Gwalia a Gwales, Herald Gymraeg 18 Hydref 2017

Rwyf am sgwennu am lyfr, Gwales, rwyf am sgwennu am CD Gwalia, ond dwi am fynd ar daith bach geiriol cyn cyrraedd. ‘Rant’ fydda’r disgrifiad gora, ‘prygowtha’ geiriol. Maddeuwch i mi.

Dyma ni felly, dyma’r drefn/rota newydd, colofn pob yn ail wythnos. Hanner cyflog. Dyna’r realiti, ond oleiaf da ni dal yma. Tydi son am sgwennu ar-lein ddim yn gweithio yn y Gymraeg. Rwyf yn rhoi fy ngholofnau Herald Gymraeg i fyny ar-lein ar Blog Thoughts of Chairman Mwyn ond gyda darllenwyr yr Herald Gymraeg does dim modd curo papur wedi ei brintio.

Rhwng 100 a 400 sydd yn darllen y Blog yn wythnosol os yw’r ystadegau dwi’n weld yn gywir. Anodd cael dros 500 o ddarllenwyr ar-lein. Tebyg fod y rhan fwyaf sydd yn darllen y Blog una’i o’r de ac yn methu cael y Daily Post neu mae nhw o dan 40oed.

Ychydig iawn sydd yn ymateb ar safle y Blog go iawn. Dwi byth, byth, yn clywed gan bobl ifanc. Cofiwch dwi ddim yn clywed gan bobl ifanc mewn caffis neu ar y stryd chwaith nac ar y sioe radio. Beth fydd ymateb darllenwyr yr Herald medda fi i’r drefn newydd? Mae na ddipyn mwy na 500 yn darllen y papur inc.

Fel arfer ar nosweithiau Sul byddaf yn gwenud tipyn o waith ar Facebook a Trydar er mwyn hyrwyddo’r sioe Nos Lun ar Radio Cymru ond ar Sul 1af Hydref wrth wylio’r golygfeydd dychrynllyd o heddlu Sbaen yn waldio gwargedd mewn oed yng Nghatalonia fedrwn’i ddim medwl am wneud unrhywbeth mor ddibwys.

Ar y Nos Lun ganlynol fe soniais am hyn yn fyw ar y radio. Methais a meddwl am y geiriau addas a felly penderfynais chwarae cân o’r enw ‘Ewrop’ oddiar CD newydd Gai Toms. Weithiau mae’n well gadael i’r gerddoriaeth siarad – a mae Gai Toms yn fwy o fardd na fydda’i byth.

Dyma ni wedi bod yn dadlau yn gryf iawn yn erbyn Brexit a’r ‘an-llythrennog wleidyddol’ hynny gafodd eu hudo gan y Brexiteers ideolegol, ac eto - dyma’r union sefydliad rydym wedi ei bod yn amddiffyn, a gwlad sydd yn rhan flaenllaw o’r sefydliad honno, yn son am ‘proportionate response’. Anhygoel. Ysbryd Franco yn fyw ac iach – edrychwch ar fideo The Clash, ‘Spanish Bombs’ ar youtube. 1939/2017.

Da ni hefyd yn barod iawn i wawdio Trump. Yn ddiweddar fe aeth Trump i ddadl ffôl hefo’r NFL ynglyn a pheldroedwyr yn gwrthod sefyll i’r Star-Spangled Banner. Trump mor afresymol a chacwn mewn potel a’r peldroedwyr (croenddu yn bennaf) yn gwneud pwynt ddigon dilys am ddiffyg cyfartaledd cymdeithasol yn America (meddyliwch Black Lives Matter)

A lle da ni arni yma yng Nghymru, yda ni yn disgwyl i bawb sefyll ar gyfer Hen Wlad Fy Nhadau? Dyna chi gwestiwn diddorol, wrth i ni ddechrau gofyn cwestiynau ynglyn ac annibyniaeth i Gymru a chefnogi Catalonia. Sul le yn union fydd hynny? Cymru yn y dyfodol sydd yna hawlio dychymyg Catrin Dafydd yn Gwales.

Cofiwch ar y funud mae unrhyw son am annibyniaeth i Gymru chydig bach fel son am gyrraedd y lleuad heb gynllunio’r roced. Mae gormod o Gymry yn Brexiteers. Rhaid trawsnewid barn rheini gyntaf.

Sgwni sut fath o sgwrs fydd honno? Do mynychais Annibynwyl yng Nghaernarfon, yn bennaf er mwyn gweld perfformiad Lleuwen ond rwyf hefyd yn lled gefnogol. Fy mhroblem mwyaf i gyda Cymru yw fy mod yn ‘rhyw fath o anarchydd’, anarchydd gwael sydd yn pleidleisio Plaid Cymru – dwi’n cyfaddef hynny.

Dwi ddim yn siwr sut mae unrhyw fath o anarchiaeth yn ffitio mewn i’r dirwedd Gymreig? Pa groeso fydd (sydd) yna i annibyniaeth barn? Hyd yn oed fel anarchydd gwael dwi ddim yn ‘gwneud’ anthemau cenedlaethol na baneri. Nid dyna’r peth pwysig i mi. Heb Dduw, nac anthem, na banner – a dweud y gwir byddwn ddigon hapus heb basport hefyd – cawn fod yn ddinasyddion y Byd!

A thra mae Adam Pryce wrthi yn cwestiynu Llywodraeth Cymru / Cadw am pa faner mae nhw’n fodlon chwifio ar eu cestyll dwi’n sefyll yn y glaw yng Nghastell y Bere yn trio dod a Hanes Cymru yn fyw. Unwaith eto dwi’n gofyn yr un cwestiwn – yda’ni rhy brysur yn poeni am faneri i ymweld a’r cestyll Cymreig?

I fenthyg geiriau Alastair Campbell yng nghyd-destun yr hen Tony Blair, ‘I don’t do God’. Dwi hefo’r grwp Punk anarchaidd Crass ar hyn o beth, ‘Neither God nor Master’. Felly dim Duw na Arglwydd Penrhyn. Haws cofiwch bod yn ‘anarchydd gwael’, oleiaf wedyn mae rhywun yn gallu cwyno fod ‘nhw gyd yn ddiawled drwg’ pan mae hi yn dod i wleidyddion.

Os yw’r Byd yn mynd yn wallgof, mae’r Athro Brian Cox yn ein hatgoffa ar ei gyfrif trydar fod yr holl genedlaetholdeb (da a drwg) yn hollol ddibwys os yw’r Byd yn cael ei ddinistrio. Rhaid cadw golwg ar y darlun mawr. Yr amgylchedd. Ond a yw Cox yn deall y peth Cymreig neu y peth Catalonaidd? Hmmmm.

Does dim atebion gennyf. Jest ansicrwydd. Dwi rhy hen i ail wrando ar recordiau Crass go iawn a darganfod atebion na unrhyw gysur. Ond cefais rhywbeth yn ddiweddar o wrando ar y gân ‘Ewrop’ Gai Toms – gwrando ar y gân yn lle gorfod meddwl am y geiriau iawn / addas i gyfleu sut wyf yn teimlo.

A gyda nofel Catrin Dafydd – lle da ni yn mynd? Dyma’r ‘Wythnos yng Nghymru Fydd’ ar gyfer darllenwyr 2017. @ebost. Iaith newydd. Sgwennu newydd. Cyffrous. Mae yna feddylia mwy craff na fy un i allan yna – rwyf yn cael, llygedyn o obaith, mymryn o gysur o Gwales a Gwalia.  Gwrandewch, darllenwch a mwynhewch.

Barclodiad y Gawres, Herald Gymraeg 4 Hydref 2017

Rwyf wedi cyfeirio sawl gwaith dros yr wythnosau dwetha am gynllun Drysau Agored yn ystod Mis Medi dan ofal Cadw a fy mod yn tywys pobl o almgylch rhai o gestyll tywysogion Gwynedd, Castell y Bere a Dolforwyn yn benodol. Rwyf hefyd wedi cyfeirio at safle hynod Oes Haearn / cyfnod Rhufeinig, Din Lligwy ger Moelfre.

Ond, heb os nac onibai, y safle sydd yn denu y niferoedd bob blwyddyn yw siambr gladdu Barclodiad y Gawres ger Llanfaelog / Rhosneigr / Aberffraw. Rwyf wedi bod wrthi ym Marclodiad am ddeuddydd ym Medi bellach ers dros 5 mlynedd a does dim awgrym o gwbl fod y diddordeb yn y feddrod yn pallu na’r nifer o ymwelwyr yn distewi.

Yr hyn sydd yn ddiddorol gyda Barclodiad yw gofyn i bobl o ble mae nhw wedi teithio? Fel arfer, fel rheol, mae’r patrwm yn weddol gyson. Bydd treuan go dda yn bobl leol o Ynys Môn neu Wynedd. Ydi Gwynedd yn cyfri fel lleol dudwch? Os ’di pobl wedi dod o Sir Gonwy (yr hen Sir Ddinbych) neu drefi fel Bae Colwyn rwyf yn eu cyfri fel pobl sydd wedi teithio ychydig ymhellach.

Felly os ydi treuan o’r ymwelwyr yn lleol, mae treuan arall yn bobl sydd wedi gwneud ymdrech benodol i deithio o bell ac am wneud diwrnod neu benwythnos ohonni. Y treuan olaf rwyf yn eu gyfri yw’r rhai sydd yn cerdded Llwybr yr Arfordir a ddim callach ein bod yn cynnal Diwrnod Agored ond mae’r mwyafrif i weld yn hynod o faclch o ganfod y siambr ar agor Eu hymateb bron yn ddieithriad yw eu bod wedi gobeithio cael gweld tu mewn i’r siambr rhyw ben ond rioed wedi ei weld ar agor.

Wrth gyrraedd yn blygeiniol eleni (oleiaf awr cyn unrhyw ymwelwyr) dyma weld cwpl yn aros amdanaf. “Yma ar gyfer y Diwrnod Agored?” Oeddan wir a wedi teithio yr holl ffordd o Gaerdydd. Amlwg eu bod a ddiddordeb i fod yn sefyllian yna awr cyn y daith dywys gyntaf oedd wedi ei hysbysebu.

Wrth reswm, hyd yn oed os mai’r Diwrnod Agored oedd wedi eu denu mae’r rhan fwyaf yn gwneud diwrnod llawn neu benwythnos o’r profiad. Pawb yn meddwl am ginio, panad a lleoliadau arall gwerth eu gweld ar Ynys Môn. Nifer wrth reswm yn bwriadu ‘gwneud’ Bryn Celli Ddu yr un diwrnod. Un cwpl eleni yn ffraeo gan fod ‘hi’ isho gweld castell Biwmares a ‘fo’ isho gweld siambr gladdu arall. Dwedais fod Castell Biwmares werth ei weld – gan gadw mor niwtral a phosib.

Beddrod-gyntedd yn y traddodiad Gwyddelig yw Barclodiad gyda cyntedd hir a chul yn arwain at y siambr fewnol sydd ar ffurff croes gyda siambrau ochr. Union fel Newgrange, Knowth, Dowth. Rhyfeddol ond yr awgrym felly yw fod rhywun, teulu efallai neu criw ifanc wedi mudo o Ddyffryn Boyne i’r cyfeiriad yma gan weld Mynydd Twr ar y gorwel a glanio rhywle i’r gorllewin o Aberffraw tua 2500 cyn Crist. Doedd na ddim Caergybi na Aberffraw pryd hynny cofiwch.

Nid pobl Neolithig Môn ddyfeisiodd y feddrod-cyntedd, mae’r siambrau Gwyddelig yn gynharach, felly symud ffordd hyn wnaeth pethau. Unai mewnfudwyr neu pobl Môn yn mabwysiadu’r ffasiwn diweddara o godi cofadeiladau ar gyfer y meirw.

‘Anodd’ wrth drafod mudo, fod amaethyddiaeth wedi cyrraedd Ynysoedd Prydain oddeutu 4000 cyn Crist, fod metal wedi ein cyrraedd tua 2000 cyn Crist – bob tro ru’n fath – o Ewrop! Symud fu hanes pobl erioed. Wrth sefyll ger Barclodiad y Gawres ar lan-y-môr fel hyn rwyf yn edrych dros y môr i gyfeiriad Iwerddon. Dyma’r draffordd Neolithig. ‘Anodd’? Ddim go iawn. Dyma ein hanes.

Yr unig reswm dwi’n defnyddio’r gair ‘anodd’ yw fod popeth am Brexit, holl wallgofrwydd y peth o ran economeg, hiliaeth a’r ffaith fod y peth yn croes i’n holl hanes. Heblaw am y ffaith fod hanes ac archaeoleg yn ‘ddiddorol’ rhaid dadlau mai’r unig bwynt astudio pynciau fel hyn yw ein bod yn dysgu rhywbeth o’r broses. Ein bod mymryn callach ar y diwedd.

O ran Brexit mae rhywun yn digaloni fod y ddadl yn wrth-hanes ac yn wrth-archaeoleg.  Mae’r ddadl yn groes i addysg a goddefgarwch – yr holl bethau hynny rydym yn ei ddysgu drwy’r ysgol. Dwi byth yn siwr hefo’r archaeoleg pa mor bell i fynd o ran bod yn ‘wleidyddol’ ond anodd iawn iawn osgoi’r ffaith fod amaethyddiaeth a defnydd metal yn ddatblygiadau gafodd eu cyflwyno o Ewrop.

Beth mae Erwop wedi wneud i ni erioed? medd yr an-llythrennog wleidyddol. Bron mor dwp a gofyn be wnaeth y Rhufeiniaid? Concrit, y bwa – mae digon o ddiolch i’r Rhufeiniaid (Ewropeaidd) hefyd. Felly mae archaeoleg yn ‘wleidyddol’ hefyd – jest fod rhaid i rhywun ddewis ei eiriau yn ofalus. Nid mor hawdd a dydiau Punk Rock.

Joe Strummer a’r Clash ganodd y geiriau “If Adolf Hitler flew in today, they’d send a limousine anyway”. Am y tro cyntaf ers 1978 rwyf yn ofni fod y geiriau hynny yn broffwydiol yn llawer rhy broffwydiol. Mi fydda May a Trump siwr o yrru’r limousine. Mi fydda Farrage yn y sedd flaen.

Wrth syllu a rhyfeddu ar y cerrig cerfiedig ym Marclodiad y Gawres (mae chwech maen gerfiedig yno) rwyf yn cael fy atgoffa o rhywbeth gwell. Rhannu diwylliant a chelf. Teithio a mudo. Cael ymgartrefu ac amaethu. Caru a chyd-fyw. Popeth ddysgais yn yr ysgol. Parchu.

Cyn crefydd ffurfiol, cyn pleidliad gwleidyddol, cyn Crist, roedd yna wareiddiad a mae Barclodiad ar y llinell amser yna o ddatblygiad diwylliannol. Dyma safle rhyfeddol a phwysig.