Cian Ciaran yn y Guardian, Herald Gymraeg 24 Mehefin 2015

Fe soniais yn fy ngholofn bythefnos yn ol (10 Mehefin) wrth adolygu Gwyl Merthyr Rising 2015, fod grwp newydd Cian Ciaran o’r Super Furry’s, a’i gariad Estelle Ios, sef y Zefur Wolves, wedi adfer fy ffydd mewn cerddoriaeth. Cymaint felly bu i mi fynd i weld y grwp yn canu am yr eilwaith mewn llai nac wythnos.

Y tro yma, Canolfan Gymdeithasol Maesgeirchen oedd y lleoliad. Rwan ta, dwi ddim yn amau byddai Maesgeirchen ei hyn yn destyn ar gyfer erthygl os am drafod cynllunio trefol a chymdeithaseg. Bydd rhaid hyn aros. Ond roedd cynnal gig gyda Zefur Wolves yn “MaesG” yn weithred oedd yn ymylu ar fod yn ‘Dada-aidd’. Dyma fynd a diwylliant at y werin bobl, boed y werin bobl isho fo neu ddim.

“Ymwelwyr diwylliannol” oedd y rhan fwyaf ohonnom yn y gynulleidfa, ambell gefnogwr i’r Super Furry’s, ambell un oedd wedi ‘clywed y buzz’ am Zefur Wolves. Roedd y werin bobl mewn cornel, arwahan, fel sydd yn digwydd yng Nghymru, un Genedl o ran rygbi a pheldroed ond gagendor enfawr o ran y diwylliant. I ddatgan yr amlwg (onibai fy mod yn gwneud cam mawr a nhw) ond go brin fod Barn, Golwg a Barddas yn cael eu byseddu yma mwy na di Radio Cymru na S4C ar eu tonfedd.

Roedd Merthyr Rising yn engraifft da o sut mae’r ‘werin bobl’ yn ymdrechu i ail berchnogi eu hanes a diwylliant ond eto, ar y nos Sadwrn pan roedd Zefur Wolves yn perfformio yn Theatr Soar, o flaen rhyw hanner cant, roedd Weatherspoons drws nesa yn gorlifo. Simon Cowell yn hytrach na Gruff Rhys.

Wrth gyrraedd Canolfan Gymdeithasol Maesgeirchen, y cwestiwn cyntaf gefais gan drefnwr y noson, oedd – “a oeddwn wedi darllen yr erthygl gan Cian yn y Guardian?”. Felly ar ol cyrraedd adre dyma chwilota ar Google a dod ar draws erthygl barn wedi ei sgwennu gan Cian yn awgrymu / herio “Pop Needs to get political again”.

Yn ei erthygl, mae Cian yn son fod y gantores Paloma Faith wedi mynd a’r colofnydd Owen Jones (Guardian) gyda hi ar daith er mwyn addysgu ei chynuleidfa am beryglon meddylfryd UKIP. O ran hanes canu protest mae Cian yn cydnabod ‘Strange Fruit’ gan Billie Holiday neu ‘A Change is Gonna Come’ gan Sam Cooke fel caneuon sydd gyda neges gref ond heb yr angen i weiddi.

O ran fy nghyfnod i fel rhywun yn ei arddegau yn ystod y 1970au, mae Cian hefyd yn cydnabod digwyddiadau ac ymgyrchoedd fel ‘Rock Against Racism’ ac artistiad fel The Clash ac Elvis Costello yn gefnogwyr brwd. Byddaf o hyd yn cyfaddef, er cymaint dylanwad Dafydd Iwan, Huw Jones ac Edward (Morris Jones nid H) arnaf, mai recordiau fel ‘Glad T Be Gay’ gan Tom Robinson a ‘Ku Kluk Klan’ gan Steel Pulse oedd mwyaf gyfrifol am roi addysg gwleidyddol i mi fel hogyn ifanc ym Mwynder Maldwyn.

Felly, er nad yw Cian yn gwneud fawr mwy na datgan yr hyn ddylia fod yn hollol amlwg, mae ei erthygl i’w ganmol yng nghanol y difaethwch difater sydd wedi lledu llawer rhy eang ymhlith pobl ifanc. Yr unig beth ar goll yn ei erthygl yw gofyn y cwestwin, pam fod y gwleidyddion (o bob plaid) mor hollol anllythrennog pan mae’n dod i siarad gyda’r etholwyr rhwng 18 a 25 oed?

I’w ganmol hefyd, mae cwestiynnu parhaol a rheolaidd Cian ar ddilysrwydd Wylfa B, chwech chi fawr o hynny gan y gwleidyddion (o unrhyw blaid). Gan obeithio felly cawn weld Cian Ciaran ar y gyfres nesa o “Pawb a’i Farn” – mae’r Pop yn ol yn wleidyddol!

http://www.theguardian.com/commentisfree/2015/mar/09/pop-political-british-musicians-paloma-faith?CMP=share_btn_fb

Tirwedd Bryn Celli Ddu, Herald Gymraeg 17 Mehefin 2015.

Y geiriau y byddaf yn eu cysylltu a’r cyfle i gloddio archaeolegol ar safleoedd neu henebion yng Nghymru yw ‘braint’ a ’gwerthfawrogi’. Dau air ddigon syml, ond mae hi yn fraint cael cloddio ar y safleoedd yma, dyma gyfel i gyffwrdd ar gorffennol, yr agosa y gallan fod at ein cyn-deidiau, yr hen bobl. A’r rheswm am yr ail air, yw fy mod o hyd yn gwerthfawrogi y cyfle yma.

Felly dychmygwch sut mae rhywun yn teimlo yn cael y cyfle dros y bythefnos ddwetha i gyd weithio gyda Cadw yn cloddio yn y dirwedd o amgylch Bryn Celli Ddu yn ceisio gweld os oedd defnydd o’r dirwedd yma o amgylch y siambr gladdu yn ystod y cyfnod Neolithig (Oes y Cerrig).

Er fod ambell adroddiad yn y wasg wedi awgrymu ein bod yn cloddio yn y siambr, y gwir amdani yw fod y siambr gladdu ei hyn wedi ei restru, felly go brin bydd unrhywun yn cael caniatad i dyllu oddifewn i ffiniau’r cofadail ond mae’r caeau o amgylch yn bosib. Bwriad y cloddio felly yw ceisio deall mwy am y dirwedd Neolithig, beth efallai oedd yn digwydd o amgylch y siambr gladdu?

Dyma beth yw gwefr. Disgrifias y profiad ar Trydar fel un cyfatebol i berfformio yn Neuadd Albert, Llundain petae rhywun yn ganwr. Anodd curo hyn. Un o’r nodweddion mwyaf diddorol yn y dirwedd o amgylch Bryn Celli Ddu yw’r graig enfawr naturiol yn y cae drws nesa, rhyw 200 llath i’r gogledd-orllewin o’r cofadail.

Ar ben y graig yma mae nifer o gafn-nodau. Cafn –nodau yw tyllau bach crwn rhyw ddwy fodfedd ar draws sydd wedi cael eu creu gan ddyn yn y graig. Y broses oedd eu curo gyda cerrig eraill, weithiau y crystal ‘quartz’, er mwyn creu twll bach crwn. Yn Saesneg, mae’r dechneg yma yn cael ei disgrifio fel ‘pecking’. Dychmygwch garreg yn cael ei defnyddio bron fel pig aderyn yn cnocio dro ar ol tro nes fod ffurf y cylch yn datblygu yn raddol ar y graig.

Gwaith y bore cyntaf oedd glanhau y baw defaid, y mwsogl ac unrhyw laswellt oedd wedi tyfu ar ben y graig gan guddio’r cafn-nodau. Dyma’r tro cyntaf erioed i waith o’r fath gael ei wneud. Fedra’i ddim cyfleu mewn geiriau pam mor wirioneddol wefreiddiol oedd hyn, son am fod yn agosach i’r nefoedd – roeddwn drwy’r drws ac i fewn !

Rydym wedi cael hyd i rhwng hanner dwsin a dwsin o’r cafn-nodau yma ar ben y graig a’r cam nesa oedd defnyddio peiriant sganio laser, LeicaP40, i dynnu lluniau o’r graig rhag fod mwy o gerfiadau yno efallai nad oedd yn amlwg i’r llygaid noeth. Rydym hefyd yn amau fod rhan helaeth o’r graig wedi ei chwalu rhywbryd ar ol y cyfnod Canoloesol fel chwarael gerrig. Felly pwy a wyr faint o gafn-nodau gollwyd dros y blynyddoedd?

Does neb yn siwr iawn beth yw pwrpas y cafn-nodau yma. Fe welir 110 ohonnynt er engraifft ar gapfaen cromlech Bachwen yng Nghlynnog, mae un arall ar un o feini siambr gladdu Dyffryn Ardudwy tra mae carreg arall hefo dwsin neu fwy ohonnynt ar fferm Penllech yn Mhen Llyn. Cerfiadau yw rhain ond cwestiwn da beth yw’r arwyddocad? Rhaid fod mwy o ystyr iddynt na ‘celf’ yn unig.

Ac wrth son am gelf, mae Ffion Reynolds o Cadw, sydd yn cyfarwyddo’r gwaith cloddio, wedi sicrhau fod gennym artist preswyl yn bresennol drwy gyfnod y cloddio. Dyma un o’r pethau cyffrous iawn am archaeoleg y dyddiau yma, sef fod yr hen ffiniau, hen ffasiwn, cul ac ysgolheigaidd yn cael eu chwalu’n rhacs. Dyma faes sydd nawr yn aml-gyfryngol, yn ceisio cyrraedd y werin bobl – ac yn hwyl.

O Wrecsam daw’r artist Angela Davies a mae Angela eisoes wedi gwneud gwaith preswyl mewn canolfannau hanesyddol fel y gadeirlan yn Llanelwy a Chastel y Waun. Gwych o beth yw gweld artist fel Angela yn edrych ar y gofadail drwy lygaid creadigol, dyma ail-ddehongi os nad ail-ddiffinio’r lleoliad. Eto peth da, chwalu ffiniau, creu posibiliadau, ysbrydoli ……..

Ffion ac Angela

Diweddglo (nid diwedd y stori chwaith) ond diweddglo y bythefnos o gloddio fydd Diwrnod Agored ym Mryn Celli ar yr 20fed o Fehefin, sef y Dydd Sadwrn. Dewch draw, bydd teithiau tywys (gan Mr Mwyn), bydd arddangosfeydd, bydd yna ddipyn o archaeoleg arbrofol a chyfle i greu potiau pridd ac efallai yn bwysicach byth cyfle i drafod Bryn Celli Ddu gyda eraill a diddordeb yn y safle.

Ar fore hirddydd-haf, (Mehefin 21) oddeutu 4-30 y bore bydd yr haul yn dod i mewn drwy’r cyntedd ac i fewn i’r siambr gladdu. Rydym yn argyhoeddedig bellach mai dyma bwriad yr adeiladwyr Neolithig, dros 5,000 o flynyddoedd yn ol, wrth godi a chynllunio’r feddrod. Bydd Derwyddon Mon yno i gynnal defod.

Eto, dyma engraifft gwych o sut mae agweddau wedi newid o fewn y byd archaeolegol, fod Cadw a Derwyddon Mon yn cyd-weithio ac yn rhannu’r profiad. Ar ol sgwennu am ddefod Derwyddon Mon ar y diwrnod byrraf (Rhagfyr 21ain) ym Mryn Celli ar dudalennau’r Herald Gymraeg cefais wahoddiad gan y BBC i gyfweld a’r Derwyddon.

Gwrthod y cyfle wnaeth y Derwyddon. Roeddwn wedi edrych ymlaen i sgwrsio a nhw, i geisio deall ychydig mwy am eu defodau ond dyna fo, rhaid eu bod wedi rhagweld fy mod yn mynd i roi amser rhy galed iddynt, sydd yn siomedig os nad yn awgrymu nad ydynt am fod o dan ormod o chwyddwydr. Dewch draw ar yr 20fed.

Atodiad: newydd gyfarfod a chydweithio gyda Kris Hughes (Urdd Derwyddon Mon) a fel bydda rhywun yn disgwyl da ni wedi gyrru ymlaen yn dda !

Merthyr Rising 2015, Herald Gymraeg 10 Mehefin

 Does dim dwy waith fod y gwrthdaro diwydiannol ym Merthyr Tudful, 1831 yn un o’r digwyddiadau pwysicaf o ran Hanes Cymru, ac yn sicr yng nghyd-destyn hanes y chwyldro diwydiannol a hanes y dosbarth gweithiol yma yng Nghymru. Braf felly, os nad braint,  oedd cael gwahoddiad i gymeryd rhan mewn gwyl o’r enw ‘Merthyr Rising 2015’ sydd yn wyl ddiwylliannol wedi ei hysbrydoli gan ysbryd Lewsyn yr Heliwr, Dic Penderyn a’r Faner Goch.

Dyma engraifft perffaith o bobl yn cydnabod ac yn gyfarwydd a’u hanes ac yn gallu trosglwyddo hynny i rhywbeth perthnasol ar gyfer heddiw. Nid gwers hanes na darlithoedd sych oedd Merthyr Rising 2015 ond yn hytrach cyfuniad hynod ddiddorol aml-ddisgyblaeth o gerddoriaeth, ffilm, barddoniaeth a sgyrsiau / trafodaethau.

Wrth i mi gyrraed Merthyr a cheisio dod o hyd i faes parcio Theatr Soar dyma yrru heibio Sgwar Penderyn lle roedd grwpiau roc lleol yn perfformio ar lwyfan awyr agored. Roedd cannoedd o bobl Merthyr yno yn gwrando a mwynhau. Ar hyn o bryd mae’r grwp Pretty Vicious o Ferthyr yn gwneud argraff yn genedlaethol felly mae pawb ifanc o Ferthyr isho bod mewn band roc a rol. O fewn 5 munud o gyrraedd roeddwn wedi clywed y geiriau ‘Pretty Vicious’ dros ddwsin o weithiau. Chwerthais achos dwi’n nabod tad un ohonnynt.

Roeddwn yno i gyfweld a’r trwbadwr o Batagonia, Rene Griffiths. Amserol iawn o ystyried ein bod yn cofio / dathlu 150 mlynedd ers i’r Mimosa hwylio allan o Lerpwl. Dyn hynod ddiddorol yw Rene, fel soniais dro yn ol yn fy ngolofn, mae ei lyfr ‘Ramblings of a Patagonian’ yn ddarllen difyr. Fe sgwrsiais a Rene ar lwyfan Soar am dros awr a hanner gan dorri’r sgwrs gyda ambell gan ganddo.

Deffrais y bore canlynol yn canu ‘Heno mae’n Bwrw Cwrw’ sef y gan berfformiodd Rene ar y ffilm ‘Seperado’ gyda Gruff Rhys. Cymwynas mawr Rene ddywedwn i, a’r genedl Gymraeg, yw ei fod yn dod o Batagonia a felly yn gallu. ac yn wir, yn fodlon, chwalu’r mytholeg a’r rhamant sydd wedi ei or-lywio gan y Cymry Cymraeg sydd ‘rioed di bod yno. Mae’n ddyn talentog, yn ‘storiwr’ o fri, yn ‘raconteur’ fel byddai rhywun yn ei ddisgrifio yn Ffrangeg.

O ran sgyrsiau, daliais funudau olaf sgwrs rhwng  yr AC Bethan Jenkins a Armon Williams o fudiad Ie Cymru. Roedd Bethan yn siarad synnwyr. Cefais fy nghyflwyno iddi wedyn a fel esboniais iddi’ “Rwyf yn anarchydd gwael iawn, rwyf o hyn yn pleidleisio!” Ond mynegais iddi fy marn am wleidydion, sef y bydda hi llawer gwell arnom yng Nghymru petae pob Aelod Seneddol a Chynulliad Plaid Cymru yn fenywod. Fe wennodd Bethan. Amen i hunna.

Uchafwbynt arall oedd cael cyfle i wrando ar y grwp Zefur Wolves, sef grwp Cian Ciaran o’r Super Furry’s gyda ei gariad Estelle Ios. Rwan ta, dwi di gweld gormod o grwpiau dros y blynyddoedd, a mae’n mynd yn fwy fwy anodd i gael fy mhlesio gan grwpiau newydd. Ond roedd y Zefur Woves yn fendigedig, yn hyfryd, yn fel i’r glust – yn fy nhrawsblannu o strydoedd llwm ol-ddiwydiannol Merthyr i rhyw ardd nefoliadd. Dwi ddim wedi mwynhau grwp cymaint a hyn ers blynyddoedd.

Ac roedd y Gymraeg yno, yn ddigon amlwg. Dwi’n credu i ni gyd fel perfformwyr / cyfrannwyr droedio yn ofalus ar y llwybr dwy-ieithog. Roedd clustiau Merthyr yn clywed y Gymraeg fel rhywbeth naturiol, arferol ac ar adegau ‘chwyldroadol’ a ‘gwleidyddol’. A fel y disgwyl roedd hiwmor y Cymmoedd ddigon amlwg hefyd. 



Roeddwn allan ar y nos sadwrn gyda Lorriane Owen, un o’r pyncs cyntaf yng Nghymru, a sydd yn gwneud ambell i ymddangosiad fel DJ. “So what’s your DJ name?” medda fi “Valley Girl" wrthgwrs.

Archaeoleg ar S4C, Herald Gymraeg 3 Mehefin 2015

Eleni, rwyf wedi rhoi dros 25 sgwrs yn barod am wahanol agweddau o archaeoleg i wahanol gymdeithasau ledled gogledd Cymru. Amrywiau’r sgyrsiau yma o ganghennau Merched y Wawr i gymdeithasau hanes, llenyddol a chymdeithas capeli. Rwyf hyd yn oed wedi cael gwahoddiad i roi sgwrs yng Nghadeirlan Bangor ar hanes y gadeirlan a Sant Deiniol ym mis Medi.

Wrth deithio ar hyd llawr gwlad, o neuadd bentref i festri capel, yr hyn sydd yn amlwg yw fod gan bobl ddiddordeb yn eu hanes, yn y cyd-destyn ehangach archaeolegol a diwylliannol – a fod pobl yn mynychu neuaddau pentref yn Llwyngwril neu Llanffestiniog ar nosweithiau tywyll, oer a gwlyb ym mis Chwefror.

Byddaf yn gofyn yn aml, “faint ohonnoch sydd wedi gwylio Time Team?” fel rhyw fan cychwyn. Oleiaf wedyn wrth ddangos lluniau o archaeolegwyr yn crafu yn y pridd gyda’u trywal, mae gan y gynulleidfa ryw syniad beth sydd yn mynd ymlaen. Prin iawn yw’r bobl sydd heb wylio ‘Time Team’ a phrinach byth yw’r rhai sydd ddim yn ei fwynhau. Beth bynnag yw gwendidau Time Team fel rhaglen, does dim osgoi’r ffaith fod y rhaglen yma wedi gwneud mwy na neb, na dim byd arall, i boblogeiddio archaeoleg dros y ddegawd dwetha.

Felly beth am honiad diweddar Carwyn Jones, mai’r Cymry yw’r rhai a lleiaf o ymwybyddiaeth a gwybodaeth am  hanes eu gwlad yng ngwledydd Ewrop? Ddigon posib, petae rhywun yn taflu enwau cestyll fel Carndochan neu Ewloe atynt, faint fydda’n gwybod fod rhain yn gestyll yn perthyn i dywysogion Gwynedd? Eto, beth bynnag mae rhywun yn feddwl am sylwadau Carwyn, roedd yn braf gweld y drafodaeth yn dilyn. Y broblem fwyaf efallai gyda sylwadau Carwyn yw fod angen newid y sefyllfa nid datgan yr amlwg.

Llynedd darlledwyd cyfres archaeolegol ar S4C, ‘Olion: Palu am Hanes’, y gyfres gyntaf erioed dybiwn i, lle roedd y broses archaeoleg yn cael sywl yn y Gymraeg. Dyma deimlo fod hyn yn gam i’r cyfeiriad cywir, oleiaf rwan roedd rhaglen archaeolegol yn y Gymraeg, nid anhebyg i Time Team o ran fod y cynnwys yn deillio o gloddio ar safleoedd.

Efallai fod yn well i mi ddatgan diddordeb yma. Bu i mi gyfrannu i ddwy rhaglen yn y gyfres ac roeddwn yn falch o’r gwahoddiad. Fe gafwyd hyd i olion Rhufeinig yn Nyffryn Conwy fydda ddim wedi eu cloddio fel arall – felly roedd hyn yn  ddatblygiad ofnadwy o bwysig. Ond cyfrannu ddwywaith neu ddim,  roeddwn wedi bod yn ‘dadlau’ / ‘mynegi barn’ ers rhai blynyddoedd fod y Cyfryngau Cymraeg rhywsut yn colli cyfle drwy beidio rhoi sylw i’r maes archaeoleg, felly roeddwn yn croesawu rhaglen o’r fath.

Dyna siom felly i glywed si na fydd ail gyfres o Olion yn cael ei chomisiynnu gan S4C. Un cam ymlaen, dwy gam yn ol. Efallai y dyliwn roi bloedd i Carwyn a’i atgoffa fod teledu yn gyfrwng ‘dylwanwadol’, felly dyma golli cyfle i greu ymwybyddiaeth pellach o’n hanes cynnar yn sicr drwy gyfrwng y Gymraeg. Sgwenna at S4C Carwyn!

Does dim syniad gennyf os oedd y rhaglen yn boblogaidd. Cefais adborth positif ar y pryd, ond ella mai dim ond tri person oedd yn gwylio. Un peth sy’n sicr, dydi un gyfres ddim yn ddigon i raglen o’r fath (neu unrhyw gyfres) ennill ei phlwyf. Y cwestiwn amlwg, yw pwy sydd yn malio? Fel dywedodd Paul Weller yn un o’i ganeuon ‘The people want what the people get”.

Yn amlwg dydi Carwyn ddim yn rhan o unrhyw drafodaeth ehangach hefo S4C am wella ein hymwybyddiaeth hanesyddol. Efallai fod y penderfyniad wedi ei wneud a dyna ni, ond os ydych yn malio, sgwennwch at S4C Parc Tŷ Glas Llanishen Cardiff CF14 5DU.