yn ei hanfod, roedd damcanaieth Bacon a phawb arall yn un hollol gywir. Rhaid chwalu er mwyn creu, rhaid herio ac arloesi hefyd achos y tueddiad yw fod yr hen drefn, y sefydliad, y traddoidiadol, y saff, y derbyniol yna fel bwystfil di-symud yn rhywstro datblygiad gyda styfnigrwydd blin.

Dyfyniad arall hanfodol sydd bellach yn rhan o’r naratif chwyldroadol yng Nghymru yw’r un gan David R Edwards o’r grwp Datblygu,’Mae byw yng Nghymru fel gwylio paent yn sychu”. Cymru yw’r bwystfil blin di-symud. Ond rydym yn caru Cymru, y lle, y dirwedd, y wlad, y bobl. y traddodiad, yr hanes, (yr archaeoleg), y diwylliant, llenyddiaeth a’r beirdd a’r cantorion. Wrthgrws ein bod ni. Da ni gyd yn sicr iawn o hynny.

Ond, a dyma’r cwestiwn anodd, y cwestiwn ar y ffin – pryd mae’r cariad a’r angerdd yna yn cael ei dros yn rwystredigaeth? Does dim ateb gennyf go iawn – peidiwch a disgwyl hynny. Dwi ddim yn ei ddalt o fy hyn, dwi ddim yn credu i mi rioed ei ddallt o.

Rhywbryd yn fy arddegau hwyr, dyddiau olaf yr ysgol Uwchradd mae’n debyg, trodd fy ansicrwydd naturiol a fy nryswch a chymlethtodau arddegau naturiol yn rhywbeth arall dwfn ac angerddol. Os darllenwch fy hunangofiant rwyf wedi esbonio hyn fel fy ymateb i bwlis yn yr ysgol a chael acne / plorod.

O leiaf roedd hwnna yn ateb ‘syml’ ar gyfer y llyfr. Ac oedd, roedd elfen o wirionedd yn hynny. Bwlis ac acne drodd fi at y Sex Pistols – dwi’n weddol sicr am hynny, ond mae hunna yn esboniad rhy syml. Efallai mai’r Sex Pistols wedyn lusgodd fi ar lwybr mwdlyd a gwelltog cefn-gwald tuag at y casgliad – ‘mae angen hyn yn y Gymraeg’. Efallai. Efallai wir.

Y llinell anodda i’w throedio yw’r un rhwng angerdd ac anobaith. Eto dwi ddim yn dallt hyn. Yr agosa efallai i wneud unrhyw synnwyr i mi oedd dyfyniad Tony Wilson (Anthony H Wilson) Factory Records wrth i Wilson drafod Punk gan awgrymu fod pawb yn gwieddi ac yn herio pawb a phopeth ac awgrymodd Wilson mai Joy Division oedd y grwp drodd yr holl beth ar ei ben drwy gyfaddef mai y nhw oedd y grwp cyntaf lle roedd hi ‘wedi canu arny’ nhw’.

Efallai i Wilson ddefnyddio geiriau ychydig fwy lliwgar na ‘wedi canu’ ond roedd ei neges yn amlwg. O anobaith llwyr y Manceinion ol-ddiwydiannol, llwyd, glawog gogleddol – dyma greu darnau o gerddoriaeth ymhlith y prydferthaf erioed; ‘Atmosphere’, ‘Love Will Tear Us Apart’, ‘Shadowplay’, ‘New Dawn Fades’. Felly tra dwi’n chael hi’n anodd cael y geiriau cywir i fynegi yr hyn dwi’n gesio ddweud – dwi’n rhoi ‘Atmosphere’ ymlaen yn y cefndir ar YouTube a dyna fo, mewn cerddoriaeth, fe gaf roi’r gorau i sgwennu’r golofn hon – jest gwrandewch ar ‘Atmosphere’.

Lwcus ydi’r gair. I gael y bwlis a’r acne jest fel roedd Joy Division yn rhyddhau ‘Love Will Tear Us Apart’. Roedd naratif o gysur yn bodoli yn y gerddoriaeth. Achubiaeth. Achub bywyd rhywun go iawn, nid fod rhywun yn son am ddiweddu bywyd ond roedd darganfod naratif a llwybr yn bwysicach na bywyd rhywsut – a hwnna sydd wedi aros hefo rhywun.

O ddydd i ddydd dwi ddim yn gwrando ar Joy Division, peidiwch cam-ddallt mwy na dwi’n gwrando yn ddyddiol ar Datblygu onibai fy mod yn paratoi ar gyfer y sioe radio ar Nos Lun. Y naratif, y mainiffestos sydd wedi aros hefo rhywun. Dyma fy meibl i. Dyma air o gysur rhag tywyllwch y bwystfil di-symud.

Wrth sgwennu rwyf yn osgoi wynebu yr hyn sydd yn amlwg. Trof yr angerdd yn arf yn erbyn unrhyw anobaith.A hynny yn ddyddiol. Dwi ddim mor flin bellach. Tydi mantra Lydon “anger is an energy” prin yn fy nghyffwrdd mwyach. Dwi ddim mor flin. Dwi’n weddol sicr o hynny. Fe newidodd hynny wrth fabwysiadu’r hogia.

Angerdd? Beth yn union ydi angerdd? Yn absenoldeb Ian Curtis a Tony Wilson dwi angen darganfod y bardd sydd yn gallu esbonio hyn i mi. Efallai bod albym newydd ar y gweill gan Datblygu?

LP ELERI LLWYD 1977, Herald Gymraeg 11 Gorffennaf 2018

Glain Rhys, Eleri Llwyd, Rhys Mwyn

Teithiais i lawr i Lanuwchllyn ar noson hyfryd o Haf. Ar y ffordd cefais gyfle i wrando ar CD newydd y grwp Ail Symudiad ‘Y Man Hudol’. Yn y 1980au cynnar roedd caneuon fel ‘Twristiaid yn y Dre’, ‘Ad-Drefnu’, ‘Garej Paradwys’, ‘Annwyl Rhywun’ yn gyfeiliant cerddorol i fy mywyd. Roedd Ail Symudiad yn siarp, yn Mod, ’chydig bach yn Don Newydd ac yn band pwysig.

Dros y blynyddoedd fe aeth Ail Symudiad yn ’chydig bach rhy saff a chanol y ffordd a roedd rhywun yn tueddu i son am Ail Symudiad yng nghyd destun y senglau cynnar hynny. Ond, roedd rhywun o hyd yn hoff o Wyn a Rich, o hyd yn eu parchu am y senglau gwych.

Felly beth am y CD newydd? Dwi’n gwneud be dwi o hyd yn ei wneud hefo CDs – rhoi y CD mewn i’r peririant chwarae a disgwyl i’r CD lwytho. Cychwyn hefo Trac 1 – dwi’n rhoi 10-15 eiliad cyn penderfynu – gwrando neu sgip i’r trac nesa.

Peidiwch a phoeni gormod, dim ond fy marn i yw hyn, a byddwn yn agwrymu eich bod yn fy anwybyddu yn llwyr ond dwi di sgipio drwy’r CD cyfan mewn dim – heblaw Trac 4 ‘Llongau Rhyddid’. Wedyn dwi’n ail chwarae ‘Llongau Rhyddid’ tua hanner dwsin ac yn cytuno a fi fy hyn – mae hon yn gân dda!

Chuga-chug-punky sydd i’r gitar, mae hon am gael sbin ar fy sioe radio ar Nos Lun cyn bo hir. A dyna’r broses i mi – bron yn reddfol, dwi’n gwybod o fewn 10 eiliad os yw’r gân yn gweithio i mi.

Yr ail CD dwi angen gwrando arni cyn cyrraedd Llanwuchllyn yw ‘Atgof Prin’, CD cyntaf y gantores ifanc Glain Rhys. Rwyf yn ail-adrodd y broses – sgipio caneuon a phenderfynu fod yna rhywbeth am ‘Haws ar Hen Aelwyd’. Efallai mae’r gytgan lle mae Glain yn canu “Haws cynna tân ar hen aelwyd yn enwedig os di’o dal yn boeth” – honna yn sicr di’r llinell.

Ond Trac 9, ‘Yr Hyn Wnes I’ ydi’r gân dwi yn ail-chwarae. Gyda naws fwy staccato ar y gitar a ffidl yn rhoi rhyw flas Wyddelig – hon di’r un. Argian dwi’n swnio yn galed yndydw ond efallai mai’r hyn dwi’n ei ddweud yw mai dyma’r safon mae Glain angen ei gyrraedd ar y naw cân arall ar y CD – a mi wnaiff os neith hi gario mlaen i ddatblygu a pherffeithio ei chrefft – mae digonedd o amser.

Fy nghyngor i Glain ac i raddau Ail Symudiad yw fod angen cadw pethau yn organig ac amrwd. Mwy o Neil Young / Bob Dylan - ac wrthgwrs dwi’n hollol anghywir achos bydd fy nghydweithwyr ar rhaglenni’r dydd ar Radio Cymru wrth eu bodd a finnau gyda’r nos yn teimlo mai rhyw un gân sydd yn addas i’n sioe bach ni.

Ac eto – pwrpas fy nhaith i Lanuwchllyn oedd (ail) lansiad LP ‘Am Heddiw Mae ’Nghân’, Eleri Llwyd. A dyma record amrwd, gynnes, organig, wedi ei gynhyrchu gan yr athrylith Hefin Elis sydd yn gwrth-ddweud popeth dwi di ddweud uchod. Mae mwy o Baez, Dylan, Neil Young a hyd yn oed Bardot ar y record yma – a dyma chi 10 cân bop perffaith a dwy gan ‘Blues’ sydd ddim cweit cystal.

Dyma werslyfr ar sut i greu naws ar record, sut i gynhyrchu gya chynildeb ond heb golli’r cynhesrwydd. Dyma werslyfr sydd yn esbonbio pam fod pob cân yn cyfri – does na ddim ‘duds’ yma go iawn. Rhai o’r geiriau gan Sian a Catrin Edwards, rhai o’r alawon gan Peter Griffiths – mae hon yn gampwaith o LP heb os.

Piano sydd yn agor ‘Ble Rwyt Ti heno?’, dyma gân sydd yn atgoffa rhywun o naws caneuon pop Ffrengig o’r 60au, breuddwydiol ond alaw gref. 1977 cafodd yr LP ‘Am Heddiw Mae ’Nghan’ ei ryddhau ar label Sain.

Trac 2 ar yr LP yw ‘Dawns’, sydd a naws ‘disgo’, eto hollol 1977.

Distawach ond yr un mor hudolus yw ‘Blentyn Mair’, gwerinol, a diddorol yw nodi mai cân draddodiadol Rwsiaidd yw hon.

Piano a’r naws breuddwydiol 60au-aidd sydd i ‘Pryd y Caf Weled fy Nghymru’n Rhydd’.

‘Pluen Eira’ acwstig a breuddwydiol.

‘Ffarwel Fehefin’ ara deg ac yn yr arddull ‘blues’

‘Esgus yw dy Gariad’ – un arall breuddwydiol a hudolus lled-Ffrengig ei naws.

Cawn fwy o ‘Soul’ ar ‘Crinddail Hydref’. Soul yw’r cyfeiliant bass, dryms ac allweddellau. Dim ond un gair – gwych gan ychwanegu hyfryd. Dyma 1977 heb i Punk fod wedi digwydd. Mwy Neil Young na Joe Strummer. Dwi ddim yn cwyno.

Organ capel sydd yn cyfeilio i’r gân ‘Coli’. Gallwn daeru mai emyn yw hon ond cyfansoddiad Eleri Llwyd sydd yma. Dyma gân addas ar gyfer trefniant corawl ac yn hyn o beth mae cyfansoddi Eleri yn gampwaith.

Cân draddodiadol yw ‘Cariad Cyntaf’ wedi ei drefnu gan Eleri Llwyd.

Blues fwy 12 bar yw ‘Mae’n Rhydd’ – efallai un o’r caneuon gwanaf ar y LP?

‘Am Heddiw Mae’Nghan’ sydd yn cloi yr LP wreiddiol (1977). Brigitte Bardot yn Gymraeg. A nid jest y gwallt, ond heb os mae rhan helaeth o’r LP yn swnio fel trac sain i ffilm Jean-Luc Godard.

Dyma ddadlau felly fod beth greuwyd yn 1977 yn Stwidio Sain gan Hefin Helis ac Eleri Llwyd angen bod yn werslyfr i bawb sydd yn recordio a chyfansoddi heddiw. Oes wir mae angen astudio y Beatles a’r Stones neu Stevens a Huw Jones mae angen y ‘reference points’. Organig, amrwd a chynnes yn llawer gwell na pherffeithrwydd glan digidol.