Archaeoleg Dyffryn Banw, Y Casglwr Rhif 115

Fy mwriad wrth gyflwyno  ‘Darlith Cymdeithas Bob Owen Eisteddfod Genedlaethol Meifod 2015’ oedd cael golwg ar sut gall hen lyfrau gynnig tystiolaeth gwerthfawr wrth i ni astudio’r dirwedd archaeolegol heddiw. Naturiol felly, gan fod yr Eisteddfod ym Maldwyn, i mi ddewis llyfr oedd yn edrych ar hanes Ddyffryn Banw a phlwyfi Llanerfyl, Llangadfan a Garthbeibio yn bebodol.

Y llyfr dan sylw oedd llyfr Gutyn Padarn:  Owen, The Rev. E., 1895, The Works of the Rev. Griffith Edwards (Gutyn Padarn) Late Vicar of Llangadfan Montgomeryshire. Parochial Histories of Llangadfan, Garthbeibio and Llanerfyl, Montgomeryshire.

Cyhoeddwyd y llyfr ym 1895, ac un agwedd o ddiddordeb i mi oedd pa safleoedd hanesyddol neu archaeolegol fyddai’n hawlio sylw Gutyn Padarn a pha safleoedd sydd wedi eu chwalu neu eu colli ers ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Un safle diddorol iawn a ganiataodd i mi wneud dipyn o waith ymchwil pellach oedd yr hyn a gyfeiriodd Gutyn Padarn ato fel carnedd gladdu Nant Bran. Mae cistiau-claddu o’r fath yn dyddio fel arfer o’r Oes Efydd (2000-700 cyn Crist).

Fe welir o ysgrifau Gutyn fod y garnedd neu’r gist gladdu wedi ei chwalu oddeutu 30 - 40 mlynedd cyn iddo sgwennu ei lyfr, felly byddai hyn yn awgrymu rhywbryd yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Cwestiwn amlwg felly yw, o ble cafodd Gutyn y wybodaeth yma? Pam mor gywir neu ddibyniadwy yw’r wybodaeth?

Yn ol y ‘stori’ fe ddefnyddiwyd rhai o gerrig y gist-gladdu ar gyfer porth yr hen swyddfa bost yn Llangadfan ac wrth ddechrau holi hwn a llall yn lleol dyma ddod ar draws llun o’r hen swyddfa bost rhywbryd yn y 1940au. Eleri Mills (yr arlunydd) ddaeth ar llun i’m sylw ac wrth edrych ar y llun yn ofalus does dim byd amlwg ynddo yn awgrymu y math o gerrig amrwd geir mewn cistiau-claddu o’r Oes Efydd.

Gwelir yn y llun o’r 1940au y pyst giatiau a’r  postyn ‘ffens’ ond mae rhain yn gerrig wedi eu creu i bwrpas ac yn rhy gyson eu gwneuthuriad i fod yn gerrig o gist-gladdu yn fy marn i. Yr unig garreg debygol sydd yno heddiw yw’r un ger y drws i Ty Coch, mae hon oleiaf yn debycach i garreg (naturiol) gymharol llyfn a syth o’r mynydd fyddai wedi ei defnyddio yn yr Oes Efydd.

Gwerth y llun a gafwyd gan Eleri Mills yw fod yma dystiolaeth o sut roedd y Swyddfa Bost yn edrych yn ystod y 1940au. Mae gwell siawns fod cerrig Nant Bran yn dal yno ym 1940 na sydd erbyn heddiw yn amlwg. Ar hyn o bryd mae’r gwaith ymchwil i beth ddigwyddodd i gerrig cist Nant Bran yn parhau.

Rhan o'r gist Nant Bran?

Nodwedd hynafol arall hynod ddiddorol sydd yn cael sylw gan Gutyn Padarn yw carreg fedd Rosteece yn eglwys Llanerfyl. Ail-adeiladwyd eglwys Llanerfyl yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg a chawn lun inc o’r hen eglwys yng nghyfrol Gutyn. Eto dyma lun sydd werth ei gael os am wybod sut eglwys oedd yma cyn y gwaith ail-godi.

Cawn hyd i garreg Rosteece yng nghefn yr Eglwys yn Llanerfyl yn erbyn y wal orllewinol. Carreg fedd o’r 5-6ed ganrif yw hon gyda ysgrif ‘Yma yn y bedd gorweddai Rosteece, ferch Paterninus (oed) 13. Mewn Hedd’. Dylanwad Rhufeinig sydd i’r garreg er fod cofnodi oed yn beth anarferol. Gwelwn y geiriau HIC IACIT, sef ‘Yma gorweddai’, ar y cerrig Cristnogol cynnar yma a dyna wrth reswm sydd yn eu dynodi fel cerrig bedd.

Nash-Williams yn ei campwaith The Early Christian Monuments of Wales sydd yn bennaf gyfrifol am ddod a’r meini yma i sylw’r Genedl ym 1950 a chawn ddisgrifiad manwl ganddo o garreg Rosteece. Yn yr arddull Rhufeinig mae’r ysgrif ond awgrymai Nash-Williams fod yr ‘E’ ar y pedwerydd llinell efallai yn ysgafnach na gweddill enw Rosteece ac efallai felly wedi ei gerfio gan law rhywun arall, efallai yn ddiweddarach? Awgrymai hefyd fod y ‘Hic in tummulo iacit’ yn ffurf estynedig o’r arferol ‘Hic iacit’,  sef ‘yma yn y bedd gorweddai’ ond fod y ddau yn perthyn i’r traddodiad Cristnogol-Rufeinig.

Ceir ysgrifau tebyg gyda’r ffurf estynedig yn yr Eidal yn ystod y 4edd ganrif a fe fabwysiadir yr arddull yma wedyn yn Gâl, Gogledd yr Affrig ac yn fwy prin yn Sbaen yn ystod y 5ed a’r 6ed ganrif.

Yma yng Nghymru cawn ambell engraifft arall o’r Hic iacit  estynedig, er engraifft ar Garreg  Anniccius yn Abercar rhwng Merthyr ac Aberhonddu a hefyd ar Fedd Porius ger Rhiw Goch,Trawsfynydd. Anarferol iawn yng Nghymru yw cofnodi oedran yr unigolyn a dyma un rheswm pam fod Carreg Rosteece yn un mor arbennig.

Efallai fod dwyn sylw i dalentau cerddorol a chreadigol Dyffryn Banw yn ddi-angen, gan fod enwau Linda Plethyn a Sian James mor gyfarwydd a felly hefyd gyda’r cyfnitherod Christine ac Eleri Mills ond teimlaf yn gryf nad oes modd gwerthfawrogi’r dirwedd hanesyddol / archaeolegol heb hefyd werthfawrogi’r dirwedd ddiwylliannol a’r un sydd yn ymwenud a’r Iaith Gymraeg.

Dyma’r rheswm dros fynd am dro yn ddiweddar gyda Sian James ac Eleri Mills i fryngaer y Gardden – safle arall sydd yn cael sylw haeddianol yng nghyfrol Gutyn Padarn. Perthyn i Oes yr Haearn mae’r bryngaerau, sef y canrifoedd cyn Crist (700 cyn Crist – 100 oed Crist) er fod rhai yn parhau mewn defnydd yn ystod y cyfnod Rhufeinig ac eraill yn gweld ail-ddefnydd yn y cyfnod Rhufeinig (fel yn achos Tre’r Ceiri).

Un o’r anhawsterau mawr yw dyddio’r bryngaerau heb dystiolaeth neu gloddio archaeolegol. Mae rhai o’r bryngaerau amlwg fel y Breidden ger Y Trallwng, yn cael eu sefydlu yn yr Oes Efydd Hwyr ac mewn defnydd dros gyfnod hir o amser ond does dim gwybodaeth pellach am fryngaer y Gardden. Y tebygrwydd yw fod hon yn fryngaer o’r Oes Haearn Hwyr ac ei bod yn gwasanaethu Dyffryn Banw mewn rhyw ffordd – sgwn’i os oedd pen-llwyth amlwg wedi gwneud ei gartref yma?

Rwyf angen dychwelyd am dro i’r gaer gyda Sian. Rwyf yn awyddus i gofnodi pa storiau roedd plant Llanerfyl yn eu hadrodd am Gardden a bydd rhai o’r storiau mwyaf diddorol yn ymddangos wedyn yn fy ail gyfrol ar Archaeoleg ar gyfer Gwasg Carreg Gwalch i’w gyhoeddi yn 2016.

Yr hyn sydd yn sicr am fryngaer y Gardden yw fod hon yn safle frodorol yn hytrach nag un Rufeinig, doedd y Rhufeiniaid ddim yn adeiladu pethau crwn. Eto diolchwn i Gutyn Padarn am gyhoeddi cynllun bras o’r fryngaer hon sydd yn nodi fod rhyw fath o loc ychwanegol ar ochr ddwyreiniol y gaer. Gall yr estyniad yma, neu’r ail glawdd / ail fur, fod yn rhywle i gadw anifeiliaid neu yn amddiffynfa ychwanegol ar yr ochr llai serth yma i’r dwyrain o’r gaer. Rheswm arall dros godi ail glawdd ar yr ochr yma yw fod y fynedfa i’r gaer ar yr ochr ddwyreiniol ac efallai fod angen amddiffynfa ychwanegol er mwyn rhywstro unrhyw ymosodiad i gyfeiriad y fynedfa?

Rwyf wedi trafod tri safle o dri cyfnod hollol wahanol oedd wedi hawlio sylw Gutyn Padarn ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Pwy a wyr faint o sail sydd i’r stori am gist-gladdu Nant Bran yn cael ei ail ddefnyddio fel porth i’r swyddfa bost yn Llanerfyl. Fel awgrymais, mae’r gwaith ymchwil yma yn parhau. Ond yn sicr mae ysgrifau Gutyn yn rhoi ambell ben-llinyn i ni eu dilyn heddiw.

Does fawr o wybodaeth o’r newydd i’w gael o astudio ei lyfr os am drafod Carreg Rosteece neu fryngaer y Gardden ond mae ei luniau yn rhai diddorol a defnyddiol. Oleiaf gallwn ddadlau fod yr henebion yma ddigon diddorol neu phwysig i hawlio ei sylw ar y pryd. Gallaf restru ddigonedd o safleoedd eraill diddorol a phwysig archaeolegol na chafodd eu crybwyll gan Gutyn, efallai nad oedd yr henebion yma mor amlwg neu o ddiddordeb ar y pryd?

Fel ‘arbrawf’ rwyf yn hyderus fod darllen gwaith Gutyn  Padarn wedi bod yn hynod fuddiol. Fel cofnod mae ei ysgrifau yn cynnig cipolwg ar gyflwr a phwysigrwydd henebion Dyffryn Banw dros ganrif yn ol. Beth bynnag yw gwerth arianol y llyfr ar y farchnad gasglu, awgrymaf fod gwerth llawer mwy i’r gyfrol fel cofnod o gyfnod yn y rhan yma o’r byd – Dyffryn Banwy, lle mae Mwynder Maldwyn ar ei fwyaf mwyn.

Llafar Gwlad 135

Rwyf newydd gyhoeddi fy ail gyfrol archaeoleg ‘Cam Arall i’r Gorffennol, safloedd archaeolegol yng ngogledd-ddwyrain Cymru a’r gororau’ sydd fel mae’r teitl yn awgrymu yn canolbwyntio ar ardal Ymddiriedolaeth Archaeolegol Clwyd Powys. Neu oleiaf gogledd Powys, da ni ddim yn cyrraedd Sir Frycheiniog yn y gyfrol hon (Cyfrol 3 efallai?)  ond daw dyfyniad gwych Mike Parker o’i lyfr Real Powys, 2011, (Seren) i’m meddwl bob tro byddaf yn trafod y canolbarth.

Cyfeirio at Llandrindod fel cyrchfan cynadleddau sydd “yr un mor anghyfleus i bawb” wnai Parker. Wrth reswm does ganddo ond geiriau da go iawn am nodweddion hanesyddol Llandrindod yn ei gyfrol ond mae’r hiwmor yma efallai yn cyffwrdd a’r rhai o’r pethau ddaeth mor amlwg wrth i mi sgwennu’r ail gyfrol hon.

Y canolbarth yw’r lle hynny rydym yn gwybio trwyddo ar yr A470. Efallai cawn baned sydun yn Machinations, Llanbrynmair, ond dim mwy na hynny. Y canolbarth yw’r diwredd hyfryd honno sydd yn cael ei ‘ail-ddarganfod’ gan y genedl bob tro mae’r Eisteddfod Genedlaethol yn ymweld a Mathrafal. Ond mae yna bobl yn byw yno hefyd. Cefais fy magu yno.

Un feirniadaeth a gefais am fy nghyfrol gyntaf ar ogledd-orllewin Cymru oedd fod cestyll tywysogion Gwynedd wedi cael eu hanwybyddu. Ddigon gwir, y broblem fawr gyda’r gyfrol gyntaf oedd beth i’w gynnwys ac o ganlyniad – beth i’w adael allan. Penderfynu canolbwyntio ar y cyfnodau cyn-hanesyddol wnaethom yn y gyfrol gyntaf gan fod cymaint o safleoedd amlwg fel Bryn Celli Ddu, Barclodiad y Gawres neu Dre’r Ceiri yn haeddu triniaeth.

Ond gyda’r ail gyfrol, doedd y safloedd ‘amlwg’ efallai ddim mor amlwg a hynny. Dyma gyfle felly i edrych ar safleoedd ‘llai amlwg’ ac wrth reswm tydi ‘llai amlwg’ ddim yn gyfystyr a ‘llai ddiddorol’. Ac o ystyried y feirniadaeth a gefais am gestyll tywysogion Gwynedd dyma benderfynu yn fuan iawn yn y broses sgwennu y byddai’n werth ymdrin a chestyll Ewlo, Caergwrle, Dolforwyn a Charndochan.

Dolforwyn

Y cwestiwn amlwg wrth reswm yw faint ohonnom sydd yn gyfarwydd a’r cestyll hyn? Faint ohonnom sydd wedi ymweld a nhw? Does yr un o’r cestyll yma yn Safleoedd Treftadaeth y Byd, yr un ohonnynt yn denu 176,000 o ymwelwyr yn flynyddol fel Castell Caernarfon, yr un hefo rampau ar gyfer cadeiriau olwyn.

Cawn ‘feirniadaeth’ arall, un gyffredinol, ddigon amwys neu anelwig go iawn, fod y cestyll Cymreig wedi cael eu hanwybyddu a fod cestyll Edward 1 wedi hawlio’r holl sylw. Teimlais fod hyn yn rhywbeth oedd werth ei drafod cyn i mi ymdrin a chestyll y tywysogion.

Defnyddiais y Rhagymadrodd fel y man trafod. Dyma yr wyf yn ei ddweud am ‘anwybyddu’ y Cestyll Cymreig:

“Yn y gyfrol hon, gobeithiaf ymhelaethu ar y safbwynt Cymreig − yn sicr bydd sylw yma i’r cestyll Cymreig, sef y cestyll hynny a adeiladwyd gan y twysogion Cymreig (tywysogion Gwynedd a Phowys) yn ogystal â safleoedd diweddarach Glyndŵr. Dyma gestyll sydd wedi eu hanwybyddu − dyna i chi air dadleuol, yntê? Dywed rhai cenedlaetholwyr fod Edward I a’i gestyll yn Harlech, Conwy, Caernarfon a Biwmares wedi hawlio’r sylw i gyd, gan greu cyfle i roi y bai ar ‘rywun arall’ yn hytrach na holi pam i ni fod mor ddifater a di-hid am hanes Cymru dros y blynyddoedd.

            Gan fod cestyll Edward I yn Eryri yn Safleoedd Treftadaeth y Byd, ac yn denu cannoedd o filoedd o ymwelwyr bob blwyddyn (dros 170,00 yn achos Caernarfon) efallai wir fod ‘yr holl sylw’ arnynt − ond chawn ni byth gwynion am y sylw (neu’r diffyg sylw) a roddir i gestyll Edward I yn Fflint, Llanfair ym Muallt neu Aberystwyth. Go brin fod mwyafrif teithwyr yr A470 hyd yn oed yn sylwi ar y domen gastell yn Llanfair ym Muallt. Gellir dadlau fod y diffyg sylw i gastell Llanfair ym Muallt felly yn enghraifft pellach o gastell yn cael ei ‘anwybyddu’, ond nid am y rheswm arferol, sef ei fod yn gastell Cymreig, ond bod llai yno i’w weld neu lai yno i fodloni’r ymwelydd cyffredin. Felly mae ’na gestyll Seisnig (a Normanaidd) yn dioddef o ddiffyg sylw hefyd!

            Rhaid derbyn bod cestyll Edward I yr un mor berthnasol i hanes Cymru â’r cestyll Cymreig; maen nhw’n rhan allweddol o hanes a rhaid wrth olwg wrthrychol a chynhwysfawr o’r hanes hwnnw os am ddeall y cyd-destun llawn. Fedrwch chi ddim dewis a dethol pa rannau o hanes i’w hadrodd heb ail-sgwennu hanes fel y gwnaeth y Sais:  ‘History is written by the victors’ meddai Walter Benjamin. Ond, fe allwn arbenigo mewn rhai meysydd, fe allwn ganolbwyntio ar agweddau gwahanol ac fe allwn ddechrau perchnogi, neu ail-berchnogi, y cestyll Cymreig.

Rhaid wrth ddealltwriaeth o Llywelyn Fawr a’r Brenin John – a rhaid wrth reswm wybod am Siwan os am ymdrin â Chymru ar ddechrau’r 13eg ganrif, ac yn yr un modd does dim posib trafod Llywelyn ap Gruffydd heb feddu ar wybodaeth am Harri III ac Edward I a chanlyniad pellgyrhaeddol Rhagfyr 1282 i ni fel cenedl.

            Rwyf yn hollol argyhoeddedig fod rhaid i ni fel Cymry Cymraeg ailberchnogi pethau - boed yn siambr gladdu, yn faen hir neu yn gestyll Llywelyn ab Iorwerth, ond yr wyf yr un mor argyhoeddedig fod cwyno am Edward I neu feio gwahanol gyrff cyhoeddus neu’r gyfundrefn addysg yn gwneud fawr mwy na hel esgusion. Dyna’r wers bob amser - ewch am dro. Ewch i Ewloe i ddarganfod castell Llywelyn ap Gruffydd - does dim i’ch rhwystro!”

Caergwrle

Rhywbeth arall oedd (a sydd) yn fy mhoeni yn fawr am y byd archaeolegol yng Nghymru yw’r diffyg Cymraeg yn y maes. Dyma rhywbeth anoddach I’w drafod achos rwyf yn son am fy ngyd-weithwyr ac yn aml fy ffrindiau, ond fedra’I ddim peidio teimlo fod hin anodd os nad amhosib gwerthfawrogi’r dirwedd hanesyddol ac archaeolegol yng Nghymru heb yr Iaith Gymraeg.

Y ddadl arferol gennyf yw fod angen dealltwriaeth o gerddi T.H Parry Williams os rydym am werthfawrogi’r dirwedd hanesyddol yn ardal Rhyd Ddu. Tydi ‘archaeoleg’ ddim yn dechrau a gorffen ar rhyw ddyddiadau penodol cyfleus. Mae olion materol dyn yn mynd yn nol  dros 200,000 mil o flynyddoedd yn achos y danedd Neanderthalaidd yn ogof Bontneywdd ger Llanelwy ond gallwn ddadlau hefyd fod graffiti diweddar o arfbais tywysogion Gwynedd ger Castell Dolforwyn hefyd yn ‘olion materol dyn’ ac os felly, o ddiffiniad, yn olion archaeolegol.

Unwaith eto dyma awgrymais o ran y diffyg Cymraeg yn y maes:

O ran y Gymraeg, rhaid bachu ar y cyfle i awgrymu fod unrhyw ymdrech i ddeall y diwredd hanesyddol ac archaeolegol yng Nghymru heb fedru’r iaith, yn anorfod yn arwain at olwg gul ar y dirwedd honno. Dwi’n dychmygu’r sefyllfa fel hyn: mae’r di-Gymraeg yn eistedd yn yr ystafell ffrynt yn gwylio teledu du a gwyn, a’r siaradwyr Cymraeg yn cael gwylio teledu lliw HD. Cymhariaeth ddigon teg – sut fedrwch chi werthfawrogi Cymru yn gyflawn heb yr iaith? Dyma her i’r holl archaeolegwyr di-Gymraeg hynny yng Nghymru: os yw Cymru mor bwysig â hynny, sut nad oes gwell ymdrech ymhlith y proffesiwn i ddysgu’r iaith?

Yn Gymraeg mae rhegi – yn Gymraeg mae ’i morio hi

Meirion Macintyre Huws

Efallai fy mod wedi camu i’r dirwedd ychydig fwy gwleidyddol y tro yma. Anodd peidio wrth drafod y castell hynod hwnnw yng Ngharndochan ger Llanuwchllyn. Bu tymor arall o gloddio archaeolegol yno Mis Medi dan ofan Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd a fe gâf adrodd peth o’r hanes yn fy ngholofn nesa ar gyfer Llafar Gwlad.

Anodd osgoi gwleidyddiaeth wrth drafod Castell Caergwrle, wedi’r cyfan, o yma yr ymosododd Dafydd ap Gruffudd ar gastell Penarlag a’r weithred honno ddechreuodd y rhyfel olaf rhwng tywysogion Gwynedd ac Edward I. Yr ymosodiad yma ar Benarlag sydd yn arwain yn uniongyrchol at gwymp Llywelyn ap Gruffudd  yng Ngilmeru ym mis Rhagfyr 1282 – digwyddiad pellgyrrhaeddol sydd wedi ei naddu ar isymwybod pob Cymro ers hynny.

'Ffrindiau Facebook', Herald Gymraeg 22 Chwefror 2017

Ffrind / cyd-deithiwr: Steve New (yn y Nefoedd bellach) - un o'r rhai da.

Y tro dwetha i mi edrych roedd gennyf 4,172 o ffrindiau ar Facebook. Rwan cyn i bawb chwerthin yn uchel, gaf i eich sicrhau nad wyf mor boblogaidd a hynny – dydi’r rhan fwyaf o rhain ddim yn ‘ffrindiau’, yn sicr ddim yn ‘ffrindiau go iawn’. Go brin fy mod yn nabod hanner nhw (os nad tri chwarter nhw?). Does gan neb gymaint a hunna o ‘ffrindiau’.

Pam felly? Wel, ers y dechrau, o fy safbwynt i, roedd Facebook yn ffordd o gael gwybodaeth allan, boed hynny am rhyw gromlech neu faen hir, neu er mwyn postio Blog o’r golofn hon neu fel sydd yn digwydd yn ddiweddar – yn ffordd o hywrwyddo fy sioe radio BBC Radio Cymru bob nos Lun.

‘Busnes’ dwi’n ei alw o. Felly reit o’r dechrau un, roeddwn yn edrych ar Facebook fel llwyfan arall ar gyfer hyrwyddo fy ngwahanol weithgareddau, fel ffordd o rannu syniadau, fel ffordd o drio ysbrydoli pobl, fel rhan o’r chwyldro diwylliannol ehangach.

Yn hyn o beth, efallai fod Twitter yn well cyfrwng. Yr oll sydd yn digwydd gyda Trydar yw fod rhywun yn ‘dilyn’ rhywun. Felly gallwch weld sylwadau rhywun ond does neb yn honni bod yn ‘ffrindiau’.  3,908 o ddilynwyr sydd gennyf ar Trydar. Tydi hynny ddim yn fy mhoeni gymaint. Efallai mai ‘dilyn’ mae canran uchel o ‘ffrindiau’ Facebook hefyd mewn gwirionedd.

Ond mae’r ddau lwyfan yn gweithio mewn ffyrdd gwahanol. Nôl a ni at yr elfen busnes. Mae angen bod yn trydar a rhoi rhywbeth ar Facebook os am ddenu pobl i’r gig nesa, y daith gerdded nesa neu i wrando ar y rhaglen radio nesa. Does dim dwy waith fod rhywun yn treulio gormod o amser ar y cyfryngau cymdeithasol – ond os dwi’n cael gwaith allan o’r peth mae o werth yr amser. Dyna batrwm bywyd gwaith bellach.

Mi ges sgwrs yn ddiweddar hefo merch gymharol ifanc a ‘hynod ddeniadol’ a dyma hi’n dweud ‘da ni yn ffrindiau ar Facebook’. Dwi’n dweud ‘hynod ddeniadol’ yn ofalus iawn yma. Petae rhywun yn nôl yn nyddiau ysgol fydda rhywun fel hi rioed di sgwrsio hefo rhywun fel fi. Ond rwyf yn hapus briod a ddim yn edrych. Heblaw mae ‘fi ydi Rhys Mwyn’, go brin fydda’r sgwrs yna erioed di digwydd – priod neu ddim, heddiw na ddoe.

Doedd gennyf ddim syniad bod ni’n ‘ffrindiau Facebook’. Doedd gennyf ddim syniad pwy oedd hi. Ymdrechais i fod yn gwrtais a phroffeisynol ond rhywsut llithrais a chyfaddef mai rhywbeth busnes ydi Facebook i mi. Dwi ddim yn nabod y rhan fwyaf o’r 4,172 meddais gan ddifaru fod hyn yn gwneud mi swnio’n  braidd yn ffwrdd a hi.

Wedi dod yn ‘ffrindiau’ Facebook ar ôl un o fy narlithoedd oedd y ferch yma. Rhaid fod hi wedi gwneud y cais a finnau wedi derbyn gan fod nifer o ffrindiau cyffredin gennym. Ond, dyna’r pwynt, nes i ddim hyd yn oed sylwi wrth dderbyn y cais. Roedd hi wedi mwynhau fy sgwrs meddai. Rwyf yn ddiolchgar am hynny. Mwy na thebyg na’i byth weld na sgwrsio hefo’r ‘ffrind’ yma eto.

Efallai y dyliwn bori drwy’r 4,172 a gweld faint ohonnynt y gallwn eu hystyreid yn rhyw fath o ‘ffrindiau’. Dwi rhy brysur. Awgrymodd un ‘ffrind’ Facebook sydd mewn gwirionedd yn gyd-weithwraig fod angen dau Facebook arnaf – un personol ac un busnes. Rhy hwyr!

A bod yn onest nes i rioed feddwl am Facebook fel ffordd o gysylltu a ‘hen ffrindiau’ ond fe wawriodd fod hynny yn bosibilrwydd a do, fe gysylltais a thair o fy hen gariadon. Roedd yn braf ail gysylltu a fe lwyddom i gadw mewn cysylltiad (dim mwy/dim llai).

A bod yn onest dwi am aros ar Facebook ar gyfer ‘busnes’. Os oes yna ffrindiau go iawn yna does dim angen Facebook nagoes.

Dwi di bod yn darllen M Train, Patti Smith, yn ddiweddar a'r profiad yma ysgogodd yr ymdrech uchod i sgwennu rhywbeth ychydig bach fwy cignoeth ac amrwd na'r arfer ar gyfer yr Herald Gymraeg

Andrew Logan v Castell Dolforwyn, Herald Gymraeg 15 Chwefror 2017

Rwyf newydd lansio fy nghyfrol ddiweddaraf ar archaeoleg yn Amgueddla Andrew Logan yn Aberriw, Maldwyn,  a’r wythnos hon rwyf am drio edrych ar sut mae’r lle,y bobl a’r ‘ethos’ yn cael effaith ar y ‘digwyddiad’. Os nad yw’r darllenwyr yn gyfarwydd a gwaith Andrew Logan, mae’n debyg mae cerfluniau lliwgar fydda’r disgrifiad gorau – hynod liwgar.

I unrhywun sydd yn dilyn hanes diwylliant poblogaidd, mae Logan hefyd yn gyfarwydd i ni fel trefnydd y pasiant Miss World Amgen sydd yn cael ei drefnu ganddo yn achlysurol (yn ôl y son wedi ei seilio ar Sioe Gŵn Crufts). Byddai Logan yn gyfarwydd i eraill fel un o’r bobl roddodd lwyfan i’r egin Sex Pistols (eu degfed gig a hynny yn stiwdio Andrew yn Butler’s Wharf, Llundain).

Fel un sydd yn credu’n gryf mewn chwalu ac amharchu ffiniau, penderfynais gyfweld a Logan ar gyfer y gyfrol ddiweddaraf a gwasgu hynny i mewn i’r ‘llyfr archaeoleg’ fel Atodiad Amgueddfeydd ar y ddiwedd. Bu trafodaeth am hyn gyda’r cyhoeddwyr ond pwysleisiais fod popeth rwyf yn ei wneud gyda archaeoleg a/neu diwylliant Cymraeg yn ymwneud a gwerthfawrogi’r dirwedd hanesyddol a diwylliannol yma yng Nghymru. Rhaid felly ‘ymestyn’ y ffiniau.

Y pwynt rwyf am ei wneud yw fod gwerthfawrogi’r gwahanol elfenau celfyddydol, hanesyddol a diwylliannol yn dod yn weddol hawdd ac yn ddigon naturiol  i’r rhan fwyaf ohonnom. Felly roedd cael Sian James (o Faldwyn) i ganu yn y lansiad yn Amgueddfa Logan yn gwneud synnwyr perffaith.

Hen gwrt sboncen Aberriw yw adeilad Amgueddfa Andrew Logan, ond heblaw fod rhwyun yn sylwi ar y pensaerniaeth allanol fydda neb yn cael ei atgoffa o chwaraewyr sboncen chwyslud wrth gamu i mewn i’r amgueddfa. Mae hi fwy fel ogof yn disgleirio a pherlau a cherfiadau hynod o gymeriadau lliwgar fel Zandra Rhodes a Divine.

Roedd lansio’r llyfr yn Amgueddfa Andrew felly yn gwneud synnwyr perffaith. Yn gyntaf mae Andrew yn y llyfr. Yn ail rwyf yn hoff ohonno. Yn drydedd mae’r cysylltiad (bach iawn) a’r Sex Pistols ac yn bedwerydd – rhaid chwerthin am y Pasiant Miss World Amgen. Felly pam ddim?

O ddifri – mae cysylltu yr Amgueddfa sydd yng Nghymru, ym Maldwyn, a diwylliant Cymraeg yn rhywbeth sydd o ddiddordeb i mi. Dyma groesi ffiniau yn syth. Dwi’n gyfforddus iawn hefo dynion hoyw –  a da ni yn gallu chwerthin wrth ‘drafod’ busnes. Ond wedyn mae’r ffaith fod yr amgueddfa mor lliwgar, mor arbenig, mor hudolus yn cael effaith positif ar bawb sydd yn mynychu.

Nid ystafelloedd llwyd a di-fywyd sydd eu hangen ar gyfer digwyddiadau fel hyn. Mae angen creu cyffro a bwrlwm. Ond yn sicr mae’r ‘ethos’ a’r bobl gysylltiedig yn cyfrannu at yr holl beth – at yr awyrgylch a hefyd yn y pen draw – y llwyddiant.

Eto criw di-Gymraeg sydd yn gysylltiedig a’r Amgueddfa, felly dyma estyn croeso iddynt i fyd Cymraeg na fydd yn gyfarwydd iddynt efallai. Ond gyda pobl greadigol mae yna well sylfaen wrth fynd ati i guradu digwyddiad diwylliannol.

Soniaf weithiau am ‘bobl dda yn gwneud pethau da’. Mae hynny ddigon da i mi. Mae nhw’n ymdrechu i wneud rhywbeth da yn Aberriw a felly rwyf yn hapus i gefnogi ac os medraf rhywsut neu’i gilydd helpu ychydig i hyrwyddo hynny yn y Byd Cymraeg byddaf yn falch. Dyma’r union feddylfryd oedd ynghlwm a lansio’r gyfrol yn y gogledd yn Y Festri, Llanberis. Cyfle i mi roi cefnogaeth i fenter greadigol leol.

Credaf yn ddiffuant fod y profiadau yma yn Llanberis ac Aberriw wedi dangos fod lleoliad, adeilad, ethos a phobl yn gwneud cyfraniad i ddigwyddiad. Nid y llyfr na’r trefnu neu beth bynnag ar ben ei hyn. Felly dyma awgrymu fod pensaerniaeth ac ethos a rhan allweddol a chyfraniad pwysig mewn digwyddiad. Sut gall yr adeilad a’r pensaerniaeth ysbrydoli a chael defnydd.

Yn ystod y prynhawn (cyn y lansiad swyddogol yn Amgueddfa Andrew Logan) bu tua 30 o bobl ar daith gerdded hefo mi o amgylch Castell Dolforwyn,ger Abermiwl, castell a adeiladwyd ym 1273 gan Llywelyn ap Gruffudd. Un o gestyll tywysogion Gwynedd, un o’r Cestyll Cymreig. Fel y disgwyl – dyma’r ymweliad cyntaf i nifer sylweddol o’r 30.

Chafodd neb eu siomi, yn wir ar ôl awr a hanner yn y castell roedd yn rhaid mi eu ‘llusgo’ yn nol am yr amgueddfa. Roedd pawb wedi mwynhau’r ‘hanes’ ond roedd pawb hefyd i weld yn hapus iawn yn sgwrsio ar brynhawn braf a heulog o Chwefror. A dweud y gwir mae Castell Dolforwyn yn cymharu’n ffarfriol a Chastell y Bere – mae digon yno i’w weld.

Efallai mai’r hyn sydd ar goll yn y Gymraeg yw sylw teilwng i Hanes Cymru ar S4C – ar y cyfryngau torfol. Os llwyddais i ddenu 30 drwy Trydar a Facebook, dychmygwch faint mwy o ddiddordeb fydda yna petae mwy o Hanes Cymru ar y teledu? Rwyf wedi cyfeirio at hyn yn Rhagair y llyfr, fod yn biti mawr fod S4C wedi methu dros y blynyddoedd a chael gweledigaeth foddhaol ar gyfer Hanes Cymru. Nid fod fawr o neb yn cwyno am y teledu, mae pawb rhy brysur yn cwyno am Gestyll Edward I – oleiaf dyna’r jôc rwyf yn ddefnyddio wrth ddarlitho gyda’r nos.

Mae yna ddiddordeb mewn Hanes Cymru, heb os, ond mae gwaith aruthrol angen ei wneud o ran cenhadu hynny. O ran archaeoleg Cymreig, mae mwy byth o waith angen ei wneud. Eto awgrymais yn garedig yn y llyfr fod y byd archaeolegol yng Nghymru yn orlawn o bobl di-Gymraeg a heb yr iaith eu bod yn gwylio teledu du a gwyn.

Florence Nightingale a Chymru, Herald Gymraeg 8 Chwefror 2017

Go brin mae fi yw’r unig un ar wyneb y ddaear yma sydd hefo llyfrau ar eu hanner. Y broblem mae’n debyg yw fod cymaint o bethau yn dod ar draws eu gilydd sydd yn hawlio ein sylw. Ta waeth, ar ei hanner, a hynny ers dros flwyddyn bellach, mae’r llyfr ‘Betsy Cadwaladyr: A Balaclava Nurse’.

Byddaf yn cyfeirio yn aml yn y golofn hon am ‘seicoddaearyddiaeth’, sef y ddamcaniaeth ddinesig honno o grwydro a darganfod ond wrth reswm rwyf wedi herwgipio’r ddamcaniaeth ar gyfer y Gymru wledig – hynny yw, os yw’r fath beth yn bosib. Credaf ei fod.

Felly rhyw gyd-ddigwyddiad amserol iawn oedd cael sgwrs hefo fy nosbarth archaeoleg (Cymraeg i Oedolion) yn y Bala wythnos yn ôl a rhywun yn gofyn os oeddwn rioed di bod i weld hen gartref Betsi Cadwaladr, sef Penrhiw? Yr ateb oedd, a chywilydd gennyf gydnabod, nad oeddwn rioed wedi ymweld a Phenrhiw. Yn amlwg mae’n amhosib cyrraedd pob man ond roedd hynny yn ddigon o esgus i gael cinio sydun yn Caffi’r Cyfnod a wedyn gwneud y bererindod fyny Stryd y Castell am Benrhiw.

Gwelais fod cofeb lechan ar ochr wal y ty, felly roedd yn amlwg fy mod yn y lle cywir. Yma bu Betsi yn byw gyda’i pymtheg brawd a chwaer. Roedd ei thad, Dafydd yn bregethwr Methodistaidd ac yn ôl y son bu i Betsi dderbyn copi o’r Beibl gan Thomas Charles – a hynny heb orfod cerdded yn bell ac yn droednoeth!

Ond fel nyrs yn y Balaclafa rydym yn gwybod am, neu yn cofio, Betsi Cadwaladr. Erbyn heddiw mae ei henw wedi ei anfarwoli (a’i bardduo gan rai ar adegau eraill) gyda’r Bwrdd Iechyd o’r un enw. Cydweithio a’r enwog Florence Nightingale oedd Betsi yn Rhyfel y Crimea ond awgrymir fod cefndir y ddwy mor wahanol fod cryn dipyn o anghydweld rhyngddynt.

A dyma lle rwyf yn dilyn tro arall ar lwybr Florence Nightingale a’r cysylltiad Cymreig. Yn ddiweddar iawn darganfuwyd carreg freuan, sef carreg falu ar gyfer gwneud blawd ger Bryngwran, Ynys Môn ac fe all y garreg hon ddyddio yn ôl i’r cyfnod Rhufeinig. Felly ar ran Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd dyma drefnu fod y garreg yn cael ei chofnodi yn swyddogol a thra ar ymweliad a fy nghyfaill Vaughan Evans (a gafodd hyd i’r garreg freuan) dyma fynd am dro o amgylch lonydd bach y wlad y darn yma o Fôn.

Wrth i ni yrru heibio bwthyn Ty Franan dyma Vaughan yn esbonio mai yma roedd Nelly (Ellen)  Owen (1868-1950) yn byw a fod Nelly wedi treulio pedair mlynedd fel morwyn i Florence Nightingale. Dyma’r cysylltiad Cymreig a Florence eto fyth. Hyn oll yn newydd i mi ond yn andros o ddiddorol. Dyma brofi unwaith eto fod seicoddaearyddiaeth yn gweithio yn hapus braf yn y Gymru wledig.

Soniodd Vaughan fod cryn lythyru wedi bod rhwng Florence a Nelly’r forwyn. Wedyn dyma ddeall fod Nelly yn chwaer i David William Owen awdur y nofel Madam Wen (1925). Rwan cael ei gyhoeddi fel llyfr yn 1925 oedd hanes Madam Wen – roedd y stori wedi ei hadrodd yn barod ers 1914 yn y Genedl Gymreig – papur newydd a thuedd i gefnogi radicaliaeth a’r Rhyddfrydwyr. Ddim rhy ddrwg felly yn ei gyfnod.

Trueni i David William Owen farw mor fuan, a hynny o fewn pythefnos, ar ôl i’r nofel gael ei chyhoeddi. Cyhoeddwyd fersiwm Saesneg o Madam Wen am y tro cyntaf yn 2009 gan T. T. M. Hale fel rhan o’r ‘The Rhosneigr Romanticist’.

Heb fwriadu o gwbl, dyma ddilyn trydwydd Florence yng ngogledd Cymru, gwneud cysylltiadau rhwng Madam Wen, morwynion a nyrs a darganfod dau dy diddorol tu hwnt. Dim ond drwy grwydro mae darganfod.

'Cadw dy blydi chips', Herald Gymraeg 1 Chwefror 2017

Festri Capel Coch

‘Cadw dy blydi chips’, y llinell anfarwol honno gan T Rowland Hughes yn ei nofel ‘William Jones’. O bosib, yn ôl pob son, ac ar gyfer yr erthygl yma – ‘ffaith’, dyma’r tro cyntaf i ni weld rhegi mewn llenyddiaeth gyfoes Gymraeg. Rydym yn anghofio iaith liwgar Dafydd ap Gwylim am y tro felly.

Sadwrn dwethaf roeddwn yn arwain taith gerdded hanesyddol (lled seicoddaearyddol) o amgylch Llanberis ac ar ôl gadael canolfan Y Festri, dyma hel pawb at eu gilydd o flaen cartref T Rowland Hughes ar Stryd Goodman. Mewn ffordd roedd hyn yn gwneud synnwyr perffaith – dechrau hefo ‘Cadw dy blydi chips’. ‘Chydig bach o ddrama.

Er mai taith hanesyddol yn ymwneud a Chymru a’i Hanes oedd dan sylw, credaf fod ychydig bach o hiwmor yn bwysig a diolchais yn ddistaw i mi fyn hyn nad yma ganed Dafydd ap Gwilym. Fydd na neb yn cwyno os byddaf yn dweud ‘blydi’ a hynny o fewn cyd-destyn llenyddol. Wrth reswm mae gwaith T Rowland Hughes ac awduron eraill fel Kate Roberts yn glasuron yr Iaith Gymraeg a fydda na neb am eiliad yn dadlau i’r gwrthwyneb.

Boed yn ‘Traed Mewn Cyffion’, ‘Te yn y Grug’ neu ‘Y Chwalfa’ cawn ddarlun real iawn o fywyd y gymdeithas chwarelyddol ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac ar ddechrau’r ugeinfed ganrif. Does fawr o newid mewn patrwm bywyd – gwaith, capel, tê. Yr effaith fwyaf hir dymor ar bob cymdeithas yn ystod yr Ugeinfed Ganrif wrth reswm yw’r Rhyfelau Byd. Newidwyd bywyd cymaintar ôl y Rhyfel Mawr ac yn sicr yr Ail Ryfel Byd yw’r pwynt lle mae’r Byd Modern yn dechrau go iawn.

Fel plentyn, fel disgybl ysgol ac yn wir am flynyddoedd wedyn fel ‘rebal rock’n roll Cymraeg ifanc’, teimlais mae fy nhraed i oedd yn y cyffion. Fedrwn i ddim dygymod a llenyddiaeth oedd mor drwm a di-galon. Deallaf yn iawn fod pobl wedi dioddef tlodi enbyd ond roedd y culni Methodistaidd sych Dduwiol oedd mor ynghlwm a’r bywyd Cymraeg yn ormod i’w ddioddef ac yn anoddach byth i’w ddeall.

Rwyf yn dal i ddadlau fod y ‘ffraeo dibwys plentynaidd’ a gawn yn ‘Te yn y Grug’ er engraifft yn ddigon i mi weddi allan, ‘Cadw dy blydi llenyddiaeth, cadw dy blydi capel, cadw dy blydi Pethe traddodiadol’. Clostroffobia yw’r gair. Mae’n waeth na chulni – mae’n rhywbeth sy’n diffinio a rhywystro. Er i mi gael fy ngeni yn 1962 tu allan i’r ardal chwarelyddol, ac yn sicr dwi ddim wedi profi tlodi o unrhyw fath, mae darllen llenyddiaeth o’r fath hyd at heddiw yn dal i godi anesmwythtod arnaf.

Diddorol ynde, achos fel rhywun yn ei bumdegau, bydda rhywun yn meddwl y byddai modd drallen y pethau yma yn hollol wrthrychol ond dwi dal yn eu gweld rhyw dywyll, rhy gul – yn rhy agos i’r hyn mae rhywun wedi ‘gwffio’ yn ei erbyn dros yr holl flynyddoedd. Rhowch i mi David R Edwards, Llwyd Owen neu Euron Griffith.

Doedd y daith gerdded ddim yr achlysur i fanylu ar fy nheimladau ar effaith y gymdeithas draddodiadol gapelog sych Dduwiol ar ddiwylliant Cymraeg ond roedd yn sbardun i awgrymu fod y ‘Pethe’ yma wedi ysbrydoli cynifer ohonnom i greu tirwedd ddiwylliannol arall (amgen) yn y Gymraeg. Amser symud ymlaen.

Y pwynt nesa ar ein taith gerdded oedd stryd fechan o’r enw Srtyd Ianci (Yankee). Chefais ddim esboniad o draddiad yr enw ond eglurais fod sylwi ar enwau yn rhan anatod o grwydro’r dirwedd hanesyddol a ddiwylliannol Gymraeg / Gymreig.

Ychydig bach mwy o gerdded a fe gafodd pawb seibiant yn festri Capel Coch, y festri Art Noveau a godwyd yn 1909. Cawsom drafod nodweddion pensaerniol godidog Art Noveau yn Llanberis  a dyna chi beth braf.