Ail Symudiad. Herald Gymraeg 24 Medi 2014.

 

Awgrymais yn ddiweddar fod y llyfr ‘Stained Glass Windows in Welsh Churches’ gan Martin Crampin (Gwasg Y Lolfa) yn lyfr hanfodol i lyfrgell unrhywun sydd yn ymddiddori yn hanes egwlysi Cymru. Yn sicr mae’n lyfr hanfodol ar gyfer unrhywun sydd a diddordeb yn y ffenestri lliw ac yn ddiweddar cefais gyfle i sgwrsio gyda Lefi o’r Lolfa gan diolch iddo am gyhoeddi llyfr o’r fath.

Yr un mor bwysig, ond yn ymdrin a maes hollol wahanol, yw’r llyfr ‘Fflach o Ail Symudiad, Strori Richard a Wyn’, eto newydd ei gyhoeddi gan y Lolfa, sydd yn olrhain hanes y grwp pop Ail Symudiad o Aberteifi.

Dyma’r ddadl felly gan Mr Mwyn, mae ffenestri lliw eglwysi a’r grwp pop o Aberteifi yn rhan o ddiwylliant Cymru, yn rhan o’r dirwedd ddiwylliannol, yn rhan o’r cyd-destyn ehangach. Rhydd i bawb ei ddiddordebau, mae hynny ddigon naturiol, ond da chi peidiwch a di-ystyrru talpiau o hanes a diwylliant Cymru,

Pob tro y byddaf yn rhoi hanes eglwysi a ffenestri lliw ar fy blog ‘Thoughts of Chairman Mwyn’ mae’n boenus amlwg cyn llied sydd yn dewis eu darllen. Pob tro byddaf yn trafod Hanes Canu Pop Cymraeg mae cynulleidfa’r Herald yn gweiddi “Hei Mr Mwyn – da ni ddim yn dallt y pethau Canu Pop ’ma”. Ar y  pegwn arall, mae gwybodusion y SRG (y sin roc Gymraeg) yn gweiddi – “Hei Mr Mwyn - hen ddyn amherthnasol, da ni ddim am glywed gennyt”.

Felly does dim modd ennill. Rwy’n dallt fod y Byd Pop yn ddiethr i rhai (darllenwyr yr Herald) a rwyf yn deallt cystal a neb am yr angen am gael gagendor rhwng yr ifanc a’r hen o ran diwylliant pop ond awgrymaf yn garedig yma fod  gwybodusion y SRG yn gwrthwynebu fy hawl i fynegi barn cymaint ac anghytunant a’r farn honno. Yn sicr dyna fy argraff o ddarllen eu blogiau a’u sylwadau ar trydar.

Cefais wahaoddiad gan y Lolfa i gyfrannu pwt am Ail Symudiad ar gyfer y llyfr:

Fedra’i ddim dweud pam mor bwysig oedd ‘darganfod’ Ail Symudiad yn ol ym 1980. Fe welais y grwp ar rhaglen ‘Ser’ a sylweddoli fod grwp arall Cymraeg allan yna oedd wedi eu dylanwadu gan Punk a’r ‘Dȏn Newydd’. Roedd Ail Symudiad yn ‘cwl’ a dyma yrru archeb drwy’r post at gwmni Sain yn syth am y sengl ‘Ad Drefnu’ (Sain 76S).

Yn y dyddiau yna, roedd rhaid archebu recordiau drwy’r post, doedd dim siop recordiau yn agos i Lanfair Caereinion a fel arfer byddwn yn clywed am grwpiau Punk ar rhaglen John Peel ar Radio 1 neu rhaglen Stuart Henry ‘Street Heat’ ar Radio Luxembourg a wedyn gyrru am y recordiau drwy’r post at gwmniau fel Small Wonder.

Roedd Peel wedi bod yn chwarae Trwynau Coch a roeddwn yn ymwybodol o Jarman ond ar yr adeg yma doedddwn ddim yn ymwybodol o rhaglen ‘Sosban’ ar Radio Cymru felly dipyn bach o lwc oedd gweld Ail Symudiad ar Ser.

Felly dyma ddod ar draws artistiaid Aberteifi, Ail Symudiad hefo eu alawon gwych a wedyn Malcolm Neon yn gwthio’r ffiniau electronig. Fel dwi’n dweud – pwysig ! Dyma ddechrau o ddifri ar ddilyn grwpiau oedd yn canu yn y Gymraeg. Dyma sylweddoli fod yna bands perthnasol yn Gymraeg – doedd pob band Cymraeg ddim yn perthyn i’r clwb ‘Deinasoriad Denim’ fel y bu i Gruff Rhys eu disgrifio yn ddiweddarach !

Gwelais Ail Symudiad yn fyw am y tro cyntaf yn Aberystwyth a phenderfynais mae ‘Annwyl Rhywun’ oedd y gan orau erioed. Petawn yn gorfod gwneud trefniant o gan Ail Symudiad hefo Cor Meibion byddwn yn dewis ‘’Cymry am Ddiwrnod’. Petawn angen trefniant o gan gyda cerddorfa, hawdd fydda dewis ‘Lleisiau o’r Gorffennol’. Ydi Ail Symudiad yn gallu sgwennu ‘tiwns’ ?

Efallai gyda’r gan ‘Geiriau’ roedd modd rhagweld lle roedd Ail Symudiad yn anelu yn gerddorol. Fel y disgwyl, y stwff cynnar yw’r stwff gorau gennyf gan Ail Symudiad. ‘Garej Paradwys’ yw’r sengl orau a chollais ddiddordeb yn eu gyrfa ar ol hynny, ond mae Rich a Wyn o hyd wedi parhau i fod yn rhywun rwyf o hyd yn falch o dorri sgwrs a nhw. Yn ol ym 1980 roedd Ail Symudiad yn ofnadwy o bwysig i’r hogyn ifanc o Lanfair Caereinion.

 

STOP DOLBEBIN Herald Gymraeg 17 Medi 2014.

 

Yn y de mae nhw ’di clirio cymaint o’r tomenni glo, fe allwch yrru heibio Merthyr bellach heb sylweddoli beth oedd cefndir diwydiannol y dref o ran yr hyn sydd ar ȏl yn y dirwedd. Wrth gwrs yn dilyn trychineb Aberfan, mae rhywun hefyd yn deall pam fod rhaid clirio tomenni glo mewn rhai sefyllfeydd.

Sefyllfa ddipyn gwahanol sydd yng ngogledd Cymru. Blaenau Ffestiniog wedi ei neilltuo o’r Parc Cenedlaethol, trefi Llanberis a Bethesda felly hefyd – gormod o domenni llechi. Ond siawns nad oes harddwch i’r tomenni. Byddaf wrth fy modd gyda’r modd mae tomenni Dinorwig yn ymestyn fel petalau blodyn tua Nant Peris a’r siapiau hyfryd sydd i’w gweld ar lethrau Moel Tryfan wrth i’r llechi lonyddu ar yr ongl naturiol hynny sydd i’w gael gyda unrhyw sgri.

Ond yn ogystal a’r harddwch artistig sydd i’r ‘gwastraff’, y 90% oedd yn anaddas ar gyfer llechi tȏ, mae arwyddocad arall sydd yn llawer fwy pell gyrrhaeddol i’r hen domenni yma. Fel gyda unrhyw safle archaeolegol arall – dyma ein cysylltiad a’r gorffennol a’r ‘hen bobl’. Neu i fod yn fwy manwl gywir wrth drafod chwareli llechi Eryri – dyma gysylltiad a’n cyn dadau neu deidiau.

Yn wir i nifer fawr ohonnom – dyma gysylltiad a’r teidiau – gan fod ein taid neu teidiau yn llythrennol wedi gweithio yn y chwareli llechi. Petae rhywun yn awgrymu troi y dirwedd yn ȏl i’w ffurf naturiol mynyddig gwreiddiol, mae’n debyg byddai’r archaeolegydd ynddof yn gwrthwynebu’r fath syniad.

Dyma archaeoleg diwydiannol – y tyllau chwarel, y tomenni llechi, y gwalia a’r siediau, yr inclêns ac unrhywbeth arall gafodd ei adael ar ȏl gan y chwarelwrs. Harddwch welaf i wrth yrru i mewn i dref Blaenau Ffestiniog neu wrth yrru i lawr Nant Peris. Balchder rwyf yn deimlo wrth yrru drwy’r dirwedd yma – balchder o fod yn ‘perthyn’ a hefyd ymwybyddiaeth fod y bobl yma, disgynyddion y chwarelwrs hefyd yn bobl balch – hyd yn oed os yn dlawd a difreintedig a di-waith ac yn parhau i ddioddef sgil effeithiau Mrs Thatcher yr holl flynyddoedd yn ȏl.

A dyma fi, ychydig ddyddiau yn ȏl ar noswyl hyfryd o Fedi yn sefyll ar ben tomen Chwarel Dolbebin, Dyffryn Nantlle. Edrychaf i lawr ar stad cyngor Bro Sulyn. Edrychaf draw wedyn am chwarel Pen yr Orsedd ac i fyny am Mynydd Mawr a’r Wyddfa bell. Dyma chi le heddychlon, awyr iach, fawr o sŵn y byd heblaw am ieuenctyd Bro Sulyn yn cicio pel yn y maes chwarae i lawr wrth droed y domen. Dyma chi braf.

Ardal Gymraeg yw Dyffryn Nantlle, ardal o harddwch naturiol – ac wrthgwrs fod yr harddwch yna yn ‘eithriadol’ hefyd – does dim angen label ar y dyffryn yma. Rydym yn ardal Kate Roberts i bob pwrpas – dros Moel Tryfan a dyma chi yng Nghae’r Gors, tafliad carreg fel mae nhw’n dweud. Rydym mewn ardal a chysylltiad a’r Mabinogi. Rydym yn agos i un o lysoedd tywysogion Gwynedd – rhywle ochrau Baladeulyn o bosib.

Ar ben y domen mae olion oleiaf tri os nad pedwar o’r hen ‘gwalia’, y cytiau tair ochr oedd yn rhoi lloches i’r chwarelwrs wrth iddynt hollti llechi. Eto dyma archaeoleg diwydiannol. Rwyf wrth fy modd yn tynnu lluniau ac yn dychmygu pwy oedd yn gweithio yma a sut fywyd oedd ganddynt, yn ȏl yn y dydd.

 

Rwyf yma mewn cwmni da. Rwyf yma i ddysgu. Rwyf yng nghwmni aelodau o’r ymgyrch i atal chwalu’r domen. Mae cynllun ger bron Cyngor Gwynedd i gael gwared a’r domen ac i ddefnyddio’r llechi fel cerrig mân, Ar yr olwg gyntaf, byddai’r dyn cyffredin yn meddwl, dim o’i le a hynny – mae hyn wedi digwydd yn barod ar ochr orllewinnol Mynydd Cilgwyn – tomen gyfan wedi diflannu. Y mynydd yn ȏl fel yr oedd.

Ond i’r archaeolegydd diwydiannol fe ddylia hyn fod yn fater o bryder. Rydym yn son yma am gael gwared a thystiolaeth archaeolegol, am gael gwared a rhan o’n treftadaeth. Wrthgwrs mae digon o domenni eraill o gwmpas y lle, mae digon o engreifftiau o ‘gwalia’ i’w cael. Eto mae gwaith yn chwarel pen yr Orsedd yn brysur ddinistrio’r archaeoleg – ond mae’n creu gwaith – mae’n beth da i’r economi leol – yntydi ?

Dydi’r ddadl yma ddim yn gweithio cystal yn Dolbebin. Ger llaw mae canolfan marchogaeth, yn sicr mae hwn yn dafliad carreg go iawn i’r hen domen. Ger llaw mae canolfan breswyl i gerddwyr – mae hon yn edrych draw dros y domen. Islaw, eto tafliad carreg mae Bro Sulyn – hynny yw cartrefi pobl. Islaw mae’r cae chwarae – dyna lle clywais swn y plant yn chwarae, dyna lle roedd y plant yn cicio eu pel.

Canlyniad clirio tomen Dolbebin fydd creu ychydig swyddi gan ddinistrio swyddi sydd yn bodoli yn barod – pa obaith wedyn i’r ganolfan marchogaeth neu’r ganolfan breswyl. Bydd y llechi yn cael eu malu ar y safle – bydd y llwch yn ddigon i fygu unrhyw gerddwr neu geffyl. Bydd y llwch yn ddigon i ymharu ar yr olygfa hyfryd honno draw ar hyd ddyffryn Nantlle am yr Wyddfa.

Ond yn waeth na hynny bydd yr holl loriau yn trawsnewid Talysarn o fod yn bentref gwledig ol-ddiwydiannol i fod yn safle gwaith llychlyd a swnllyd – loriau mawr yn cario llechi fydd ond yn gallu mynd allan o’r dyffryn drwy bentref cul Penygroes.

Ond yn waeth na hyn oll, o golli’r archaeoleg, o ymharu ar yr harddwch a’r tawelwch – oes unrhywun wedi meddwl am y plant bach yna a’u cae chwarae? Oes unrhywun wedi meddwl am oblygiagau’r llwch ar eu heichyd? Gwybodaeth ar y we ‘Stop Dolbebin’.

www.stopdolbebin.com

https://twitter.com/stopdolbebin

 

www.facebook.com/stopdolbebin

 

@ArtFreedomWales Herald Gymraeg 10 Medi 2014.

 

Go brin fod angen unrhyw un, nac unrhyw gyfrwng i’n hatgoffa ein bod yn byw mewn lle cymhleth iawn, a gyda “lle” rwyf yn sȏn am Gymru wrthgwrs. Wedi ei rannu yn ddaearyddol – de / gogledd a’r darn yna yn y canol does neb yn sȏn amdano. (Steddfod yna flwyddyn nesa gyda llaw – yn ȏl i Meifod yng ngwyrddni Mwynder Maldwyn).

            Does dim modd osgoi y rhaniad ieithyddol, byd Kate Roberts a byd Dylan Thomas, iaith y wlad a’r gorllewin gwyllt ac iaith y cymmoedd a’r dinasoedd mawr - (esgob mawr dyna or-gyffredinoli).  Ond dwi’n siwr eich bod yn dallt be dwi’n drio ddweud neu yn weddol ymwybodol o hyn oll.

            Y rhaniad diweddaraf i’n heffeithio yng Nghymru, fel pob man arall, yw’r un sydd wedi ei greu gan dechnoleg – y rhai sydd yn gallu derbyn ebyst ac yn defnyddio ffȏn symudol – a’r rheini sydd yn ymwrthod, neu’n methu ymdopi a thechnoleg newydd. Rwyf yn adnabod ambell ‘Luddite’ Cymraeg eu hiaith sydd yn byw yn hapus heb na ffȏn symudol nac ebost a braf neu gwyn eu byd ddyweda’i. Ond ar y cyfan dyddiau yma, mae pawb i’w weld yn weddol hapus hefo ebyst a defnydd o’r we.

            Lle mae’r ffîn yn fwy amlwg, yw rhwng y rhai sydd yn fodlon ymuno yn y byd cyfryngau cymdeithasol ac y rhai sydd, am bob math o resymau, yn ymwrthod. Rwyf yn dilyn a defnyddio trydar, yn bennaf fel ffynhonnell wybodaeth a newyddion ac ar gyfer hysbysebu digwyddiadau a rhannu gwybodaeth. Yn ddyddiol, mae nifer o storiau archaeolegol yn ymddangos ar trydar, fyddai fel arall byth wedi dod i’m sylw, ac wrthgwrs mae trydar yn y Gymraeg yn fyw ac iach ac yn fwrlwm o wybodaeth a thrafodaeth.

            Y fantais fawr hefo trydar yw ein bod yn dewis pwy i’w ddilyn. Os ydynt yn ddiflas neu yn amherthnasol, hawdd iawn rhoi clic ar ‘Unfollow’. Ac os ydynt yn troi yn gâs neu yn annymunol – unwaith eto – digon hawdd eu dad-ddilyn. Fel arall, eto gan or-gyffredinoli, mae byd trydar yn gallu bod yn le difyr, yn ffynnhonnel bwysig o newyddion ac yn fodd o gadw mewn cysylltiad a’r byd gor-gyflym yma rydym yn byw ynddo.

Ychydig yn ȏl dyma safle newydd yn ymddangos ar trydar – un o’r enw ‘Art Freedom Wales’ (@ArtFreedomWales). Felly gyda diddordeb mawr dyma ddechrau eu dilyn. Hyd yma mae dwy sgwrs wedi eu ffilmio a’u gosod i fyny ar YouTube, un yn Saesneg ac un yn Gymraeg. Ffurf y sgwrs yw panel o bedwar yn trafod ‘mynegi barn yng Nghymru’  a’r rhyddid (neu ddim) a’r rhwystrau ynghlwm a hynny. Rydym yn son am fynegi barn am y byd celfyddydol Cymreig yn y cyd-destyn yma.

Y panelwyr ar gyfer y sgwrs gyntaf (Saesneg) yw Lisa Jen o’r grwp 9Bach, y dramodydd Tim Price, y ffotograffydd Leah Crossley a’r bardd a’r awdur Kathryn Gray. Tindroi o amgylch yr Iaith Gymraeg mae eu sgwrs. Rydym wedi clywed a thrafod hyn o’r blaen hyd at syrffed. Efallai mae’r ateb syml, ar un sydd byth yn cael ei ddweud yn blaen rhag pechu, yw fod angen i’r di-Gymraeg wneud llai o esgusion, magu mwy o hyder am eu Cymreigtod – a dysgu’r bali Iaith ! Does dim modd osgoi hyn, dim ond drwy ddysgu Cymraeg mae modd cyfoethogi’r profiad o fyw yng Nghymru.

Mae peidio dysgu Cymraeg a byw yng Nghymru chydig bach fel mynd am dro yn y car drwy Eryri a gwrthod edrych drwy’r ffenestr a gwerthfawrogi’r golygfeydd. Fel mynd i Cegin Bryn a a peidio bwyta - rwyf yn mawr obeithio bydd Art Freedom Wales yn ymestyn y drafodaeth.

Sgwrs 1

https://www.youtube.com/watch?v=pNv1J0_jRQY&utm_content=buffer82671&utm_medium=social&utm_source=twitter.com&utm_campaign=buffer

Sgwrs 2 

https://www.youtube.com/watch?v=ovk2Yo9EQMU 

Ffenestr Llywelyn ab Iorwerth a Siwan, Trefriw, Herald Gymraeg 3 Medi 2014.

 

 

Newydd ei gyhoeddi mae’r llyfr hyfryd ‘Stained Glass from Welsh Churches’ gan yr awdur Martin Crampin drwy wasg y Lolfa. Dyma’r ‘Beibl’ i unrhywun sydd a diddordeb mewn ffenestri lliw yn Eglwysi Cymru. Mae’n lyfr swmpus, yn gorlifo o wybodaeth ac yn frith o lyniau lliw. Fe fydda rhaid i’r lluniau fod yn lliw os am wneud unrhyw synnwyr o’r deleweddau wrthgwrs, ond dyma chi lyfr wirioneddol hanfodol i’r ymwelydd a’n heglwysi Cymreig.

            Ychydig yn ȏl roedd gennyf awr i’w “wastraffu” yng Nghaergybi a dyma fynd yn unswydd i Eglwys Sant Cybi i weld ffenestr William Morris (y Goeden Fywyd), uwchben cofeb W.O Stanley. Ond dyma’r peth, bu i mi eistedd yno am dros hanner awr yn edrych ar yr un ffenestr yma. Heb os, dyma ddarn o gelf, heb os dyma rhywbeth all roi pleser tu hwnt i’r bwriad gwreiddiol o fod yn ffenestr goffa. Mae gwyrddi’r Goeden Fywyd yn hudolys – mae treulio amser gyda’r ffenestr yma llond cystal ac ymweliad ac oriel gelf.

            Ond ffenestr ryfeddol arall sydd dan sylw yr wythnos hon. Ffenestr na wyddwn amdani yn Eglwys Santes Fair, Trefriw. Gan fod Eglwys Santes Fair yn un o byrth prosiect ‘Ein Treftadaeth’ Cadw / Cyngor Conwy mae’r eglwys ar agor. Rwyf yn gyfarwydd a’r eglwys hon achos yn y fynwent mae carreg fedd Ieuan Glan Geirionydd, ewythr i Gwilym Cowlyd wrthgwrs.

            Rwyf yn galw heibio bedd Ieuan Glan Geirionydd wrth reswm, ond am y tro cyntaf, i mewn a fi i’r eglwys. Mae cofeb arall i Ieuan Glan Geirionydd ar y wal orllewinnol, ond y ffenestr ar ochr ogleddol i gorff yr eglwys sydd o ddiddordeb i mi y tro hwn. Dyma chi ffenestr gymharol anarferol, sef fod cymeriadau hanesyddol Cymreig yn cael eu portreadu.

 

            Ffenestr wedi ei gwneud gan A.R. Mowbray & Co ac yn dyddio o 1933 yw hon. Ffenestr goffa i’r rheithor Gomer Price a fu’n gofalu am Eglwys Trefriw a Llanrhychwyn rhwng 1920 a 1932 yw hi ond yr hyn sydd yn anarferol yw mae Llywelyn ab Iorwerth a’i wraig Siwan sydd yn cael eu portreadu.

            Ar yr agraff gyntaf dyma chi ffenestr ofnadwy o liwgar. Saif Llywelyn gyda’i gleddyf allan a’i darian gyda’r ddraig goch arni, ar ei ochr chwith, mewn gwisg borffor a choron aur. Uwch ei ben mae tarian arall, sef ei arfbais. Wrth ei ymyl ond yn ffenestr arwahan mae Siwan, (merch y Brenin John). Eto mae Siwan yn hynod lliwgar, mewn gwisg oren a choch, er mae wyneb y ddau ohonynt yn ddi-liw bron – dim ond ychydig o baent i amlygu llygaid a cheg.

            Fel gyda’r Goeden Fywyd (William Morris & Co) dyma chi ffenestr sydd yn gweithio fel darn o gelf. Unwaith eto eisteddais am dros ugain munud, yn syllu, yn astudio, yn rhyfeddu, yn cyffroi – dim ond un gair – hyfryd. Ond rwan at y cwestiwn mawr. Pam felly fod hon yn ffenestr mor ddiethr i mi, a felly mi dybiwn yn ddiethr i gymaint arall?

            Sut fod ffenestr lliw o un o arwyr hanesyddol Cymru, Llywelyn Fawr, wedi bod cystal cyfrinach? Pwy a wyr, ond rhaid argymell eich bod yn mynd draw i Drefriw i weld y ffenestr hyfryd hon. Dywedwch wrth ffrindiau a pherthnasau, gallwch gael panad yn y Felin Wlan (yr hen bandŷ gwlan) ond chewch chi ddim bwyd poeth yno, dim ond cacan a panad.

Llywelyn Fawr a Ieuan Glan Geirionydd mewn un lle – ddim yn ddrwg nacdi – ac os cewch gyfle ewch i’r siop Gymraeg leol ac archebwch gopi o lyfr Martin Crampin, fe gewch ddefnydd a phleser rwy’n sicr !

 

http://www.martincrampin.co.uk/research/stainedglass.htm

http://www.ylolfa.com/uploads/ais_saesneg_haf_2014.pdf