Y Sin Danddaearol Herald Gymraeg 26 Chwefror 2014

 

Dau gwestiwn sydd gennyf yr wythnos hon, oes yna ddigon o sylw wedi cael ei roi i hanes diwylliant poblogaidd cyfoes Cymraeg a lle da ni’n mynd nesa ? Dwi’n gwybod fod hwn yn gwestiwn cyfarwydd (gennyf) i ddarllenwyr rheolaidd y golofn hon. O bosib byddaf yn gallu cynnig ateb ar y diwedd, ac efallai wedyn na fydd rhaid gofyn y cwestiwn yma eto !

Ychydig cyn y Nadolig bu i mi gael fy nghyfweld gan Clancy Pegg, cyn aelod o’r grwpiau Catatonia a Crac, ar gyfer llyfr mae hi yn sgwennu i’w gyhoeddi gan Llyfrau Seren yn hwyrach eleni. Llyfr y mae hi ei hyn yn ddisgrifio fel ‘hanes cymdeithasol’ yn dilyn hynt a helyntion y Byd Pop Cymraeg / Cymreig o’r cyfnod ‘tanddaearol’ (80au cynnar) hyd at ‘Cwl Cymru’ (90au hwyr) fydd hwn.

Saesnes yw Clancy, o Lundain, sydd bellach wedi ymgartrefu yng Nghaerdydd. Fe laniodd yma fel roedd Catatonia yn dechrau (1992/93), ac am ychydig bu’n chwarae allweddellau i’r egin grwp. Wedyn fe aeth ymlaen i ffurfio grwp ei hyn, ‘Crac’. Ond, yr hyn fydd yn ddiddorol am lyfr Clancy yw fod yma ymdrech gan Saesnes i ddadansoddi’r holl fwrlwm Cymraeg y bu iddi lanio yn ei ganol ddechrau’r 90au.

Roedd Clancy ar un adeg mewn perthynas a John o’r grwp Llwybr Llaethog felly fe gafodd gyflwyniad o fath i’r Sin Gymraeg tra yn Peckham cyn iddynt ddychwelyd i Gymru ar ddechrau’r 90au ond mewn ffordd, doedd dim wedi ei pharatoi am gyrraedd Cymru ac ymdrochi yn llwyr ym mwrlwm grwpiau pop Cymraeg. Doedd ganddi ddim syniad am y Sin Danddaearol – felly rhaid oedd gwneud ymchwil a chyfweliadau i gael cefndir y cyfnod cychwynnol hwn.

Braf oedd cael sgwrsio gyda Clancy gan ei bod yn edrych ar yr holl beth o safbwynt hollol wahanol – ac edrychaf ymlaen i ddarllen y llyfr. Bydd yn gofnod arall (yn Saesneg y tro hwn) o beth ddigwyddodd yn ddiwylliannol yng Nghymru yn y cyfnod hwnnw o ddechrau’r 80au hyd at ddiwedd y 90au. Fersiwn / dehongliad Clancy o’r stori fydd hwn wrth reswm.

Er i mi fwynhau sgwrsio a hi, sgwennais blog yn Saesneg yn fuan wedyn a gyhoeddwyd gan Seren, yn son am y  rhwystredigaeth o sylweddoli fod cyn llied o bobl wedi edrych ar yr hanes yma, cyn llied wedi dangos diddordeb dros y blynyddoedd ……..

Ond oleiaf bydd triniaeth Clancy yn bodoli. Wedyn, wythnos yn ol dyma fwy neu lai orfod ail adrodd yr un stori, y tro yma ar gyfer rhaglen mae S4C yn gynhyrchu gyda Gareth Potter o’r enw ‘Gadael yr Ugeinfed Ganrif’. Fe sgwennodd Potter sioe lwyfan un dyn o’r un enw (Gadael yr G21ain), fe deithiodd y sioe led led Cymru ychydig yn ol ac  unwaith eto – oleiaf mae / bydd yna gofnod yn bodoli. Ferswin / dehongliad Potter wrth reswm oedd y sioe lwyfan a thrwy ei lygaid ef mae’r stori ar gyfer y teledu – ef sydd yn cyfweld a ni i gyd oedd yn rhan o’r peth. Roedd Potter hefyd yn rhan o’r peth fel aelod o grwpiau Clustiau Cwn, Pry Bach Tew, Traddodiad Ofnus a Ty Gwydr.

Eto, roedd cael treulio amser gyda Potter ddigon pleserus, rwyf o hyd wedi bod yn hoff ohonno, ac o hyd wedi edmygu ei greadigrwydd a’i ddyfalbarahad. Yn wahanol i mi, mae Potter yn dal yn rhan o’r Byd Pop Cymraeg.  Ymdrechais yn galed i beidio llithro yn ol i fod yn “Rhys Mwyn Punk Rock”, ac yn wir cefais ffilmio ychydig hefo’r criw yng nghaer Rufeinig Segontium a dyma deimlo yn llawer mwy brwdfrydig wrth ddisgrifio’r baddondai Rhufeinig  na deimlas wrth son (unwaith eto) am orfod herio’r Byd Cymraeg er mwyn cael mynegiant, llwyfan a’r rhyddid i greu ar ddechrau’r 80au …….

Ond, roedd rhaid i mi ddweud wrth Potter a’r criw ffilmio fy mod o’r farn fod hyn oll yn rhy chydig rhy hwyr. Nid berniadaeth o ymdrechion Potter na’r rhanglen ar gyfer S4C ond y ffaith syml amdani yw nad oes fawr o neb yn cofio’r cyfnod, a fawr o neb hefo unrhyw ddiddordeb bellach. Duw a wyr beth fydd pobl yn feddwl – mi fydd yn Iaith arall i’r rhan fwyaf o wilwyr S4C yn sicr.

Canlyniad peidio cymeryd ein hanes o ddifri yw fod yr hanes wedi ei ddi-brisio a’i neilltuo i rhyw gornel dywyll. Er ein bod yn byw yn oes youtube a’r We, (lle mae rhan helaeth o’r hanes ar gael gyda llaw), mae’n anodd bellach i gael y drafodaeth angenrheidiol. Fe ddylia hyn fod wedi digwydd yn rheolaidd ac ers blynyddoedd  – 10 mlynedd ar ol ‘Cwl Cymru’, 15 mlynedd ar ol record ‘Cam o’r Tywyllwch’ a sawl gwaith wedyn. Sylwer faint o raglenni am ‘Punk’  sydd wedi bod ar BBC 4 – dwsinau a mwy – oherwydd fod y comisiynwyr oll o’r genhedlaeth Punk yn ol y son (neu’r dyna’r feirniadaeth a anelir at BBC 4).

Yng ghyd destyn y Byd Cymraeg – bydd llyfr Clancy a rhaglen Potter yn gyfystyr a “sylw mawr”  i’r Byd Pop Cymraeg yn yr 80au / 90au. Ond petae y Cymry yn gallu bod yn chydig mwy gonest – mae’n gywilyddus fod y fath ddifaterwch wedi ei ddangos tuag at elfen bwysig o’n hanes, wedi’r cwbl heb record Cam o’r Tywyllwch mae lle  i ddadlau na fydda’i Cwl Cymru rioed di digwydd …………….

A’r cwestiwn arall – lle nesa ? Cwestiwn da !

 

 

 

 

Carreg 'Icorix' @ Llystyn Gwyn. Herald Gymraeg 19 Chwefror 2014

 

Bu fy mam am adeg, ar ddiwedd y 50au, (cyn i mi ddod i’r Byd) yn athrawes yn Ysgol Cricieth. Yn fy meddiant mae ei llyfr nodiadau o’r cyfnod hynny, sef llyfr nodiadau ar gyfer gwersi’r plant. Y rheswm pennaf dros gadw’r llyfr oedd oherwydd fod yr holl beth yn ei llawysgrifen ac fod ambell stori ddiddorol am Eben Fardd yn gynwysiedig ond a dweud y gwir, doeddwn rioed di darllen drwy’r nodiadau gyda unrhyw fanylder.

            Ychydig yn ol dyma ail afael yn y llyfr ac er mawr syndod roedd tri llun du a gwyn wedi eu cynnwys gyda nodiadau fy mam. Un oedd cromlech Rhoslan, ger Cricieth, y gromlech hynod yna sydd, yn ol pob son, yn cynnwys graffiti SWJ, sef Ifas y Tryc neu’r diweddar Stiwart Jones. Yr ail lun yn ol y nodiadau, ac er mawr siom i mi, llun sydd nawr ar goll, oedd llun cromlech Ystumcegid.

            Does dim golwg o’r llun o fewn cloriau’r llyfr nodiadau felly rhaid derbyn fod y llun yna wedi ei golli am byth. Ystumcegid yw’r gromlech arall yn yr ardal hon (Eifionydd), gyda’i gapfaen anferth a fe all fod yn gromlech yn y traddodiad Hafren-Costwold. Os felly, byddai hyn yn awgrymu, fel yn achos cromlech Capel Garmon, fod cysylltiad rhwng Gogledd Cymru a De-orllewin Lloegr – mae rhywun yn rhywle wedi symud yn y cyfnod Neolithig, 5,000 – 4,000 o flynyddoedd yn ol. Y tebygrwydd yw, fod y symud yna wedi digwydd ar hyd yr afordir  neu ar y mor.

            A’r trydydd llun sydd am ddwyn fy sylw yr wythnos hon. Llun du a gwyn aneglur a dynwyd gan fy mam, ond roeddwn yn adnabod y garreg yn syth. Hon yw carreg ‘Icorix’ sydd bellach wedi ei chynnwys yn wal buarth ffermdy Llystyn Gwyn, Bryncir. Yn y byd Archaeoleg Cymreig mae hon, nid yn unig yn garreg adnabyddus, ond yn un hynod bwysig gan fod engraifft o ysgrif o’r wyddor Ogam i’w gweld arni, rhywbeth prin iawn yn y rhan yma o’r byd ac o bosib yr unig engraifft sydd ganddom yng Ngwynedd.

            Felly mae'r ysgif yn ddwyieithog, Lladin, sef yr hyn sydd i’w ddisgwyl yn y cyfnod Cristnogol Cynnar oddeutu’r 6ed ganrif Oed Crist a'r Ogam. Darllenai’r ysgrif Lladin fel y ganlyn “Icori(x) Filius / Potent/ Ini” neu Icorix mab Potentinus. Carreg fedd yw hon felly yn cydnabod y mab a’i dad. Yn yr Ogam cawn  'Icorigas' sef carreg Icorix.

Prin fod yr ysgrif i’w gweld bellach a mae’r marciau Ogam yr un mor anodd i’w gweld. Yn ei llyfr ‘Gwynedd’ mae’r archaeolegydd Frances Lynch yn awgrymu fod rhaid bellach wrth olau o’r ansawdd cywir i wneud pen na chynffon o’r ysgrif, a rhaid cydnabod mae anodd iawn yw gweld unrhywbeth y dyddiau hyn.

            Drwy ddamwain y darganfuwyd y garreg a hynny ar ddechrau’r Ugeinfed ganrif. Os yw’r stori yn wir, ac os ddim mae’n goblyn o stori dda, fe ddaeth ceffyl a throl i drafferthion wrth i’r olwyn daro yn erbyn darn o’r garreg a oedd yn codi o’r ddaear gan ddisodli’r drol. Gyrrywd gwas y ffarm i gael gwared a’r garreg ond oherwydd ei maint bu rhaid i’r gwas ofyn am gymorth mwy o ddynion. O’r diwedd llwyddodd y llanciau cryf i symud y garreg.

            Ail leolwyd y garreg fel postyn giat yn ol y son, a hyn yn ol Lynch ym 1901 ac yn ol llyfr nodiadau fy mam ym 1910 ond fe allwn gytuno yn sicr ar ddechrau’r Ugeinfed ganrif – mae’n siwr fod mam wedi drysu 1901 am 1910. Ar safle We megalithic.co.uk mae’r flwyddyn i lawr fel 1902. Yn adroddiad y Comisiwn Brenhinol (1960) ceir y flwyddyn 1901 felly mae’n debygol mae hwn yw’r flwyddyn gywir o ran y darganfyddiad.

            Rhywbryd yn ystod y broses, fe sywleddolwyd fod ysgrifau ar y garreg ac erbyn 1972 roedd y garreg wedi ei chynnwys yn wal y burath – gan ei chadw yn saff felly am flynyddoedd i ddod.  Mae’r ysgrif lladin ar ochr dde uchaf y garreg a wedyn yr Ogam ar ymyl dde y garreg. Hyd yn oed ym 1960 mae’r Comisiwn yn cydnabod fod cyflwr yr ysgrif ogam yn wael.

            Felly, y profiad od yn yr achos yma yw fod rhywun yn edrych ar yr unig garreg Ogam yng Ngwynedd ond mewn gwironedd ddim yn gallu gweld yr ysgrif. Mae digonedd o gerrig o’r fath yn Ne-orllewin Cymru sydd yn awgrymu o bosib fod mwy o bobl o’r Iwerddon wedi mewnfudo i’r rhan yna o Gymru yn y cyfnod ol-Rufeinig. Mae diogon o son yma yn y Gogledd am y “Gwyddelod” ond mae’n ymddangos fod y dystiolaeth archaeolegol yn awgryu nau fu cymaint o fewnfudo i’r rhan yma o’r byd ?

            Y cyd-destyn yn y 5ed / 6ed ganrif wrthgwrs yw fod y Rhufeiniad wedi ein gadael, er mewn gwirionedd, roedd y Rhufeiniad wedi gadael rhan helaeth o ogledd Cymru ers blynyddoedd beth bynnag, onibai am gadw’r gaer yn Segontium (Caernarfon) hyd at oddeutu 393 Oed Crist -sef eu canolfan weinyddol. Felly yn y 6ed ganrif rydym yn son am y cyfnod ol-Rufeinig, ail gyflwyno Cristnogaeth a’r ysgrifau Lladin yma ar gerrig bedd yn awgrymu rhywun o statws cymdeithasol uwch na’r arferol ?

            Rhaid ystyried a gwerthfawrogi pwysigrwydd carreg Icorix o fewn y cyd-destyn ehangach yma, mewn cyfnod cythryblus yn hanes Cymru. Rhaid wrth ganiatad ffermdy Llystyn Gwyn os am ymwled a’r garreg gan fod hwn ar dir preifat. Cefais groeso yno yn ddiweddar ac yn wir cefais sgwrs am lyfr nodiadau fy mam gan idynt oll fod yn ddisgyblion Ysgol Dyffryn Nantlle ddiwedd y 40au.

 

Llyn Cerrig Bach Herald Gymraeg 12 Chwefror 2014.

 

Bu bron i mi  sgwennu colofn yn ymateb i sylwadau Angharad wythnos dwetha (Herald Gymraeg 5ed Chwefror 2014) ond dydi’r dewis ddim gennyf oherwydd Dydd Gwener dwetha Herald Gymraeg 12 Chwefror 2014 trefnodd Bethan Wyn Jones ein bod fel colofnwyr yr Herald Gymraeg yn ymweld ac ardal Llanfair yn Neubwll, Mon.

            Dyma ein ferswin amgen o ‘ginio Dolig colofwnyr yr Herald’. Does fawr o obaith cael y pump ohonnom (yn cynnwys Tudur y Golygydd) yn yr un lle ar yr un pryd, pa bynnag adeg o’r flwyddyn, felly bodlonwyd ers tro nawr fod unrhyw ddiwrnod lle mae pawb yn rhydd yn ddigon da i ni gwrdd, mynd am dro a chael pryd o fwyd. Efallai i chi gofio i ni ddechrau arbrawf ar ol ymweliad o’r fath i Ddinas Emrys lle awgrymwyd y byddan oll yn sgwennu am yr un profiad o wahanol safbwyntiau.

Rhywbeth byddaf o hyd yn edrych ymlaen ato wrth gwrdd a’r colofnwyr eraill, yw’r sgwrs. Dyma chi gasgliad o bobl gwahanol iawn mewn rhai ffyrdd ac eto hefo pethau yn gyffredin hefyd. Y sgwrs yr oeddwn am gael ac Angharad, ac yn wir y golofn na’ sgwennwyd, oedd am fy mhrofiad innau hefyd yn ymweld ac ysgolion yn rheolaidd i gynnal gweithdai.

Rwan, rwyf yn cyffredinoli yn ofnadwy, a nid colofn am y Gymraeg yn ein hysgolion yw hon, ond yr argraff rwyf yn gael, ac yn sicr tu allan i unrhyw ddisgyblion “Eisteddfodol”, yw fod y mwyafrif o bobl ifanc i weld yn dallt yr Iaith, yn gallu siarad yr Iaith, rhai yn hollol naturiol felly, ond a’r OND mawr yw mai ychydig iawn o’r disgyblion dwi’n gyfarfod sydd i’w gweld ac unrhyw ddiddordeb yn y ‘diwylliant poblogaidd/cyfoes Cymraeg’.

Gwynebau syn sydd yn fy nghroesawu wrth i mi ddangos fideos Pop Cymraeg iddynt, a dweud y gwir, ta pwy yw’r grwp, ta beth yw’r cyfnod, mae’r gwynebau yn syn. Gwynebau syn sydd hefyd i’w cael wrth sgwennu am ddiwylliant popblogaidd yn yr Herald, yn wir, bellach rwyf yn gofyn i mi fy hyn yn aml, onibai fy mod yn cyhoeddi ar Blogs ar y We – lle yn union mae rhywun i fod i gyhoeddi adolygiadau, sylwebaeth neu erthyglau am ddiwylliant cyfoes Cymraeg ?

Felly o dderbyn fod darllenwyr yr Herald yn gwerthfawrogi erthyglau am hanes a thirwedd Cymru, dyma droi yn ol yn sydun at ein hymweliad a Llanfair yn Neubwll. Mae Bethan Wyn Jones yn ei elfen, ac yn ei chynefin, yn egluro beth yw’r gwymon a’r cregyn ar Draeth Cymyran. Rydym wrth droed RAF Valley, a gyda phob awyren sydd yn codi dyma oleiaf munud lle’r oll sydd i’w weld yw siap ceg Bethan yn symud – amhosib oedd clywed gair ac amhosib cystadlu a rhuo’r jets.

A pham mor aml rydym yn dweud hyn, “dyma’r tro cyntaf i mi fod yn fan hyn”, rhag ein cywilydd rhywsut, ac eto, mae’n anodd cyrraedd pob twll a chornel o Gymru yntydi. A dyma ni golofwnyr hefo’r map O.S, yn astudio lle nesa. Dyna’r peth positif, roedd sawl un ohonnom wedi dod a’n map O.S – hyd yn oed mewn lle cyfarwydd (i rai) mae’r map yn hanfodol, yn rhan o’r pleser a’r hwyl o grwydro.

Os oedd Traeth Cymyran yn newydd i mi, roedd Gwesty Cymyran yn gyfarwydd, gan fy mod wedi aros yno droeon tra yn gwneud gwaith tywys gyda ymwelwyr. Ger llaw wrthgwrs mae’r gofeb a’r hyn sydd bellach yn lyn, Llyn Cerrig Bach, y safle hynod hwnnw, unigryw ac unig, lle bu’r Derwyddon (o bosib) neu’r Celtiaid brodorol (yn sicr) yn offrymu arfau rhyfel i’r llyn neu’r cors sanctaidd rhyw 2,000 o flynyddoedd yn ol a mwy.

Dyma lle rwyf ar dir cyfarwydd, fy nhro i rwan i fod yn fy nghynefin, a dyma drafodaeth fach ddiddorol ymhlith ein gilydd am y Derwyddon, y rheswm neu’r rhesymau dros offrymu, faint o lyn oedd yma dwy fil o flynyddoedd yn ol ac wrthgwrs y stori hyfryd am y gadwyn caethweision a ddarganfuwyd yma yn 1942 – 43.

O edrych ar y darn bach o ddwr gymharol ddi-nod yma ger lanfa RAF Valley heddiw, anodd dychmygu fod hwn yn fan sanctaidd o bwysigrwydd Cenedlaethol ar un adeg. Os yw’r darnau o gerbydau ceffyl wedi dod o lefydd fel Dyffryn Tafwys ac o bell, felly rhaid bod rhyw arwyddocad i’r safle yma yn y cyfnod Celtaidd tu hwnt i’r lleol. A mae hyn mewn cyfnod cyn i ni ddiffinio’r gwledydd rydym yn eu hadnabod heddiw. Mae hyn cyn Cymru, Lloegr a Llanrwst – mae hyn yn y cyfnod o lwythi yn rheoli darnau o Ynysoedd Prydain ond cyn unrhyw gysyniad o “Genedlaetholdeb Cymreig”.

            Yn ddiweddarach y noson honno roeddwn yn rhoi darlith yn y ganolfan yn Llandegfan ar waith cloddio archaeolegol diweddar ar Ynys Mon. Cefais groeso cynnes, a’r fraint arall ar y noson, oedd cael fy nghyflwyno gan Edward, y canwr pop o’r 70au (Swansea 254). Fe ysbrydolodd Edward (fel yn wir ei gyfoedion Dafydd Iwan, Huw Jones, Heather Jones a Meic Stevens) rhywun fel fi o Lanfair Caereinion i weld diwylliant poblogaidd Cymraeg fel rhywbeth “cwl” – a dyna’r rheswm wedyn i mi dreulio fy mywyd yn trio creu diwylliant Cymraeg cyfoes drwy ganu, cyfansoddi , sgwennu, trefnu.

            Dwi’n credu fod hanes ac archaeoleg yn rhan allweddol o greu diddordeb yn y lle yma, o ddeall pwy yda ni ond dwi’n hollol argyhoeddedig fod pethau fel “canu pop” yn bwysig hefyd a mae hyn yn fy mhoeni yn fawr iawn – y difaterwch yn yr ysgolion a’r diffyg dealltwriaeth sylfaenol fel cymdeithas fod angen ‘Popeth yn Gymraeg’. Roedd Angharad yn llygaid ei lle wythnos dwetha !  

 

Eglwys Sant Marc, Brithdir. Herald Gymraeg 5 Chwefror 2014

 

Wedi ei adeiladu rhwng 1895 ac 1898, mae Eglwys Sant Marc, Brithdir ger Dolgellau yn egwlys gymharol newydd. Yn wir, adeiladwyd yr eglwys i gymeryd lle eglwys Sant Paul pan ddaeth plwyf Brithdir a Islaw’r dref i fodolaeth ym 1894. Dyma’r tro cyntaf i mi ymweld a’r egwlys, dyma’r tro cyntaf i mi fod i fewn i’r eglwys a byddai awgrymu na chefais fy siomi ar yr ochr orau yn gwneud cam enfawr a’r profiad.

            Doedd dim wedi fy mharatoi na fu rhubuddio am ysblander mewnol yr eglwys a dyma chi wefr go iawn wrth gamu i mewn, sylwi ar y lliwiau anghyffredin ar y waliau (oren a glas) a theimlo fy mod newydd gamu mewn i eglwys yn rhywle egsotig fel Seville yn ne Sbaen. Roedd popeth am yr eglwys yn cyfleu gwlad dramor nid rhywle ychydig filltiroedd i’r de o Ddolgellau ar gyrion yr A470.

            Er mwyn gwerthfawrogi naws yr eglwys mae gofyn deall fod hon yn engraifft wych, os nad y gorau yng Nghymru, o adeiladwaith ‘Celf a Chrefft’, sef yr arddull pensaerniol, wedi ei chynllunio gan Henry Wilson,  H. L. North, Arthur Grove a C. H. B. Quennell. O’r tu allan mae’n adeilad syml, llwyd, di-addurn, yn fwriadol felly,  a’r syniad mae’n debyg yw fod yr eglwys i fod i “dyfu o’r pridd” yn hytrach na chael ei “osod ar y pridd”.

            Heddiw mae coed yn amgylchu’r fynwent, a digon hawdd yw gyrru i gyfeiriad Brithdir heb sylweddoli fod yr eglwys yno o gwbl. Mae iddi giat lydan, wedi ei gynllunio ar gyfer caniatau cerbydau ceffyl drwyddi at ddrws yr eglwys ond mae’r profiadau gorau i’w cael wrth archwilio tu fewn i’r eglwys.

            Y peth cyntaf amlwg yw’r allor copr addurnedig gyda delweddau o Gyfarch Mair, angylion a delwedd o Charles Tooth, sylfaenydd yr Eglwys Anglicanaidd yn Florence a fu farw ym 1894.  Er cof am Tooth yr adeiladwyd a chynlluniwyd yr eglwys gan Wilson a’i gyd- weithwyr. Ceir copr wedi ei guro o amgylch y pwlpud hefyd, ac unwaith eto rhoddir argraff o rhywle yn y Dwyrain-canol, bron yn Islamaidd yn hytrcah na eglwys fach Gristnogol yn Sir Feirionydd.

 

            Atgoffir rhywun wedyn o’r ‘misericordiau’ yn Eglwys Santes Fair, Biwmares neu’r cerfluniau ar gadeiriau’r gangell yng Nghadeirlan Bangor wrth i rhywun archwilio’r gangell yma yn Sant Marc. Cawn gerfluniau cain o anifeiliad bychain wrth ymyl pob rhes o feinciau a rhyfedd oedd nodi fod taflen ar gael ger porth yr eglwys yn annog ymwelwyr i ddarganfod y gwahanol anifeiliaid. Yn eu plith roedd crwban a gwningen ac unwaith eto atgoffir rhywun o lygod enwog Robert ‘Mouseman’ Thompson ( mae 5 llygoden fechan ganddo yng Nghadeirlan Bangor).

 

            Felly dyma chi eglwys ‘Celf a Chreft’, wedi ei restru Gradd 1 gan Cadw, trysor bach, rhywle i’w ddarganfod. A dweud y gwir dyma brofi pwynt arall, mae cymaint o bethau bach diddorol, cymaint o henebion, cymaint o hanes – yndoes – a hynny ym mhob ardal o Gymru.

            Mae gan Brithdir ei gaer Rufeinig fechan,(SH 772188) a ddarganfuwyd o’r awyr ym 1961 gan J. K St Joseph a mae’r chydig o gloddio archaeolegol sydd wedi digwydd  tu allan i’r gaer wedi darganfod llestri pridd o’r cyfnod oddeutu 120 oed Crist. Caer yn cysylltu Tomen y Mur a Pennal yw hon ond mae’r dyddiadau hwyrach na’r arferol (sefydlwyd y rhan fwyaf o’r caerau yng Ngwynedd yn y cyfnod 78 oed Crist wrth i’r Rhufeiniaid gael ‘trefn’ arnom ni Geltiaid anwaraidd) yn awgrymu efallai adeiladau tu allan i’r gaer. Fe all hon fod wedi bod yn ganolfan weinyddol i’r ardal ar ol y cyfnod militaraidd cychwynnol.

            Wedyn yng nghoedwig Coed y Brenin, mae ganddom heneb arall hynod ddiddorol, sef Gwaith Copr Glasdir, archaeoleg diwydiannol felly. Mae’r safle yma wedi cael ei dacluso a’i ddehongli gan Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri ac hyd yn oed yn fwy canmoliadwy mae llwybr yn arwain at y mwyngloddfa sydd yn addas ar gyfer cadair olwyn. Rhaid dilyn y llwybr troed o faes parcio Pont Llam yr Ewig er mwyn cael y llwybr anabl (sydd wrthgwrs wedyn hefyd yn addas i rheini hefo cerbyd babanod / plant bach iawn).

            Rwyf dal heb ddarllen llyfr Ian Parri ‘Nid yr A470’ ond dyma engreifftiau gwych, yn arddull llyfrau ‘The Real Cardiff’ a ‘The Real Powys’ o’r nodweddion diddorol sydd oddi ar y priffyrdd, ond i chi gymwryd ugain munud, hanner awr, awr os mynnwch i grwydro, i ddarganfod, i archwilio.

            Rhaid cyfaddef fod eglwys Sant Marc yn un o’r ‘darganfyddiadau’ gorau i mi wneud ers amser. Chlywais rioed son am y lle, a mae hynny yn beth trist. Lle mae dilynwyr brwd y mudiad ‘Celf a Chreft’ yma yng Ngogledd Cymru ? Sgwn i os fuodd John Ruskin yma erioed ?

            Beth am herio ychydig felly. Beth am awgrymu mae’r lleia Cymreig, lleia amlwg Gymreig neu lleia’r cysylltiad a’r Gymraeg wedyn y lleia y diddordeb ymhlith y Cymry ? Doedd William Morris er engraifft ddim yn Gymro felly wfft iddo ? Efallai fod hyn yn hollol anheg, ond credaf ei bod yn amser canu cloch Eglwys Sant Marc, gweiddi allan, gadewch yr A470 – mae’r eglwys yma wirioneddol werth ei weld.