Sioe Gelf Coleg Menai, Herald Gymraeg 25 Mehefin 2014.

 

 

Rwyf am ddychwelyd i’r Byd Celf yr wythnos hon, a sȏn ychydig am Sioe Gelf Myfyrwyr Coleg Menai, sef y sioe ddiwedd flwyddyn i’r myfyrwyr celf sydd yn graddio a’r rhai sydd wedi cwblhau blwyddyn sylfaen.

Heb or-symleiddio, dyma arlunwyr y dyfodol, dyfodol y Byd celf yng Nghymru a roeddwn wedi cael gwahoddiad gan y Coleg i fynychu’r Noson Agoriadol. Edrychais ymlaen yn amlwg. Ond mae trȏ bach i’r stori. Wythnos ynghynt roeddwn wedi bod i gerdded hefo’r arlunydd Cymreig, Iwan Gwyn Parry. Petae rhaid i mi ddewis, Iwan yw fy hoff arlunydd Cymreig o’r 20fed ganrif hwyr / 21ain ganrif. Fy hoff arlunydd yn gyffredinol ar hyn o bryd yw Edward Burne-Jones, fy hoff arlunydd erioed, yn y byd, yw J.M.W Turner – os ond am y llun o Gastell Dolbadarn.

Mae Iwan yn gweithio ar lun ar gyfer clawr llyfr rwyf yn ei sgwennu i Gwasg Carreg Gwalch a roedd y ddau ohonnom wedi mynd am dro i Bryn Cader Faner y garnedd gladdu anhygoel hwnnw o’r Oes Efydd yn uchel yn y mynyddoedd ger Llandecwyn.

Yn ddigon naturiol, fe sonias fy mod yn edrych ymlaen i’r Noson Agoriadol, a dyna’r tro cyntaf i mi amau fod rhywbeth mwy i hyn nac y gwyddwn.  Atebodd Iwan drwy ofyn “be ti’n mynd i ddweud?” Nes i ddim deall yn iawn, be dwi’n mynd i ddweud? Be dwi’n mynd i ddweud am beth felly? (Dwi’n gwneud ati chydig cofiwch!)

Catrin Williams (chwith)  hefo Iwan Gwyn Parry :

 

Felly wrth droi fyny yng Ngholeg Menai gyda rhyw deimlad fy mod yn mynd i orfod gwneud rhywbeth, ond neb di dweud yn iawn, dyma ofyn mewn ffordd ddigon hamddenol beth oedd cynlluniau’r noson a dyma sylweddoli mae fi oedd y “gŵr gwadd”, y fi fydd rhaid rhoi y tystysgrifau i’r myfyrwyr a bydd angen ychydig eiriau gennyf ar y diwedd.

Dim problem, felly heb baratoi, dyma ddyfynu Francis Bacon, “Mae’n rhaid chwalu er mwyn creu”, a lansio mewn i araith am sut mae cadw’r purdeb creadigol yn wyneb yr holl ddylanwadau, yr holl wybodaeth sydd ar gael, yr feirniadaeth sydd i ddod gan yr adolygwyr a gor-ddylanwad y Cyfryngau. A wedyn, dyma ososd her – sut mae gwneud hi yn y byd go iawn, tu allan i furiau saff Coleg Menai, y groth creadigol yma lle mae popeth yn bur?

Byddaf yn datgan yn aml, na ddylid ymddiried mewn person creadigol sydd ddim yn cymeryd gofal o’i ddelwedd. Er fod modd gwrth-ddweud hyn, ac efallai’r un mwyaf creadigol yw’r un sydd yn malio dim am ei edrychiad, mae pawb yma wedi gwisgo yn dda, welais i rioed gymaint o ‘steil gwalltiau’ mewn un ystafell. Byddai Vivienne Westwood yn falch iawn o weld y myfyrwyr yma yn edrych fel “unigolion” yn hytrach na’r cynnyrch, lein-ffatri Top Shop arferol.

Ar ddiwedd fy araith, a finnau erbyn hyn yn dra emosiynol wrth ganmol safon y gwaith a’r bwrlwm amlwg yn yr ystafell, roedd rhaid cyfaddef fod yn rhaid iddynt “weiddi” yn y Byd Mawr Cystadleuol – bydd rhaid gwneud datganiad a bydd rhaid i’r datganiad yna fod yn un uchel ei gloch – rhywsut ……..

Yn sefyll allan i mi ar y noson roedd gwaith Gweni Llwyd, a hithau o Ddyffryn Nantlle, mor, mor ifanc ac eto mor dalentog. Rhywbeth arall am Gweni, a dim byd i wneud hefo’i gwaith celf , ond os oedd unrhywun yn yr ystafell y noson honno fyddai yn gwenud ‘muse’ ar gyfer freswin cyfredol o ‘The Blessed Damozel” gan Dante Gabriel Rossetti, Gweni oedd honno. Mae ganddi wedd a naturioldeb sydd ond gan ferched Cymru ac un peth amlwg am yr holl waith yn yr arddangosfa – doedd neb yn gwenud celf traddodiadol. Petae yna gyn-Raffaelydd yng Ngholeg Menai bydda ferswin newydd o’r ‘Damosel’ gyda Gweni fel y wyneb (er bydda rhaid rhoi gwallt coch iddi er mwyn bod yn muse gyn-Raffaelaidd) wedi sefyll allan.

 

Gwaith heriol sydd gan Natasha Brooks, mae’r fideo ohonni yn y baddon yn sicr hynny, noeth ac yn defnyddio cyfrwng anisgwyl (sef baddon go iawn), ond mae’r fideo ohonni yn dawnsio mewn cae o flaen gwartheg yn well byth. Dyma waith ar sowdl Bedwyr Williams, cysyniadol felly – ond dychmygaf y fideo yma yn mynd un ‘feiral’ ar youtube.

Gwaith mwyaf heriol Brooks, ac o bosib y gwaith mwyaf heriol yn yr holl arddangosfa, ac yn sicr yr un sydd wedi bod yn “ddadleuol” yw ‘Blood Bean’, sef planhigyn wedi tyfu a’i fwydo gyda gwaed misglwyf Miss Brooks. Y tabŵ olaf fel mynegodd un o’r tiwtoriaid ar y noson. Wrth i mi ei chanmol yn fy ariath clywodd gyfaill i mi rhywun yn gofyn “Who is this ? why is he talking about menstrual blood ?” Ateb fy nghyfaill oedd “He’s a famous Welsh Punk Rock star” a dyna gau ei geg yn syth.

 

Talent arall amlwg yw  Anthony Morris sydd yn ail-greu, dehongli ac ymdrin ac hen ysbytai, Dinbych a Minffordd yn benodol. Dyma waith ar yr ymylon go iawn, atgoffwyd mi o waith yr anturiaethwyr dinesig ‘”28 Days Later”, sydd yn tynnu lluniau mewn adfeilion ac adeiladau caeedig (ddim mor gyfreithlon a hynny).

 

Un arall oedd yn sefyll allan, mewn siwt a thei ac yn edrych fel ymgymerwr, oedd Billy Bagilhole o Bwllheli, sydd ar ei ffordd gyda llaw i Coleg Celf Chelsea – roedd ei bortread anferth yn hawlio sylw, un o fyfyrwyr Iwan Gwyn Parry – gwyliwch allan am  Billy yn sicr.

 

Fel soniais, roedd safon uchel yma, cefais fy ysbrydoli, mwynhais yn fawr, er fy mod yn treimlo yn ofnadwy o hen ymhlith y myfyrwyr ifanc, ond rhaid cyfaddel byddai chydig bach o J.M.W Turner neu Burne-Jones neu hyd yn oed (a maddeuwch am hyn) arlunydd mor an-heriol a Christopher Williams, wedi bod yn chwa o awyr iach ymhlith yr holl stwff heriol / cysyniadol.!

A son am ‘famous Welsh Punk Rock star’, wrth gael fy nghyflwyno i rai o’r myfyrwyr roedd yn berffaith amlwg nad oedd clem ganddynt pwy oedd Anhrefn na pwy oeddwn i. Rhaid chwerthin, ac unwaith eto dyma gael fy atgoffa o pam mor wael yda ni yng Nghymru am ein triniaeth o ddiwylliant cyfoes a hanes y diwylliant hynny. Nid cymaint eu bod ddim yn cofio’r  Anhrefn ond mwy na thebyg rioed di clywed Y Blew, Llygod Ffyrnig, Geraint Jarman na’r Cyrff chwaith – a mae hynny yn rhywbeth ddylid ei ddysgu yn ein Colegau ac Ysgolion – yn sicr yn y meusydd creadigol.

Petae Joe Strummer wedi bod yno yn yn lle Rhys Mwyn, sgwn’i faint fydda wedi gwybod am The Clash? Heblaw am hynny mae celf Cymreig yn fyw ac iach ac ar ddangos yn Coleg Menai nawr !

Gruff Rhys / American Interior @ Gwyl Lenyddiaeth Dinefwr.

My 'gig' at Gwyl Lenyddiaeth Dinefwr was to lead a walk up to Dinefwr Castle, medieval home to the Princes of Deheubarth, Arglwydd Rhys, Rhys Gryg etc Technically this 'gig' was tour guiding rather than a performance although I do tell some stories and certainly my tour guiding includes an element of psycho-geography. But my point here, is that probably for the first time in recorded history, a tour guide got to support Gruff Rhys - now that's pretty cool and one for the CV !

I also have to thank Literature Wales for describing me as 'Legendary Punk Rock Musician, Antiquarian and Author', which I have now used palagiarist style for my twitter account. All true by the way except for the bit about being a musician.

The walk up to Castell Dinefwr is well attended, surprisingly so in one sense, it's 11-30am on a Sunday morning, but probably best time for a walk - get everybody fit and healthy before they sit down and listen to some serious poetry. I start with the two Roman Forts within Dinefwr Park, talk about the A40 and the road to Moridinum (Caerfyrddin) and give them a sense of geography - where are we ? I mention context a lot - this is important.

My "talk" is mainly in Welsh but we do bi-lingual commentary easily enough for the half-doxen or so non-Welsh speakers who tell me they follow quite a bit of the Welsh commentary anyway. We do not spot the White Cattle on our walk up to the castle.

We have a lot of fun, a few of my poor jokes about 'holiday homes', the first Eisteddfod being at Degannwy Castle under Maelgwn Gwynedd rather than at Aberteifi under Lord Rhys just to wind up the Llandeilo posse and we talk about William Marshall's round tower at Pembroke before dealing with the 17th century summerhouse on top of Dinefwr keep.

Gwyl Lenyddiaeth Dinefwr deserve a huge thanks for sticking this on the programme - a bit of history !!!! And of course, the usual story, so many had never been up to Castell Dinefwr before - job done !
Happy historians :

Next stop was a bit of lunch and we check out the BBC Horizons Stage. Now this is probably well intentioned, great idea in one sense and certainly good to have a music stage at Dinefwr. But, there is a BUT, and having talked to a couple of other people I was not alone in thinking this - I am not Mr Controversial for the sake of it, and I think the Welsh twitterati types will probably disagree but I got the impression that some of the artists probably needed a bit more development before being thrust into the limelight so early on in their career.

Front covers of Welsh language magazines, endless Media coverage / Hype (and even Can i Gymru for some of them which is never the best or coolest of ideas) is too much too soon. Think of why Cool Cymru worked so well? Because those bands learnt their craft before going on Top of the Pops - by playing small venues - the TJ's circuit if you like, and learnt to play and perform before hitting the next step on the rocky road to fame.

I was slightly disappointed / concerned - concerned that the BBC have the audacity to 'select 12 bands to promote' thereby leaving all the other talented artists out there to sink? I'm concerned that maybe no one is out there to advise these young artists - as I said I was not the only one, I spoke to journos and fellow managers about this and they all felt the same - I felt less guilty.

I do get to meet Y FFUG and that cool-young-thing that sings for them - it was a meeting of Punks - I do like them despite my semi critical review of the EP. I think he knows ...... I tell him not to compromise his art to please the Welsh intelligentsia. My tweet of the picture gets a 'like' from legendary Scouser and Mighty Wah, Pete Wylie....

http://link2wales.co.uk/2014/crudblog/ep-review-y-ffug-cofiwch-dryweryn-rasp-cd58j/

The fact that these young artists are OBVIOUSLY HUGELY TALENTED is not being disputed - it's the fact that we are asking too much of them too soon. I am the concerned parent !

Slightly off the beaten track (down a corridor in Newton House and a bit hard to find / stumble across) was one of the highlights of Dinefwr, the art exhibition, all Warholian and colourful by Swci Boscawen, one time lead singer of Welsh Punk band Doli, them solo star as Swci Boscawen, now bonafide artist (visual). I loved the cushions and consider ordering some for my office. I did not intend using such wonderful cushions later in the day for sitting on to watch Gruff Rhys.

The wonderful Jeff Towns is there with the mobile Dylan bookshop - it's busy - people do love old / antique books. He's a brilliant ranconteur, always great to talk to Jeff - we talk Dr William Price, Llantrisant of course !

So it's time for Gruff Rhys, American Interior - I have a quick chat with managers Alun Llwyd and Kev Tame and then head off to try and find a seat in the overflowing tent.

Now this is really interesting, it's almost more of  a conceptual art happening come historical lecture than a traditional Rock'n Roll gig. Gruff Rhys presents us with  visuals (got to be seen really to make full sense)  about John Evans, from Waunfawr in Eryri / Snowdonia who under the dodgy advise of Iolo Morganwg goes in search of Welsh Speaking Native Americans in the 18th century.

What a story ! and trust Gruff to get this ! Brilliant, quite brilliant. This is another form of psycho-geography. You realise how close Gruff is to Bedwyr Williams - even down to the black suit. We do get a huge amount of Welsh History.

The introductory film with Gwyn Alf Williams which they have found from somewhere, with Philip Madoc on narration, inspires but does wrongly suggest that Madog, son of Owain Gwynedd? was born at Dolwyddelan Castle. If Madog was born at Dolwyddelan it would have been at the earlier nearby site of Tomen Castell, a motte in the Lledr Valley - also possibly / probably  the birthplace of Llywelyn ab Iorwerth (Llywelyn Fawr).
It was Llywelyn Fawr in the 1220's who built Dolwyddelan Castle - therefore his "uncle" could not have been born there. Hmmmm, not too sure here I must confess .... but a great story .....

Musically Gruff is on fine form. I have never heard him hit the high notes so well - this is Gruff Rhys in fine voice - comfortable, surprisingly articulate - the tunes of course are just that - great tunes. American Interior the title track is a great pop song and we get a 2 hour show which is part lecture / part great pop songs all done pretty well acoustically with a few vinyl records for sound effects.

Gruff is really funny - this also makes him a great ranconteur - he has a political edge, which is delivered with humour. His parting shot of 'Tax The Rich' is worthy of Class War / Rock Against The Rich but at one point when he mentions that John Evans get's to work for the Spanish Government looking for a route across America to the Pacific, Gruff cites this as another example of the Welsh language helping you get a job. Classic.

The mind set here is pure Bedwyr Williams. This is the artist in Gruff coming out, not just the Super Furry rock star.

I attended a talk or rather Bedwyr Williams in Conversation recently at Mostyn and Bedwyr presented us with probably the most shocking statement in the art world that I had heard in a very long time. Bedwyr compared the English language to a Ferrari and the Welsh language to a Vintage Car with the artist being told how to drive by the passenger. If I understood Bedwyr correctly, he does not work through the medium of the Welsh language for fear of the Welsh Intelligensia. Doing what exactly? Correcting his Welsh grammar?
If, IF, this is the case  the shame on us all for allowing this to happen, shame on the Welsh intelligentsia, and Bedwyr is a member of Gorsedd y Beirdd - the Welsh elite if there ever was a Welsh elite. So what's the point ?

Actually, that's another question I ask myself occasionally (not that often) - what exactly is the point of the Gorsedd - beyond Iolo and Cynan and fantasies of a rather suspect Victorian kind? I'm currently reading Fiona MacCarthy's 'The Last Pre-Raphaelite, Edward Burne-

 

Jones and the Victorian Imagination' and she touches on some of the Victorian attitudes .... it's interesting if slight uncomfortable stuff at times.

Bedwyr In Conversation @ Mostyn :

So maybe we should have Bedwyr and Gruff in conversation - the meeting of minds, the two artists, without doubt two of the greatest Welsh Visionaries of the 21st century. Gruff does most of his talking in Welsh, he is not afraid, we are in Wales, no-one objects or is even slightly bothered. He does bilingual rather well. For Gruff this is a VERY articulate dude on stage. Knowledgeable and passionate, interesting and crucially - funny!

It does concern me that Bedwyr does not / can not create in Welsh, but also I passionately believe that an artist should do exactly what they want to do. In that sense I cannot fault Bedwyr's art - he is without doubt a genius /visionary. As is Gruff Rhys - but Rhys will at least storm the barricades.

It's interesting with Gruff Rhys, because he is the darling of the Welsh scene, he always has been since Ffa Coffi Pawb days and right through Super Furry days. To that extent Rhys is also restricted. The love him, they agree with his every word, he is a revolutionary but the audience I suspect are not.

On the Friday, David R Edwards had given an edgy interview with the BBC's Huw Stephens. They love Dave these days too, not so back in the day when Datblygu truly stormed the barricades. What becomes of us all I wonder, one time punks now given slots in a Literature Festival?

A final thought for John Evans, a misguided visionaries or a complete fool? - to be honest Gruff tells a great story - I would have Bedwyr, Gruff, Jeff Towns and Swci Boscawen, David R Edwards and John Evans along with Iolo Morganwg and Dr William Price around for dinner any day. (Pagan) God Bless the Visionaries and Raconteurs.

The star of the show, John Evans (Waunfawr) :

Eglwys Llanfaelrhys Herald Gymraeg 18 Mehefin 2014.

 

“Llanfarlus” medda nhw ar lafar (swn ‘u’ er fod Rhys yn swn ‘u’ hefyd yntydi), ond Llanfaelrhys i fod yn fanwl gywir, dwi’n ochri hefo’r “plismyn iaith” dyddiau yma,yn yr ystyr fy mod yn cytuno fod angen cadw a chodi safon ein iaith yn enwedig wrth sgwennu ac ar y Cyfryngau. Ond wedyn, dyna’r peth diddorol am iaith lafar a’r amrywiaeth lleol sydd yma yng Nghymru – mae hyn yn rhywbeth i’w ddathlu hefyd.

                        Felly dyma ni yn ymweld ag Eglwys Llanfaelrhys ac yn dechrau ein sgwrs wrth drafod y ddau enw, Iaith Pen Llyn ac enw’r saint sydd yn rhoi ei enw i’r eglwys, Sant Maelrhys. Egwlys hynafol yw hon, wedi ei chodi  o garreg lleol rhywbryd yn y canol oesoedd er fod gwaith adeiladu diweddarach wedi cuddio rhan helaeth o’r muriau gwreiddiol canol oesol. Yn y wal ogleddol gallwn weld bwa un o’r hen ddrysau a hwn sydd yn rhoi’r awgrym o’r adeiladawith Canol Oesol gan fod y bwa yn un miniog.

            Gellir gweld olion bwa drws arall yn y wal ddeheuol a mae’n amlwg iawn i unrhyw ymwelydd fod y gangell yn ychwanegiad diweddarach gan fod rhaniad amlwg yn y wal rhwng y gangell a chorff yr eglwys. Diweddarach hefyd yw’r fynedfa orllewinnol. Dyma hanes ein eglwysi wrthgwrs, adeiladau wedi eu hymestyn, trwsio, ail godi – adeiladau sydd yn ddigon anodd i’w dehohngli a’u dyddio o ganlyniad i’r holl waith adeiladu.

            Perthyn i’r 15fed ganrif mae’r fedyddfaen sydd wedi ei wyngalchu a mae addurniadau diddorol ar ei ochr. Y nodwedd arall sydd yn dwyn sylw yr ymwelydd yw’r cofebau pres i deuluoedd Ysgo a Meillionydd ar y wal ger y fynedfa orllewinnol.

 

 

Ond mae llawer mwy i Lanfaelrhys na nodweddion pensaerniol yr eglwys hynafol, mae yma fynwent o bwys, mynwent lled hirsgwrr gyda charreg-march i’r de-orllewin. Yma yn y fynwent mae carreg fedd Mildred Elsi Eldridge (1909-1991). Un o’r pethau mwyaf diddorol am ei charreg fedd yw fod cyfeiriad at ei gwr, yn aml mae rhywun yn son am Elsi Eldridge fel “Mrs R.S Thomas” ond mae hynny yn ofnadwy o beth yntydi.

Dyma chi arlunwraig o fri, efallai yr arlunydd Cymreig sydd heb gael ei dyledus barch, a sgwni os yw hyn oherwydd enwogrwydd ac amlygrwydd ei gwr, R. S?. Rhaid canmol Oriel Plas Glyn y Weddw am eu hymdrechion i ddod a gwaith Elsi i’r amlwg dros y blynyddoedd ac yn wir mae crynodeb da o fywyd a gwaith Elsi yr arlunydd i’w gael ar safle we Plas Glyn y Weddw.

http://www.oriel.org.uk/cy/e/elsi-eldridge
 

Carreg fedd hynod yw hon gan Elsi, llechan yn gorwedd yn wastad ar y llawr yng nghornel de ddwyreiniol y fynwent gyda carreg gyfagos yn cwblhau y bedd. A’r geiriau yna wedyn “AC YN EI YSBRYD, R.S. Thomas (1913-2000)” a hynny gan fod R.S yn gorwedd yn rhywle arall ! Diddorol os nad doniol (bron) ac eto rhywsut addas o ystyried cymhlethtod bywyd y ddau gymeriad hynod yma. Un o fy hoff lyfrau yw un Byron Rogers ‘The Man Who Went Into The West’ – llwyddodd Rogers rhywsut i ddal yr ysbryd yma, i gyfleu Manafon a Rhiw mor fyw, mor lliwgar nes fod rhywun “yno” drwy ddarllen.

 

 

Gerllaw cawn feddau’r Keatings a llechan arall yn gorwedd ar y llawr i’r tair chwaer, Eileen (1886-1996),  Lorna (1890-1981) a Mary Honora (1892-1977). Y chwiorydd oedd yn gyfrifol am adfer Plas yn Rhiw ar ol ei brynu ym 1938, ty sydd bellach ym meddiant yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Wedi eu geni yn Oes Fictoria ond wedi byw i weld dyfodiad y Sex Pistols a Punk Rock – dyna chi rhywbeth i ‘neud ni feddwl – go brin fod y Sex Pistols yn canu yng Nghaerffili wedi cyffwrdd bywydau’r Keatings !

Rhywbeth sydd yn rhan o’r bregeth yn ddiweddar yw pwysigrwydd diwylliant a’r Iaith Cymraeg yn y dirlun ehangach archaeolegol. Yn ddiweddar bu i mi fynychu Ysgol Undydd i ddathlu gwaith yr archaeolegydd Bill Britnell (Ymddiriedolaeth Archaeolegol Clwyd Powys) a mor falch oeddwn i glywed fod Bill, yn ei arolwg ac adroddiad archaeolegol o ardal Llangollen, yn cynnwys chwiorydd Plas Newydd, Ladis Llangollen yn ogystal a’r awdur, bardd, athronydd a’r anarchydd John Cowper Powys. Hynny yw mae archaeoleg yn berthnasol, yn cynnwys y lle a diwylliant, nid cloddio yn y pridd yn unig !

O Nottingham oedd y Keatings yn wreiddiol a does dim awgrym iddynt ddysgu Cymraeg. Roedd Clough Williams Ellis yn ffrind iddynt ac yn sicr bu Clough yn gefn i’r gwaith o adnewyddu’r Plas, Diddorol hefyd yw nodi i Honora, y fenga, dderbyn O.B.E (peth dadleuol heddiw wrthgwrs !) am ei gwaith yn y Cyngor gyda gofal plant a chyfnod mamolaeth. Di-briod, yn perthyn i oes a fu ond wedi gwneud cyfraniad.(Rhaglen arall i Ffion Hauge dybiwn i).

Gyda criw Heneiddio’n Dda Nefyn bu i mi ymweld a Llanfaelrhys, criw dymunol tu hwnt ac wrth sefyllian yn y fynwent ar ddiwrnod braf o Fehefin, dyma gytuno fod y fangre hon yn le weddol braf i dreulio weddill oes, fel mae nhw’n dweud yn aml, “yn agosach i’r nefoedd”. Ewch i weld mynwent y merched blaengar !

'My People' Caradoc Evans Herald Gymraeg 11 Mehefin 2014.

A’i ‘My People’ (1915) gan Caradoc Evans yw’r cyfateb Eingl-Gymreig (yn Saesneg ond o Gymru) i weithiau Kate Roberts (yn Gymraeg o ogledd Cymru)? Mae Evans yn cyhoeddi rhai blynyddoedd ynghynt, cyhoeddir ‘Traed Mewn Cyffion’ ym 1936 a ‘Te yn y Grug’ ym 1959 ond heblaw am y pegwn daearyddol, a’r cefndir chwarelyddol yn hytrach nac amaethyddol gan Kate, mae yna debygrwydd rhyngddynt.

Wedi’r cyfan, onid rhagrith a chrefydd sydd wrth wraidd cymaint o’r gwaith, sgwennu am y pethau bach dibwys (bron) dydd i ddydd ymhlith pobl sydd mor grefyddol gul mae’n anodd credu bod gwaed go iawn yn cylchredeg drwy eu cyrff. Yng ngwaith Caradoc Evans mae’n fwy amlwg mae rhagrith crefyddol anghydffurfiol sydd dan y lach ganddo.

Cytunaf felly, fod Caradog ddipyn mwy amrwd na Kate, yn llai diniwed mewn un ystyr ac yn fwy parod i herio ond mae’r ddau awdur yn ymdrin a’r gymdeithas o’u hamgylch, eu cymdeithas nhw, y gymdeithas mae’nt yn eu hadnabod a wedi gwreiddio ynddi. Dim ond adlewyrchu mae’r ddau awdur mewn gwirionedd.

Y teimlad o ddarllen yw clawstroffobia, a dwi ddigon hen i gofio pobl fel a ddisgrifir gan Kate Roberts, mae nhw’n marw allan yn raddol, fel y deinosoriaid, ond dwi yn cofio’r ‘Sych Dduwiol’ a doeddwn ddim wedi fy ngeni pan gyhoeddwyd campweithiau Evans na Roberts.

Rhoddais y gorau yn ddiweddar i ddarllen ‘Te yn y Grug’, yn bennaf achos doedd gennyf ddim amynedd darllen am y cecru dibwys, y ffraeo am ddim byd, y cenfigen rhwng Begw a Mair. Bywydau bach diflas yn ffraeo am ddim byd. Diflas yw hyn, nid campwaith lenyddol ond drych ar bobl bach druenus – diolch byth fod hyn drosodd – dim mwy o beidio siarad ar y Sul oherwydd enwadaeth neu achos fod rhywun wedi cyrraedd siop y pentref cyn y llall.

‘The most hated man in Wales’, dyna un disgrifiad  o Caradoc Evans, ac yn syth dyma feddwl, “rhaid bod Caradog wedi gwneud rhywbeth yn iawn felly”. Ond mae’n waith caled gweithio fy ffordd drwy’r iaith Beiblaidd Gymreig / Hen Destament-aidd a ddefnyddiwyd gan Caradoc. Nid hawdd uniaethu a’r cymeriadau, haws eu drwglicio a dydi hynny ddim yn help i ddarllen.

Fel arfer mae rhywun yn darllen nofel er mwyn mwynhad, er mwyn ymgolli, er mwyn anghofio am bwysau gwaith, er mwyn ymlacio cyn cysgu – ac er mwyn pleser ond mae darllen gwaith Roberts ac Evans yn fy ngholli yn hyn o beth. Dyma waith hanesyddol ddiddorol ond does fawr o bleser o ddarllen. Dyma’r Gymru Oedd, mor wahanol i Cymry Fydd gan Islwyn Ffowc.

Dyna dwi di weld mor ddiddorol am ‘My People’, y fath ymysodiad ar rydfrydiaeth anghydffurfiol, ac yn sicr fe gafodd y llyfr effaith yn ol ar ddechrau’r 20fed ganrif, ond does dim gobaith yma. Yn wahanol i Kate Roberts does fawr o ddiwylliant rhywsut chwaith – oleiaf hefo Kate rydym yn gallu uniaethiu a’r diwylliant hyd yn oed os yw’r culni a’r dibwys yn chwalu awydd rhywun i orffen llyfr.

Dydi Evans ddim ofn ymdrin a rhyw, agweddau ddigon afiach, rhagrith sydd yn croesi llinellau pendant iawn – does dim o hynny yn llyfrau Kate ac eto rydym yn gwybod fod yna blant allan o bridoas yn y gymdeithas chwarelyddol hefyd – ond does neb am gyfaddef.

Heddiw byddai adolygiadau y Western Mail o 1915 yn cael eu defnyddio fel broliant, “the literature of the sewer”, a dyna yn union a welir ar gefn y clawr ‘My People’ a ail-gyhoeddwyd gan Llyfrau Seren 1987. Pa well sylw na sylw drwg. Dyma sut mae creu “ni a nhw” – pa ochr mae rhywun am sefyll – does dim tir yn y canol, dim gofod i’r di-farn.

“we take leave to say that there is not a Welshman living of any literary note who will commend the narrative” meddai’r Western Mail eto. Felly beth am ddadlau mae gwerth ‘My People’ a llyfrau Kate Roberts yw’r drych yna ar y gymdeithas Gymreig a Chymraeg yn achos Kate. Rhyw fratiaith Saesneg hefo geiriau Cymraeg mae Caradoc wedi ei blethu i’w Iaith Feiblaidd. Dyma ni gofnod o gyfnod drwy lenyddiaeth – gwerthfawr o ran hanes cymdeithasol, pwysig yn sicr.

Oes,mae gwerth astudio’r awduron yma yn yr ysgolion a’r colegau, oes mae angen eu gwerthfawrogi a’u dadansoddi – hyd yn oed os yw’n anodd darllen, anodd gwerthfawrogi yn yr ystyr fod y gymdeithas dan sylw yn un rydym yn well hebddi – fod y Gymru Fydd yn ddipyn gwell lle.

Rwyf hefyd yn gweld rhywbeth diddorol iawn am berthnasedd Kate Roberts i ni yma yng Ngogledd Cymru, does dim modd ei hosgoi – ond dydi Caradoc Evans ddim yn gwneud argraff, Dydi Ceredigion ddim mor bell a hynny, ac eto dydi ‘My People’ yn golygu dim i ni. Rydym yn byw mewn gwlad ofnadwy o blwyfol a rhanbarthol, ac heb os mae’r Iaith Gymraeg yn ffactor yn hyn o beth.

Y cwestiwn mawr yw sut mae cael golwg felly ar y Gymru gyfan yn ei holl amrywiaerth a gwneud rhyw fath o synnwyr o hynny? Rwan, mae’n rhaid i mi drio gorffen darllen ‘My People’ ………

 http://www.amazon.co.uk/My-People-Caradoc-Evans/dp/0907476813

 

Archaeoleg Yr Wyddgrug Herald Gymraeg 4 Mehefin 2014.

 

 

Rwyf wedi dechrau cynnal dosbarth ‘Cymraeg i Oedolion’ yn yr Wyddgrug hefo criw o ddysgwyr sydd i bob pwrpas yn rhugl, a gan mae archaeoleg yw fy maes yn hytrach na ‘dysgu Cymraeg’, beth fyddaf yn ei wneud hefo dosbarthiadau o’r fath yw defnyddio archaeoleg i ymarfer ac ymestyn dipyn ar eu Cymraeg.

            Y ‘wers’ bwysig ar hyn o bryd yw cael dosbarthiadau o’r fath i edrych a sylwi ar y dirwedd o’u hamgylch. Mae angen dysgu i “ddarllen y dirwedd”, i edrych o dan eich traed ar adegau, a mae rhan helaeth o hyn yn deillio o ddadl O.G.S Crawford a’i lyfr ‘Bloody Old Britain’ fod y cyfan yma o’n blaen ond i ni sylwi arno.

            Mae’r dosbarth yn cael ei gynnal yng nghanolfan Ty Pendre a braf oedd cael dechrau’r wers drwy edrych allan o’r ffenestr. Dyma gael cyflwyno fy nadl heb orfod gadael yr adeilad, gan fod Capel Pendref yn sefyll gyferbyn a’r ystafell ddosbarth. Dyma gapel a adeiladwyd ym 1827 am gost o £1600 a sydd yn yr arddull ‘gothig Sioraidd’. Ymhlith y nodweddion Gothig mae ffenestr addurniadol gaedig ar ffurf blodyn, (rhosyn efallai ?) a ffasad o gerrig nadd.

            Ond, y pwynt pwysig, pwynt un fel petae, yw fod ein hen gapeli yn rhan o’r tirlun archaeolegol, yr un mor deilwng o sylw a’r castell mwnt a beili sydd yn sefyll tu cefn i’r capel. Yr ail bwynt yw fod y capeli yma angen dipyn bach mwy o sylw. Soniais o’r blaen, mae’r eglwysi ar agor i’r cyhoedd, y capeli yn tueddi i fod ar gau a dipyn o waith cael hyd i allwedd. Doedd dim rhaid cerdded mwy na deg llath o’r ystafell ddysgu nes ein bod yn edrych ar ‘archaeoleg’, adeilad hynafol, olion materol dyn.

            Y trydydd pwynt, mae’n debyg, yw fod y pethau yma i’w gweld, yn aml yn agos iawn, ond i ni sylwi. Yn fwy amlwg ‘archaeolegol’ ac yn fwy amlwg hanesyddol ac hynafol mae’r castell mwnt a beili neu ‘Bryn y Beili’. Bellach mae gweddillion y castell yma a adeiladwyd oddeutu 1100 oed Crist wedi ei dirweddu yn sylweddol. Ceir maes bolwlio o fewn y buarth (beili), cawn lwybrau yn ein harwain at gopa’r mwnt a chawn gylch yr orsedd Eisteddfod Genedlaethol yr Wyddgrug 1923 ar y safle.

Castell yn perthyn i’r Normaniaid a’i hymgyrcheodd cynnar i fewn i ogledd Cymru a Dyffryn Alun yw hwn ond rhaid chwerthin mewn un ystyr o ddychmygu plant Cynan yn meddiannu’r castell, yn ei ail berchnogi ym 1923 ac yn dawnsio’r blodau lle bu unwaith y gormeswr. Ceir cylch yr Orsedd diweddar (1914 -16) hefyd yng Nghastell Aberystwyth, un o gestyll Edward 1af - er mwyn gwneud yr hanes yn fwy diddorol a chaniatau i ni wedyn drafod y cyd destyn ehangach a dod a’r Iaith Gymraeg yn ol i ffocws y wers.

Wrth droed y buarth (beili) ceir ty o’r enw ‘Tan y Coed’, ddim mor hynafol a hynny,dechrau’r 20fed ganrif dybiwn i, ond dyma un o’r nodweddion archaeolegol mwyaf diddorol yn yr Wyddgrug ac un sydd yn ysgogi cryn drafodaeth ymhlith y dosbarth. Ar ben wal yr ardd mae hyd at 10 o gerrig cerfiedig, nifer fawr yn gerfluniau o wynebau, a’r son yw fod rhain yn dyddio yn ol i’r Canol Oesoedd.

            Y tebygrwydd yw fod y cerrig yma yn dod yn wreiddiol o eglwys, efallai wir o eglwys Santes Fair yn y dre, Y son yw fod rhain wedi cael eu hachub gan Tan y Coed yn ystod cyfnod atgyweirio Santes Fair gan George Gilbert Scott rhwng 1853 ac 1856. Yr hyn sydd yn amlwg o edrych yn fwy manwl ar y cerrig yw fod y math o garreg yn amrywio ac efallai fod hyn yn awgrymu fod y cerrig yma yo wahanol eglwysi ? Anodd gwneud pen na chynffon o’r holl beth ond doedd dim cysondeb amlwg ymhlith y cerrig fyddai yn awgrymu un cyfnod neu un eglwys. Yn wir roedd y casgliad yn debycach i rhywbeth fydda rhywun wedi eu gasglu dros y blynyddoedd ar gyfer yr ardd ? Beth bynnag yw’r hanes, cafwyd drafodaeth ddiddorol yma a chytunwyd fel dosbarth fod angen cael mwy o wyboaeth a hanes am yr hen gerrig yma.

 

            Unwaith eto, cyn troi an Eglwys Santes Fair, rhaid oedd gwneud pwynt arall. Dyma droi y dosbarth, ond heb orfod gadael y safle, gan edrych wedyn ar adeilad hynafol arall tu cefn i ni, Ysbyty Cymuned yr Wyddgrug. Adeiladwyd yr ysbyty yn wreiddiol yn ystod cyfnod Rhyfel y Crimea, 1877. Cyfranwyd nawdd gan Stad Grosvenor ar gyfer yr adeiladu a dyma sylwi felly ar y brics mewn patrwm diemwnt ar wyneb yr adeilad. Unwaith eto nodswedd bach diddorol, ond amlwg ond i ni sylwi.

            Er mwyn gnweud pwynt arall, fod diwylliant yn gorfod cael ei ystyried yn y dirwedd archaeolegol dyma orffen ein taith fer o amgylch ardal Pendref yr Wyddgrug ger beddfaen Richard Wilson. Oherwydd Ruskin dwi ddim yn amau, disgrifiwyd Wilson yn aml fel ‘the father of English landscape painting’, sydd ychydig yn eironig o ystyried iddo gael ei eni ym Mhenegoes, Sir Drefaldwyn ym 1713.

            Dyma ni felly, ger ei fedd, yma yn Santes Fair yr Wyddgrug, yr arlunydd a ysbrydolodd ac a gafodd ddylanwad ar JMW Turner a Constable. Atgoffwyd mi o dirlun hyfryd Wilson o Gastell Penfro, lle mae Wilson wedi codi uchder y clogwyni a wedi dangos llun y castell ar len y dwr fel adlais o’r llynau gwyrddion llonydd gan Gwilym Cowlyd. Cawn weld y llun hyfryd hwn, oddeutu 1765 yn  Amgueddfa Genedlaethol Cymru.

            Trodd y sgwrs at wr enwocaf yr Wyddgrug, Daniel Owen. Fel byddaf yn ei ddweud bob tro – “dydi hyn ddim yn gystadleuaeth !”. Dydi un cymeriad hanesyddol ddim yn bwysicach neu mwy arwyddocaol na’r llall, does dim modd cymharu Daniel Owen a Richard Wilson yn hynny o beth – cyfrannodd y ddau mewn ffyrdd gwahanol – er i’r Celfyddydau heb os.

Ond wrth edrych ar fedd unig Wilson, ger y maes parcio bychan i’r gogledd o Santes Fair, mae rhywun yn cael y teimlad fod Wilson wedi marw yma (1782) yn dlawd a heb gydnabyddiaeth. Treuliodd ei ddydiau olaf yn Colmendy, a fel sydd rhy arferol gyda pobl greadigol, heb gydnabyddiaeth deilwng yn ystod ei fywyd. Drwy farwolaeth mae anfarwoli’r artist gweledol. Richard Wilson yr arlunydd tirwedd o Faldwyn. Parch.