Dysgu Cymraeg yn Llandrindod Wells, Herald Gymraeg 30 Awst 2017

Nigel Half Man Half Biscuit

Wrth bendroni ychydig ar y cwestiwn mawr ynglyn a’r nifer o siaradwyr Cymraeg dyma ddechrau gofyn pam nad oes mwy o’r di-Gymraeg yn ymdrechu i ddysgu’r iaith? Yn amlwg mae trio dysgu’r iaith pan mae rhywun yn 35 neu 55 oed yn ddipyn o waith.

Mae cymaint o ffactorau. Lleoliad. Ardal. Cefndir. Cefndir addysgol. Mewnfudwyr neu ddim.  Fel arbrawf dwi’n rhoi gwersi Cymraeg yn Llandrindod i mewn i Google a gweld beth sydd yn digwydd. A dyna chi be di hawdd. Gwefan learnwelshinmidwales.org a mae cyrsiau yn Llandrindod ddigon hawdd i’w ffendio.

Dim byd yn erbyn Llandrindod, dwi jest yn trio meddwl am rhywle weddol ‘anodd’. Fydda rhywun ddim yn disgwyl cymaint a hynny o Gymraeg ar strydoedd Fictoraidd Llandrindod. Tref Spa Fictoraidd ydi hi wedi’r cyfan, nid tref gynhenid Gymreig. Ond mae’r cyfle i ddysgu yna. Beth wedyn? Dyna’r cwestiwn hir dymor.

Sut gyfleoedd sydd i gymdeithasu yn y Gymraeg yn Llandrindod? Ar ôl ymdrechu i ddysgu mae angen ymarfer a chymdeithasu. Prin iawn yw’r gigs Cymraeg yn Llandrindod. Hyd yn oed yn nyddiau’r Anhrefn naethom ni ddim llwyddo i ganu erioed yn Llandrindod. Llanidleos do (yn y Clwb Rygbi), Llandrindod naddo.

Cwestiwn arall bosib yw pa werth dysgu’r Gymraeg yn Llandrindod os nad oes cyfle i’w defnyddio wedyn ar lawr gwlad? Ateb syml i hynny yw fod manteision diwylliannol amlwg i fedru siarad yr iaith sydd uwchlaw lleoliad daearyddol. Gallwch ddarllen cerddi T.H Parry Williams yn unrhywle yn y Byd (hyd yn oed yn Llandrindod). Siawns fod yr un peth yn wir am wylio S4C neu wrando ar Radio Cymru (signals yn caniatau / DAB / SKY / y we).

Tydi rhywun ddim yn gaeth i Landrindod chwaith (siawns), felly mae digwyddiadau cenedlaethol fel yr Eisteddfod / Maes B neu hyd yn oed pethau Cymraeg yn Theatr Hafren yn y Drenwydd (ddim mor bell a hynny). Ac os oes yna ddysgwyr yn Llandrindod, rhag ein cywilydd ni fel pobl y Pethe / diwylliant pop / diwylliant cyfoes am beidio ymdrechu i wneud rhywbeth yno. Unrhywbeth Cymraeg.

Haws dysgu yn yr ysgol, does dim dadl am hynny a does dim dwy waith mai’r ffordd o gyrraedd y mliwn o siaradwyr yw drwy sicrhau fod pob disgybl ym mhob ysgol gynradd yng Nghymru yn dysgu’r iath – cyn iddynt gyrraedd 7/8 oed. Awgryn sydd siwr o blesio Julian Ruck/ Newsnight – what’s the point of the Welsh language exactly? Peidiwch.

Soniais yn ddiweddar am y gynhadledd ar gyfer tiwtoriaid Cymraeg a gynhaliwyd ym Machynlleth, ac yn sicr roedd pwyslais yno ar sicrhau cyfleoedd i siarad ar ôl dysgu. Parhau y broses. Iawn os ydynt wedi dechrau’r broses.

Ond mae miloedd ar filoedd o Gymry sydd ddim yn dysgu’r iaith. Rhaid newid pethau yn yr ysgolion cynradd ar frys gan sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn gadael ysgol gynradd yng Nghymru heb fod yn ddwy-ieithog. Neges i Carwyn. Ond beth am rheini sydd wedi gadael yr ysgol?

Dim ond y dewr sydd ym mynd ati i ddysgu iaith ar ôl gadael ysgol. I’r rhan fwyaf o bobl mae trio gwneud bywoliaeth, magu teulu, diddordebau arall, Eastenders ar y teli yn mynd i fod yn ormod o gystadleuaeth. “I wish I could speak Welsh” neu “I wish I’d learnt the language in school” fydd hi. Neu gyda’r cymal “but I went to school in Pembroke Dock”. Ddim mor hawdd wedyn.

Soniais wythnos dwetha am Nigel o’r grwp pop Half Man Half Biscuit o Gaergwrli yn dysgu’r Gymraeg am ei fod yn ffan o gerddoriaeth Gorky’s Zygotic Mynci. Dyma lle mae angen i ni fod yn fwy siarp. Os oes cyfleodd i ddysgu yn Llandrindod mae angen i ni gyd gynnig fwy o resyma iddynt dros wneud yr ymdrech.

Uchafbwyntiau'r Steddfod, Herald Gymraeg 23 Awst 2017

Nigel o Half Man Half Biscuit

“Wyt ti’n gwybod lle ti’n mynd?” medda’r dyn bach wrth fynedfa’r Steddfod. “Dwi di treulio fy holl fywyd ddim yn gwybod lle dwi’n mynd” oedd fy ymateb gan chwerthin yn uchel. Wrthgwrs mae gennyf syniad a chyfeiriad ond mae yna rhywbeth am lwybr bywyd yndoes. Tydi’r arwyddbyst ddim o hyd ar gael, ddim o hyd yn cyfeirio rhywun ar y llwybr cywir. Crwydro ydi’r gair mae’n debyg.

Crwydro. Dilyn fy nhrwyn. Crwydro yn reddfol. Seico-ddaearyddiaeth fel cwrs bywyd.Treulais rhan helaeth o wythnos y Steddfod yn Y LLe Hanes. Treulias rhan helaeth o’r amser hynny yn sgwrsio hefo pobl gan gadw nodiadau am olchfeydd defaid, tai cwrdd cynnar Methodistaidd, bwyeill Neolithig ac Oes Efydd, hyn a llall archaeolegol o Lŷn ac Eifionydd i fwynder Maldwyn a Dyffryn Cowny.

Gofynnodd sawl un pryd fydd y gyfres nesa archaeolegol ‘Olion’ ar S4C? Oes wir mae yna ddiddordeb mewn hanes ac archaeoleg ymhlith y werin Steddfodol. Ar un adeg byddwn yn ymateb drwy awgrymu fod pobl yn sgwennu at S4C yn gofyn am gyfres arall. Bellach dwi jest yn gwenu ac yn dweud S4C. Oes unrhyw bwynt sgwennu atynt dwedwch? Gyda chyn llied o hanes ac archaeoleg ar ein unig sianel Gymraeg rwyf yn ofni fy mod bron byth yn gwylio’r sianel bellach.

Holwyd Y Blew yn y Babell Lên, a hynny 50 mlynedd ers rhyddhau y sengl ‘Maes B’. Methais a chyrraedd oherwydd y gwaith. Wedi dweud hynny, petae Griff Lynch, yr holwr, heb fy atgoffa mae’n debyg na fyddwn wedi gwybod am y digwyddiad. O feddwl am bwysigrwydd Y Blew o ran Hanes Pop Cymraeg mae’n syndod i rhywun fel fi fod hwn yn ddigwyddiad mor ‘ddistaw’. Bron yn danddaearol onibai am y Babell Lên.

Synnais rhywsut nad oedd neb o’r trefnwyr wedi cysylltu a’n sioe radio Nos Lun ar Radio Cymru. Byddwn wedi rhoi sylw iddynt. Byddwn wedi dod draw i recordio pwt. Cydweithio? Hyrwyddo? Dwi ddim yn dallt hyn. Ella fod y Babell Lên yn orlawn ta beth a doedd dim angen mwy o hyrwyddo. Mae’r Blew yn haeddu gwell, yn haeddu mwy o sylw – does dim modd rhoi gormod o sylw iddynt. Tydi’r @Blew ddim yn trydar.

Ymwelais ar Lle Celf. Diddorol, achos doedd fawr o Sêr Pop Cymraeg yn yr agoriad swyddogol. Credaf (erioed neu oleiaf ers 1979)  fod angen mwy o ryngweithio rhwng y digyblaethau celfyddydol Cymreig. Credaf fod angen chwalu ffiniau celfyddydol ond yr hyn sydd yn boenus o amlwg yw fod y celfyddydau Cymraeg yn bodoli rhy aml o lawer yn eu swigod unigol.

Christine Mills

Do fe lwyddodd Christine Mills am yr eil-waith i greu darn syfrdanol o waith o ddarn o wlan – syfrdanol!. Atgoffir rhywun bron o gadair-drydan Gary Gilmore, a anfarwolwyd gan The Adverts ar y sengl ‘Gary Gilmore’s Eyes’. Saif gwaith Christine Mills pen a chynffon uwch y mwyafrif o ddarnau yn y Lle Celf. O wlan Yr Ysgwrn, union 100 mlynedd ar ôl y ffaith, ac yn awgrymu fod angen i bawb ohonnom fod chydig bach mwy am ein pethau os am osgoi mwy o Trumps.

Gosodiad Manon Awst tu allan y LLe Celf hoeliodd yr archaeolegydd ynof. Gan gynnwys botaneg, daeareg ac archaeoleg llwyddodd Awst i bonito cyfnodau a disgyblaethau. Hi efallai, gyda Christine Mills, sydd yn arloesi go iawn yma. Gwhaoddwyd Ffion Reynolds (Cadw) a minnau i wneud ychydig o waith cloddio archaeolegol yn y gosodiad gan Manon.

Mewn sawl ffordd dyma oedd uchafbwyt y Steddfod i mi. Rhaid cyfaddef fod cael cloddio yn baw yn gwneud hen punk 55 oed yn ddigon bodlon. Wrth drafod ein ‘ymyraerh celfyddydol’ hefo Ffion a Manon gofynais a’i dyma’r tro cyntaf i osodiad / gwaith celf gael ei gloddio yn archaeolegol?

Manon Awst

Rhaid rhoi canmoliaeth hefyd i osodiad Lindsey Colbourne a Lisa Santana yn seiliedig / wedi ei ysbrydoli gan Mynydd Parys. Marblis a cherddoriaeth. Lindsey wedi dysgu Cymraeg – does na ddim gair o Saesneg rhynddom bellach. Addas. Braf iawn ar y Maes.

Felly roedd ambell ddarn yn Y LLe Celf wirioneddol yn rhagori ond mae yna deimlad ym mer fy esgyrn fod angen rhywun ifanc i roi ysgytawd go iawn i’r Byd Celf Cymreig. Rhy fach. Rhy glud. Rhy gyfforddus. Rhy ynysig. Angen Punk Rock.

Uchafbwynt arall oedd cyfarfod Nigel o’r grwp Half Man Half Biscuit. Nigel wedi dysgu Cymraeg a finnau wedyn yn gofyn y cwestiwn twp iddo. Pam? Ateb Nigel oedd Gorky’s Zygotic Mynci (a’r Anhrefn). Cofiaf Half Man Half Biscuit ar John Peel. Arwyr Cilgwri. Ond unwaitheto, dim gair o Saesneg, dim angen. Rhyfeddol.

Gan fod Nigel wedi colli ei wallt, go brin byddai fawr o’r Eisteddfodwyr wedi ei adnabod. Hyd yn oed yn anterth Half Man Half Biscuit fydda’r rhan fwyf ddim callach. Dyma rhywbeth arall sydd yn poeni rhywun braidd am y Byd Cymraeg. Roedd sgwrs Casi Wyn a genod Adwaith am ffeministiaeth yn Y LLe Celf yn wefreiddiol ac heriol. Heriol o ran hyder y pedair ifanc. Rhy hyderus i dderbyn label.

Roedd gigs Twinfield, Ani Glass a HMS Morris yn dangos pa mor bell da ni wedi crwydro ers dyddiau’r triawdau a’r pedwarawdau acwstig. Ond, roedd y mwyafrif yn rhy brysur yn bwyta ‘fish and chips’ i gyfeiliant canol y ffordd i sylwi, i fynychu, i ymddiddori. Os caiff unrhywun o’r artistiaid  rhain lwyddiant yn Saesneg bydd pawb yn honni fod nhw yno yn Caffi Maes B, Steddfod Mon, 2017 fel yn achos y Free Trade Hall, Manceinion gyda’r Sex Pistols.

Ani Glass

Fell, pethau da, pethau rhagorol ond dwi dal ddim yn credu byddai’r Clash wedi canu o flaen pobl yn bwyta eu ‘fish and chips’. Mae angen mwy o barch!

Celf Luned Rhys Parri, Herald Gymraeg 16 Awst 2017

Mae cymeriadau’r arlunydd Luned Rhys Parri yn symud. Er mai cymeriadau o bapur mache o fewn ffram ydynt mae yna yn sicr symudiad. O edrych ar y cymeriadau, mae rhywun yn gweld fod y bagiau llaw (handbags) bob amser yn yr awyr, yn cael eu chwifio neu gerfydd sgil gwynt y symudiad corfforol yn y llun. Rhyfeddol.

Symud hefyd mae’r coesau. Golwg o’r ochr gawn fel arfer o gymeriadau Luned. Does dim portread statig, dim portread o wyneb mewn ffram. Mae popeth ar frys rhywsut, mae yna le sydd angen ei gyrraedd, ond tyda ni fel y gynulleidfa byth yn ymwybodol o lle bydd diwedd y daith. Nid dyna sydd yn bwysig yma. Jest cyfleu y symud er mwyn creu y darlun.

Na, dwi ddim yn credu fod y daith yn holl bwysig o gwbl. Croesi Maes Caernarfon mae rhai o’r cymeriadau. Y bag llaw yn chwifio. Weithiau mae ci anwes ar y daith hefyd. Tro arall mae’r holl symud o fewn y gegin wrth i nain arllwys neu baratoi y banad o de. Oes mae prysurdeb o fath ond mae o yn brysurdeb hamddenol mewn oes heb ormod o brysurdeb. Prysur yn tywall y te.

Hawdd yw adnabod cymeriadau Luned Rhys Parri. Ar ei fwyaf syml mae rhywun yn gweld ‘nain’, y neiniau hynny oedd yn gwisgod ffedog a sgarffiau, sgarff am y pen er mwyn atal y gwynt. Perthyn i oes o’r blaen. Tydi’r cymeriadau yma ddim mor gyffredin bellach. Rhywsut mae colled ar eu hol. Dim ond Luned sydd yn cofnodi.

Rhain oedd yn glanhau’r stepan drws. Rhain oedd yn gwisgo ffedog i lanhau’r tŷ neu i wneud panad o de. Rhain oedd yn cael ‘ffag’ bach dirgel pan doedd neb yn edrych. Dim ond y neiniau fedrai dorri’r torth o fara mor dena – doedd ru’n taid yn gallu gwneud hynny – chwarelwr neu ddim. Stiwio’r te hefyd, nes fod hwnny yn driagl du, a oedd yn sicr yn amhosib i’w lyncu i ni lanciau yn ôl yn y dydd.

Dwi’n eu cofio yng Nghaernarfon yng nghaffis bach y dre. 1980au. 1990au. Yn smocio ac yn rhegi fel unrhyw foriwr. Y smocio oedd y peth mwyaf od. Cyn y gwaharddiad roedd y neiniau Cofi siwr o danio sigaret jest fel roedd Mr Mwyn yn bwyta ei ffa pob ar dost. Doedd dim byd gwaeth – mwg sigaret yn ymharu ar y ffa pob cynnes. Peth od ynde ond doedd fawr o Gymraeg rhwng y mwg a’r ‘baked beans’ rhywsut.

Rhaid cyfaddef, does dim geiriau y medraf eu pledu at bapur fel hyn sydd yn mynd i wneud cyfiawnder a gwaith celf Luned Rhys Parri. Rhaid gweld y gwaith celf yn y cnawd. Rhaid bod yn agos i weld wynebau crach y cymeriadau ac i fwynhau’r lliwiau. Kitsch ar ei ora. Nid kitsch i’w anwybyddu ond kitsh i’w fwynhau.Kitsh lliwgar a mae hynny yn beth da. Kitsh fel oedd ond yn bosib dyddiau cynnar teledu lliw.

Fe awgrymwyd unwaith fod yr arlunydd Christopher Williams heb gael y clod haeddiannol achos fod Ausgustus John a J D Innes yn rhy swnllyd, yn rhy or-uchel eu clochau. Heb weiddi creodd Williams campweithiau fel golygfa Coedwig Mametz neu’r portread hynod hwnnw o Hwfa Môn sydd ym meddiant y Llyfrgell Genedlaethol.

Tydi Luned Rhys Parri ddim yn un i weiddi chwaith, mae hi yn creu yn dawel ac yn creu cymeriadau llawn cyffro a llawn cymeriad. Ond mae’r gwaith a’r cymeriadau yn wych ac efallai fod angen rhywun yn rhywle i weiddi ac i or-ganmol ychydig. Dyma fy mhregeth yr wythnos hon – dyma waith celf sydd yn gweiddi am fwy o sylw.

Bydd arddangosfa Luned Rhys Parri yn Oriel Ynys Môn hyd at y 10fed o Fedi.

'Anus of the North', Herald Gymraeg 9 Awst 2017

Castell Dolforwyn

‘Anus of the North’. Rhaid chwerthin. A dweud y gwir roedd yr awgrym am gylch enfawr (gosodiad celfyddydol) ger Castell Y Fflint yn gofyn amdani. Byddai unrhywun hanner call wedi rhagweld fod unrhyw awgrym o gylch dur / ‘Ring of Steel’, gormes Edward I, ’da ni wedi ein gormesu wedi’r cyfan ers Rhagfyr 1282 neu oleiaf Gwanwyn 1283 yn gofyn amdani.

Efallai na sywleddolodd y penseiri o Lundain a Swydd Chaerloyw, George King Architects, arwyddocad cylch o’r fath. O’r hyn rwyf wedi ddeall roedd eu pwyslais nhw ar y ffaith fod Rhisiart II wedi ei fradychu yng Nghonwy a wedyn wedi ei drosglwyddo i Gastell Fflint yn 1399. Doedd dim son ganddynt am Edward I na chestyll Harlech, Cowny, Caernarfon a Biwmares sef y cylch dur olaf mwy nac oedd son am Rhuddlan, Aberystwyth neu Llanfair um Muallt.

Rwan, fe all rhywun ddadlau fod Rhisiart II yn berthnasol iawn i hanes Cymru. Wedi’r cyfan onid oedd yr arch-arwr Cenedlaethol, neb llai na Owain Glyndŵr, wedi bod ar gyrchoedd ochr yn ochr a byddin Rhisiart II yn yr Alban – a hynny yn erbyn ei gyd -frodyr Celtaidd. Dyma ran o’r esboniad am gyfoeth Owain a’r estyniadau hynny yn Sycharth a ddisgrifiwyd yng nghywydd Iolo Goch.

Petae Bollingbroke (Harri IV) heb lwyddo i gamarwain Rhisiart yn y cyfarfod tyngedfennol hwnnw yn y capel yng Nghastell Conwy, mae lle i ddadlau y byddai’r Arglwydd Grey wedi bihafio a na fyddai gwrthryfel Glyndŵr rioed wedi digwydd? Pwy o wyr? Dwi’n ‘chwarae’ hefo hanes yma.

Uchelwr oedd yr arch-arwr. Yn nghyd-destun y Rhyfel Dosbarth byddai Glyndŵr yn erbyn y wal ochr yn ochr ac Argwydd Penrhyn. Ha, a dyna chi gysyniad hyd yn oed fwy heriol a doniol nac awgrym celfyddydol naif George King.

Bron yn syth roedd yna ddeiseb. 10,000 a mwy wedi arwyddo yn gwrthwynebu’r fath sarhad arnom fel Cymry. Os dwi di dysgu unrhywbeth o astudio Hanes Cymru dros y blynyddoedd mae’r Cymry wrth eu bodd hefo’r dyddiad 1282 – er mai 1283 ydi diwedd y frwydr go iawn. Rydym yn hapusach wedi ein gormesu.

Nid fy mod yn anghytuno yn llwyr, a nid am eiliad yr wyf yn awgrymu nad ffolineb o’r eithaf oedd hi i beidio rhagweld y fath ymateb ond heb os roedd un yn boenus o ddisgwyliadwy. Tydi 1282 yn golygu dim i mi. Fel soniodd Chuck D o Public Enemy “Elvis means shit to me”. Dwi ddim yn feddyliol gaeth i unrhyw ormoes hanesyddol.

Wrth i Bob Marley ganu yn Redemption Song:

Emancipate yourselves from mental slavery
None but ourselves can free our minds 

rwyf yn ochri gyda doethineb Marley – y ni sydd yn caniatau cysgod Edward I fod yn ormesol. Fel gyda’r Unoliaethwyr yn yr Iwerddon yn rhygnu am Frwydr Boyne, 1690, mae hyn yn ormes meddyliol o ddewis. Hunnan-frifo, ac y ni sydd yn dlotach ein hysbryd.

Datganiad Cadw “Rydym yn cydanabod fod celf yn rhannu barn ac yn gallu ysgogi trafodaeth” (24.07.17)

Datganiad Ken Skates “Rydym wedi gwrando ac yn cydnabod fod teimladau cryf ynglyn a’r gosodiad celf yng Nghastell Fflint” (26.07.17)

Ar y 16 ac 17fed o Fedi byddaf yn cynnal teithiau tywys yng nghestylll Dolforwyn a’r Bere. Digon o waith bydd y mwyafrif o’r 10,000 fydd wedi gwrthwynebu’r darn metal ‘dibwys’ go iawn yn mynychu. Mae’n haws cywno am Edward I na mynd am dro i ail-berchnogi’r cestyll Cymreig, Cestyll tywysogion Gwynedd. Anweledig. Unig.

Eto yn ysbryd Bob Marley, dim ond y ni all ail-berchnogi ein hanes. Cewch gwyno am Cadw, Ken Skates, y Cyngor Celfyddydau, y gyfundrefn addysg ond heriaf y deisebwyr mewn Cwis Tafarn. Lle mae Castell Dolforwyn? Faint sydd wedi bod yno?

Donal Lunny a Felin Uchaf, Herald Gymraeg 2 Awst 2017

Donal Lunny yw un o hoelion wyth y byd cerddoriaeth werin / traddodiadol. Un o hoelion wyth y Byd cerddorol. Ond fel sylfaenydd y grwpiau Gwyddelig, Planxty, Bothy Band a Moving Hearts mae Lunny mwyaf enwog efallai, er heddiw, mae’r galw am wasanaethau cynhyrchu neu waith sesiwn gan Lunny yr un mor amlwg. Gyda ei gyfaill Christy Moore fel lusgodd cerddoriaeth Wyddelig allan o’i gilfan traddodiadol ac ar hyd draffyrdd cyfoes y byd gyda’r grwp Moving Hearts.

Yma yng Nghymru, mae enw Lunny hefyd yn gyfarwydd gan iddo ymddangos ar record ‘Branwen’ gan Tudur Morgan (Sain SCD 4074) gan chwarae’r offerynnau bodhrán a bouzouki ar rhai o’r caneuon. Fe gyfrannodd hefyd i record Jim O’Rourke ‘Y Bont’ oedd yn trin a thrafod yn cerddorol cysylltiadau teuluol Jim O’Rourke a’r Iwerddon. Ar y record honno roedd Terry Williams (Dire Straits) ar y drymiau a Davy Spillane (Moving Hearts) yn chwrae’r pibau uilleann. Gallwch glywed yr uchafbwyntiau ar Sain SCD 2585.

Doedd Mwyn a Lunny rioed di cyfarfod. Tan wythnos dwetha. Daeth gwahoddiad gan fy hen gyfaill o Cork, David Bickley o’r grwp Hyperborea, i mi fod yn rhan o ffilm mae Lunny yn ei gyflwyno ar y cysylltiadau ar hyd yr arfordir gorllewinol – rhai cerddorol, diwylliannol ac archaeolegol.

Roedd Bickley yn gyfarwydd a fy nghefndir cerddorol ond hefyd yn gwybod mai archaeoleg yw fy mhrif beth dyddiau yma. A Bickley bellach yn gyfarwyddwr ffilm ar gyfer sianeli fel RTE ddigon naturiol iddo godi’r ffôn. Yn sicr roedd Bickley am i mi drafod y cysylltiadau archaeolegol cyn-hanesyddol rhwng yr Iwerddon a Chymru ond roedd yna is-reswm hefyd – roedd yn gwybod mod i mewn cysylltiad hefo Cerys Matthews. Dyna’r Byd Pop i chi ! Fel mae’r wraig yn ddweud, mae nhw “isho rhywbeth” pan mae’r ffôn yn canu!

Gan anghofio am fy mymryn sinigiaeth, dyma edrych ymlaen yn arw gan ein bod yn ffilmio yng Nghanolfan Felin Uchaf ger Rhoshirwaun, Llŷn. Rwan ta, os da chi heb ymweld a Felin Uchaf, mae’n rhaid i chi fynd daw am dro. Dyma lle cawn weld cwt crwn (un o’r ‘Cytiau Gwyddelod’, Oes Haearn) wedi ei ail greu, neuadd ffrâm nenfforch (ganol oesol) wedi ei godi yn ddiweddar ac oll oherwydd gweledigaeth Dafydd Hughes.

Dros y blynyddoedd o gwrydro hyd a lled Cymru, rwyf wedi cael y fraint o gyfarfod a chymeriadau sydd a’i llygaid ychydig mwy agored na’r mwyafrif. ‘Gweledydd’, rhywun gwledigaethol, visionary fydda’r gair Saesneg am un o rhain. Yn y Byd Pop, byddai Cerys a Mark Cyrff, Dave Datblygu, Gruff Rhys yn cael eu hystyried yn gymeriadau gweledigaethol, felly hefyd Rhys Ifans yn y byd actio, Mike Parker a Jon Gower fel awduron, Ed Thomas fel cyfarwyddwr ffilm. Yn y byd archaeolegol, Dave Chapman (Ancient Arts) fel archaeolegydd arbrofol.

Peidiwch a gofyn pwy, ond fe ddigrifwyd Bob Marley gan rhywun fel gŵr a oedd a’i lygaid fymrym mwy agored na’r dorf. Disgrifiad da. A dyna sut dwi’n gweld Dafydd Hughes, Felin Uchaf, yn adfer ac yn cadw’n fyw yr hen draddodiadau adeiladu. Traddodiadau Llŷn yn ogystal a thraddodiadau hynafol. Y grefft o godi fframiau nenffyrch. Y grefft o weithio coed a chodi walia cob. Hanfodol. Pwysig.

Ond mae Dafydd hefyd yn storiwr, yn cynnal nosweithiau yn y tŷ crwn mawr yn Felin Uchaf. Wrth i Lunny eistedd i lawr o amgylch y tân yn y cwt crwn dyma’r bib allan gan Dafydd ac o fewn chwinciad dwi’n gwrando ar y ddau yn cyd chwarae – fe recordiwyd y ‘sesiwn’ yn y cwt crwn ar gyfer ein rhaglen radio BBC Radio Cymru – gallwch wrando ar iPlayer.

Gan mai dyma’r tro cyntaf i Mwyn a Lunny gyfarfod roedd yn bwysig cael y gyfeillgarwch yn iawn o’r eiliad cyntaf. Os am gael y ‘cemeg’ ar y ffilm – roedd angen i ni fod yn gyforddus gyda’n gilydd. Doedd dim angen poeni. Roedd Bickley yn mynd yn fwy fwy blin hefo ni am sgwrsio yn lle canolbwyntio ar y ffilmio.

Dechreuodd y sgwrs, wrthgwrs, hefo’r cysylltiad rhwng beddrod cyntedd Barclodiad y Gawres ger Rhosneigr a’r beddau cyntedd yn Nyffryn Boyne, Iwerddon. Does dim dwy waith fod Barclodiad wedi ei ddylanwadu gan siambrau gladdu Dyffryn Boyne yn y 3edd mileniwm cyn Crist. Does dim dwy waith fod y chwech carreg gerfiedig ym Marclodiad o’r un traddodiad a Newgrange, Dowth a Knowth,

Yr un yw ‘traddodiad’y cerfiadau troellog, cylchog, zig-zags. Mudodd rhywun bron yn sicr o’r Iwerddon i Ynys Mon oddeutu 2500 cyn Crist. Rydym yn dychmygu’r stori yn lle canolbwyntio ar y ffilmio. Blin yw Bickley. Cytunais i a Donal fod ni am beidio siarad ac am ganolbwyntio ond erbyn hynny mae’n sgwrs am ‘gytiau’r Gwyddelod’ sydd ddim yn rhai Gwyddelig o gwbl. Rydym yn chwerthin wrth drafod recordiau hir Tudur Morgan a Jim O’Rourke. Atgofion. Blinach byth yw Bickley.

Do fe gafodd Bickley beth oedd ei angen ar gyfer y ffilm. Lunny yn ceisio ynganu ‘Anhrefn’ yn gywir yn ei acen Wyddelig hyfryd gan wahodd esboniad sut fod punk rock yn y Gymraeg yn rhan o’r un traddodiad – caneuon gwerin oedd ‘Rhywle yn Moscow’, Rhedeg i Paris a ‘Be Nesa ‘89’. Ail beth oedd y ffilmio i mi. Pwysicach o lawer oedd bod mewn ystafell hefo Dafydd Hughes a Donal Lunny.

Cwt crwn nid ystafell os am fod yn fanwl gywir ond da chi’n dallt beth sydd gennyf. Cael cyd-gerdded a’r gwŷr hynod yma, gwŷr gweledigaethol – dyna oedd yn bwysig. Fel gyda cael y cyfle i wneud gwaith archaeolegol ym Meillonydd neu Gastell Carndochan dwi byth yn anghofio pa mor freintiedig ydwyf i gael y cyfle.