Swydd PRS Herald Gymraeg 29 Mai 2013

 

“Er mwyn llwyddo yn y swydd hon, rhaid i chi allu dangos sensitifrwydd i’r materion gwleidyddol y mae ein sefydliad yn eu hwynebu yng Nghymru a’r diwydiant cerddoriaeth yn ehangach”.

“Advising the organisation on strategy to counter political activists amongst the membership in Wales”

Rwyf yn dyfynu o swydd-ddisgrifiad ar gyfer swydd Uwch Reolwr Datblygu  Aelodau – Cymru o hysbyseb diweddar gan y corff casglu breindaliadau PRS (Performing Rights Society), corff sydd a’i bencadlys yn Llundain, Lloegr (a’r UK hefyd jest i fod yn saff), yn weddol amlwg os nad yn hollol amlwg.

 Mae’n amlwg hefyd i unrhywun sydd yn darllen nad yw’r swydd ddisgrifiad yn gyfieithiaid llythrennol a’r syndod mawr yw eu bod heb gyfeirio at y “membership in Wales” fel “those restless natives up in the mountains”. Byddai ein galw yn “sheep *********” efallai yn mynd rhy bell ond yr un yw’r sentiment ynde, yn y cyd-destyn yma “political activists” yw “bloody nuisance” a hyn gan gorff sydd o ran ei gyfandsoddiad yn cynrhychioli yr aelodaeth (i fod). Rwyf yn disgwyl iddynt ofyn, “where is your leader, can we meet this Owen Glendower fellow ?”

Felly mae’r “political activists” yn rhan o’r aelodaeth sydd wedi meiddio codi llais, herio’r drefn a gofyn am amodau gwaith gwell a thal teg am eu llafur. Fel corff sydd yn cynrychioli’r aelodaeth byddai rhywun yn tybio y byddai’r corff yn cyd-ymdeimlo ac yn gwrando ar yr aelodaeth ond nid dyma sydd yn digwydd yn yr achos yma. Yn yr achos yma rydym fel Merched Beca a Siartwyr Llanidloes yn cael ein gorfodi i weithredu gan fod y “Meistri” yn gwrthod gwrando. (Y gweithredu oedd y “streic” diweddar yn rhwystro BBC Radio Cymru rhag chwarae caneuon EOS)

Bron fod rhywun yn clywed “Rule Britannia” dros y sustem tanoi, fod carped sychu traed hefo Plu Tywysog Cymru ac Ich Dien yno i’n croesawu dros drothwy  a fod y gweithly yn PRS yn dal i wisgo hetiau “bowler” ac yn cario ymbarel a “briefcase” i’r gwaith ac yn byw yn rhywle fel Slough. Dyma Reggie Perrin, Ealing Comedy, Monty Pythnon a choler a thei yn llithro yn ol heb i neb sylwi i’r presenol, fel hunllef ddrwg o oes a fu

 Mae’r 50au yn ol, croeso yn ol Attlee, Churchill, Eden a Macmillan, neu efallai’r 60au a’r Rhyfel Oer. Dyma The Spy Who Came in From The Cold, Richard Burton yn edrych dros Checkpoint Charlie, mewn du a gwyn wrthgwrs, hefo mwg, digonedd o fwg a milwyr yr hen DDR mor dlws yn eu lifrau, Claire Bloom mor dlws hefyd a chyfarwyddwr  dawnus fel Martin Ritt i sicrhau fod y goleuo yn berffaith ac effeithiol ar gyfer stori John Le Carre – ie wir y Rhyfel oer.

Efallai fod yn angenrheidiol felly i’r ymgeisydd wylio The Spy Who Came in From The Cold , fod angen iddo fo neu hi allu ymdoddi yn ol i’r gymdeithas gerddoriaeth Gymraeg a chyfeillio a’r “activists” cyn sleifio yn ol i Lundain gyda adroddiad wedi ei deipio ar deipiadur (nid gliniadur) gyda stamp coch “CYFRINACHOL” yn fawr ar y clawr. Rhaid troi y Cymro felly i fod yn asiant-dwbl.

            Heb os mae’n darllen fel rhywbeth allan o’r llyfr hanes yntydi, unwaith eto, onid “political activists” oedd ein cyn deidiau hefyd yn mynnu cyflog ac amodau gwaith teg wrth sefydlu Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru ym 1874. Sgwni pa ansoddeiriau ddefnyddiwyd pryd hynny i ddisgrifio’r  “agitators” a’r “activists” ? Rwyf am yrru copi o lyfr  R Merfyn Jones “The North Wales Quarrymen 1874-1922” i’r ymgeisydd llwyddianus ac yn wir at fwrdd y PRS – darllenwch hwn.

            Rwyf am yrru llun o’r wal gerrig ar Fynydd Cilgwyn iddynt, wal a godwyd yn ddyddiol gan Arglwydd Niwbwrch i geisio “dwyn” y tir comin a wal a dynwyd i lawr yn nosweithiol gan chwarelwyr Cilgwyn wrth iddynt ddychwelyd adre o’r gwaith (a mi oedd fy nghyn-deidiau go iawn yn rhan o’r weithred yma – mi sgwennais am hyn ychydig yn ol yn yr Herald yn dilyn ymweliad i’r safle gyda fy nhad oedd yn cofio’r stori).

            Efallai fod rhan o’r hyn rwyf wedi sgwennu yr wythnos hon yn ymylu ar fod yn afresymol, yn ddychanol ac yn ffwrdd a hi, ond mae hyn yn fwriadol er mwyn dangos fod y datganiad yma gan PRS, sydd mewn print ac yng ngolau’r dydd yn dangos pam mor afresymol, allan o gysylltiad ac anacronistaidd yw’r swydd ddisgrifiad yma. Swydd “cynffonwr” os bu un erioed !

            Fe gyfeirwyd at yr hysbyseb yma ar safle we Golwg360 ac i ddechrau rhaid mi gyfaddef fy mod yn ei chael hi’n anodd iawn credu fod y PRS wedi defnyddio’r fath iaith, onid dyma’r ffordd ora o gael sywl drwg a negyddol yn y wasg medda fi, yn fy niniweidrwydd ? Yn fy niniweidrwydd yn sicr, achos heblaw am Golwg360 dwi ddim yn credu i mi glywed fawr o son am y peth yn y wasg.

            Edrychais am ymateb ar trydar ond doedd y trydarati Cymraeg arefrol ddim yn trydar. Deallaf fod EOS yn fwriadaol heb or ymateb, gan adel i’r PRS dyllu eu twll ond yw ein difaterwch cymaint bellach nad oes neb yn nunlle yn codi llais. Distaw fu’r Byd Pop Cymraeg. Distaw yn wir fu’r “political activists”. Yr unig rhai oedd yn mynegi unrhyw farn oedd aelodau Plaid Cymru fel Bethan Jenkins, oleiaf mae’r Aelodau Cynulliad ifanc yma yn fodlon trafod a chysylltu drwy trydar – y math o gysylltiad ac atebolrwydd sydd i’w ddisgwyl yn yr oes amlgyfrwng yma.

            Anhygoel a dweud y lleiaf. Anhygoel fod corff fel PRS yn cynnwys y fath frawddeg mewn swydd ddisgrifiad ac anhygoel ein bod ni fel Cymry Cymraeg mor hollol ddi-ymadferth.

Meini Hirion Mon Herald Gymraeg 22 Mai 2013

 

Oes unrhywun wedi cael cyfle i wylio’r gyfres “Archaeoleogy : A Secret History” ar BBC 4 yn ddiweddar ? Cyfres yw hon sydd wedi bod yn olrhain hanes archaeoleg drwy ddilyn oel troed rhai o’r arloeswyr amlycaf yn y maes. Felly digon naturiol fod Mortimer Wheeler wedi gwneud ambell i ymddangosiad yn ystod y gyfres.

            Wheeler wrthgwrs oedd yn gyfrifol am y rhaglen deledu arloesol “Animal, Vegetable, Mineral ?” yng nghanol y 1950au ond roedd rhaglenni eraill ganddo hefyd fel “Buried Treasure”. Dyn tatan-yn-ei-geg, “plus-fours” oedd Wheeler, hefo mwstash “handlebar”. Gallwch ddychmygu Wheeler a Clough Williams-Ellis er engraifft yn gyrru ymlaen yn dda, dynion ecsentrig ac unigryw ond dynion hefyd hefo gweledigaeth ac angerdd, meistri yn eu maes. “Cymeriadau” fel fydda ni yn ei ddweud, ond rwy’n golygu hyn yn yr ystyr positif – diolch byth amdanynt !

            Byddaf yn cyfeirio at Wheeler yn eitha aml y dyddiau yma achos fo oedd y dyn oedd yn gyfrifol am gloddio’r gaer Rhufeinig yn Segontium, Caernarfon yn ol yn y 1920au. Byddaf yn rhoi y bai ar Wheeler am ail osod sylfaeni yr adeiladau o fewn y gaer heb unrhyw fynedfa ynddynt. Ond, dwi byth yn siwr iawn os di Wheeler yn cael cam gennyf, ond mae’n dod a chydig o hwyl i’r drafodaeth wrth dywys o amgylch y safle.

            Yr hyn sydd yn braf, a diolch i’r We a thechnoleg am hyn yn ogystal a gweledigaeth o fewn y BBC, yw fod rhan o archif rhaglenni archaeoleg y BBC nawr ar gael ar y we. Mae nifer o glipiau o’r 50au yn ogystal a chyfle i ail wylio rhaglenni “Archaeology : A Secret History” yna i bawb ei fwynhau. Dyma’r ffordd ymlaen wrthgwrs, mae oes y sianel teledu yn dod i ben ac mae oes popeth ar gael unrhywbryd ar wahanol lwyfannau wedi cyrraedd – hyd yn oed yn y Byd Archaeoleg.

            Y peth arall calonogol y dyddiau yma yw faint o bobl sydd yn fodlon mynd allan i neuaddau pentrefi i wrando ar ddarlithoedd am archaeoleg. Cefais brofiad diddorol os nad doniol os nad ychydig bach yn od yn ddiweddar o gyflwyno darlith ar y gwaith cloddio archaeolegol ar safle Oes Efydd Hwyr / Oes Haearn Cynnar, cylchfur dwbl Meillionydd ym Mhen Llyn. Y rheswm dwi’n dweud braidd yn od, yw fod tri ohonnom yn cyflwyno’r ddarlith a finnau yn darparu’r ochr Gymraeg.

            Roeddwn yng nghwmni yr Athro Raimund Karl a Dr Kate Waddington o Brifysgol Bangor sydd yn cloddio ym Meillionydd ers tair mlynedd bellach. Mae Kate a finnau wedi cyflwyno’r ddarlith yma yn ddwy-ieithog o’r blaen gan osgoi cyfieuthu yn llythrennol a gan geisio gwneud y peth yn hwyliog ac yn berthnasol i bawb. Gyda Raimund yn ymuno a ni yr her oedd cadw’r ddarlith o fewn amser a chadw trefn ar y tri ohonnom yn ein brwdfrydedd yn damcaniaethu. Tri cyflwynydd a sgwrs ddwy-ieithog, un Cymro, un Saesnes ac un o Vienna – felly rhyngwaldol hefyd.

            Y peth arall diddorol am hyn yw ein bod wedi cyflwyno’r ddarlith ddwy waith ym Mhen Llyn o fewn pythefnos i’w gilydd, y tro cyntaf ym Mhlas Glyn y Weddw ar eildro yn Neuadd Rhiw. Y peth calonogol, yw fod y ddwy noson yn llawn; dros 40 yn theatr newydd sbon Glyn y Wddw a dros 50 ar noson wyntog a digon oer yn Neuadd Rhiw. Arwydd da os yw’r noson wedi llwyddo i’w gweld pobl yn aros ar ol wedyn am sgwrs. Fe gymerodd dros awr i ni adael Rhiw !

 

            Felly mae’n ymddangos fod diddordeb go iawn allan yna ymhlith y werin bobl, yn ein cymunedau a da o beth fod pobl yn arfer mynd allan i “ddigwyddiadau byw” gan wybod bydd y rhaglenni teledu ar gael eto ar y We ! Braf iawn hefyd yw cael rhoi sylw i weithgareddau sydd yn ymwneud a’n pobl ifanc a mae cynllun cyffrous iawn gan Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd  yn cael ei lansio Dydd Sadwrn yma (Mai 25) yn LLyfrgell Caergybi.

            Byddaf yn dadlau yn aml iawn, nad oes unrhyw werth i archaeoleg onibai fod y wybodaeth yn cael ei rannu gan y werin bobl (a nid yn cael ei gadw o fewn y cylchoedd academaidd) a mae rhannu gwybodaeth hefo pobl ifanc yn holl bwysig – y nhw wrthgwrs yw’r dyfodol. Byddaf yn dadlau hefyd, yn amlach dyddiau yma, fod lle i’r cyfryngau Cymraeg ddechrau ymateb i hyn – onid oes cyfrifoldeb arnynt i hyrwyddo mwy ar hanes Cymru ? Os yw BBC 4 yn gallu cael Tymor Archaeoleg siawns gall S4C wneud mwy na 6 rhaglen ‘Darn Bach o Hanes’ ?

            Tua pymtheg mlynedd yn ol rhoddwyd llyfr nodiadau gan wr o’r enw Harol Senogles fel rhodd gan deulu Senogles i Ymddiriedoaleth Archaeolegol Gwynedd. Llyfr oedd hwn gan Senogles yn paratoi ar gyfer cyhoeddi erthygl ar Feini Hirion Mon yn y Transactions 1938, Anglesey Antiquarian Society and Field Club. Mae’n lyfr hynod yn ei lawysgrifen ac yn cynnwys dwsinau o luniau o feni hirion Mon. Mae Senogles wedi cynnwys ei wriag neu gymeriadau eraill yn y lluniau er mwyn cyfleu maint y meini.

Felly mae yma gyfnod o feini hirion, ac yn wir pa rai oedd yn sefyll oddeutu 1938, a braf iawn yw gweld fod y llyfr nodiadau yma wedi ysbrydoli ac ysgogi prosiect arbenig gyda Ysgolion Cynradd Mon i ddilyn oel troed Senogles. Cefais weld y llyfr nodiadau yn ddiweddar a rwyf yn bwriadu cyhoeddi erthygl llawn am arwyddocad y llyfr a’r lluniau yn y Casglwr yn y dyfodol agos.

Roedd cael gafael yn y llyfr ac edrych ar nodiadau Senogles yn swyddfa’r Ymddiriedolaeth yn dod a mi i gysylltiad uniongyrchol a hanes archaeoleg Cymreig, tebyg iawn i rhai o brofiadau Dr Richard Miles yn ei gyfres ar BBC 4 ond rhaid canmol ymdrechion Sadie Williams wedyn i wneud hyn yn rhywbeth perthnasol i ddisgyblion Ysgolion Cynradd a pha well fordd na gwaith maes ac arlunio ?

Felly,yn sgil ail edrych ar luniau Senogles, gwahoddwyd 6 ysgol i ymweld a meini hirion Ty Mawr, (Caergybi), Cremlyn (Llanddona) a Bryngwyn (Brynsiencyn) yng nghwmni yr artist Julie Williams a bydd dehongliadau artistig y disgyblion yn cael eu harddangos mewn arddangosfa yn Llyfrgell Caergybi o’r 25 Mai, 2013 ymlaen cyn teithio i leoliadau eraill o amgylch Gogledd Cymru.

 

 

           

           

Carreg 'Levelinus' Herald Gymraeg 15 Mai 2013

Digon anodd yw cael at Tomen y Foelas (Cyfeirnod map SH 870522) bellach, mae’r safle dan goed a mieri trwchus ond mae rhywun yn cael argraff o faint y domen o’r llwybr ger ffermdy Foelas Uchaf rhyw hanner milltir tu allan i bentref Pentrefoelas ar y ffordd B5113 am Nebo. Yn ol y son mae’r domen yn codi i uchder o 7.5medr ond mae hyn yn cael ei atgyfnerthu yn sylweddol gan ffrwd Nant y Foel sydd yn amgylchu’r domen ar yr ochr Ogleddol a ddwyreiniol.

            O edrych ar y map OS mae nhw yn cyfeirio at y domen fel y ‘Foel Las Motte’ a fferm arall cyfagos yw ‘Hen Voelas’. Does fawr o hanes ar gael am y domen, felly cwestiwn amlwg yn syth yw, a’i perthyn i’r Normaniaid wrth iddynt wthio i mewn i Ogledd Cymru neu efelychiad diweddarach o’r adeiladawaith Normanaidd gan y Cymry yw’r safle yma ?

            Yr hyn sydd yn cael ei gytuno, efallai, yw fod y domen yn gweld diwedd ei hoes erbyn ddiwedd y ddeuddegfed ganrif, oddeutu 1198-99 pan rhoddir darnau sylweddol o dir yn yr ardal yma i Abaty Aberconwy gan Llywelyn Fawr. Mae’r rhodd yma o dir i Aberconwy gan Llywelyn yn un o’r ffactorau hefyd wrth i ni geisio dyddio y twr canol oesol ar ben Dinas Emrys. Mae’r ddadl yn pwysleisio’r hyn sydd yn digwydd wrth i Llywelyn drosglwyddo’r tir ac felly a oedd angen di-gomisiynu’r cestyll fel petae ?

            Cerddais i fyny o bentref o Bentrefoelas tuag at y domen gan ddilyn arwyddion pren “Llwybr Hiraethog”. Codwyd fy nghalon yn sylweddol gan hyn, roedd golwg newydd ar yr arwyddion ac oleiaf felly mae hyn yn arwydd fod rhywun yn rhywle yn dangos diddordeb yn ein henebion. Doedd dim awgrym o’r pellter o’r pentref at y domen a braidd yn anelwig oedd y llwybr ac yn wir i ba gyfeiriad roeddwn i fod i gerdded.

            Fel dyn mapiau a dyn sydd bellach yn hen gyfarwydd a chroesi caeau mwdlyd a choedwigoedd tywyll defnyddiais gyfuniad o synnwyr cyffredin a synnwyr o le a chyfeiriad. Ond efallai fod angen gwneud pethau yn ychydig haws i ymwelwyr ?  Ar ol croesi tri cae rwyf yn cyrraedd stad Hen Foelas ac yn anelu am y coed – a dyna hi y domen. A bod yn onest mae bron yn amhosib gwneud allan lle roedd y beili, sef y buarth, ond mae olion ffosydd ac amddiffynfeydd i’w gweld yng nghanol y mieri.

            Gweddol di-pwrpas yw dringo i gopa y domen ond mae’n rhaid gwneud yn does. Bellach mae’r olygfa i lawr am y pentref a dyffryn Merdddwr wedi ei golli oherwydd y coed ond yn amlwg roedd hon yn safle drawiadol yn ol yn y ddeuddegfed ganrif. Ond rwan, mae rhywbeth arall o bwys yma ar stad Hen Foelas. Yma mae’r arwyddion braidd yn gamarweiniol neu efallai y dyliwn i awgrymu braidd yn “gam”. Eto gyda chydig o synnwyr cyffredin a sylwi ar lwybr troed newydd mae rhywun yn cyrraedd ‘Carreg Llywelyn’, ond o ddifri mae’r arwyddion yn awgrymu fod angen cerdded yn bell i’r chwith o’r llwybr – fedra’i ond mynegi barn fod yr arwydd yn gam !

            Y ddadl arall wrthgwrs sydd wedi cael ei chrybwyll yn y golofn hon sawl gwaith yn ddiweddar yw’r diffyg “sylw” neu’r diffyg “ymwybyddiaeth” o’n safleoedd Cymreig, pwyslais ar y gair Cymreig wrthgwrs. Faint ohonnom sydd yn gwybod am “Garreg Llywelyn” ? Pam mor amlwg yw’r garreg hon – dyna chi gwestiwn da.

            Mae’r gwreiddiol bellach yng nghasgliadau’r Amgueddfa Genedlaethol yng Nghaerdydd a copi o’r garreg sydd i’w gweld heddiw ym Mhentrefoelas, er mae golwg ddigon hynafol ar y garreg gyda mwsogl drosti a dim modd o gwbl darllen unrhyw ysgrifen. Hon yw’r garreg “LEVELINUS” neu Llywelyn ac yn ol Coflein yr ysgrif arni yw ‘IN XRISTO EST PRO HOC LAPIDE IN BAL EM(RYS) FORTITUDINE BRACHI CE(LE) BR(IS) LEWELINUS PRINCEPS NORTH (WALLIE)’  .

            Mae cofeb fechan ger y garreg yn nodi fod Col. Wynne Finch wedi trosglwyddo’r gwreiddiol i’r Amgueddfa Genedlaethol ym 1935 er mwyn ei chadw yn saff. Does dim gair o Gymraeg ar y gofeb hon a mae amrywiaeth rhwng yr ysgrif a noder ar y gofeb hon a’r hyn sydd ar safle we Coflein. Rwyf yma wrth iddi dywyllu. Mae cwn y fferm yn cyfarth o bell. Does dim byd yma go iawn sydd yn esbonio arwyddocad y garreg. Anodd dychmygu fod yma fawr o ymwelwyr. Anodd gwybod beth yn union i’w feddwl.

            Yn ol rhai, mae’r garreg yn cofio am y rhodd o dir gan Llywelyn i Abaty Aberconwy ac os felly yn dyddio oddeutu 1198-99 neu yn ddiweddarach wrthgrws; mae Llywelyn yn fyw hyd at 1240. Mae son hefyd fod cyfuniad o’r Gymraeg a’r Lladin ar y garreg. Rwyf angen gwybod mwy, bydd ebost yn cael ei yrru i’r Amgueddfa Genedlaethol yn sicr.

            Unwaith eto, dyma dro fach fydda’n gweithio ar bnawn Sul, ddim rhy bell a rhwng y domen a’r garreg, digon o bethau diddorol i’w gweld. Cyfuno hynny hefo’r Eglwys a dro bach o amgylch Pentrefoelas, pawb yn hapus.

            Yr hyn sydd yn poeni rhywun fwyaf yw pam fod cyn llied o sylw i’r garreg hon. Ydi mae hi ddigon di-nod yr olwg, a does dim gobaith mul o ddarllen unrhywbeth arni, ond mae yma stori, a’r stori a’r drafodaeth yw’r peth diddorol, a’r peth pwysig. Unwaith eto, rhaid gofyn cwestiynau ynglyn a faint o ddiddordeb rydym yn ddangos yn ein hanes.

            Dim digon da rhoi bai ar y system addysg  neu y pwyslais “honedig” ar Gestyll Edward 1af, does dim yn ein rhwystro rhag ymweld a Tomen y Foelas a Charreg Llywelyn heblaw arwydd pren braidd yn gam a llwybr braidd yn anelwig.

 

 

           

Tre'r Ceiri 'Say Something in Welsh' Herald Gymraeg 8 Mai 2013

 

Rhai blynyddoedd yn ol bellach, ar gyfer y golofn hon, fe sgwennais erthygl am ymweliad i swyddfa Cymuned ym Mhwllheli. Doedd yr erthygl ddim yn gyfweliad ffurfiol ond yn fwy o drin a thrafod a damcaniaethu am y sgwrs gefais hefo Aran Jones, beth oedd fy argraffiadau a sut yn union oedd deall cymhellion a gwleidyddiaeth mudiad Cymuned yn sgil yr holl sylw gafwyd yn wreiddiol iddynt yn y Wasg.

            Roeddwn yn ceisio deall mwy am Cymuned, ac erbyn heddiw, dwi ddim yn cofio os llwyddais yn hynny o beth, ond yr hyn rwyf yn ei gofio am y cyfweliad a’r ymweliad yw i mi gael sgwrs hynod ddifir hefo Aran. Rwyf wedi ei weld o gwmpas y lle ambell waith ers hynny a rhywsut mae rhywun yn teimlo fod Cymuned yn dawelach os nad wedi cael eu cyfnod ar y llwyfan ond ychydig wythnosau yn ol dyma Aran yn dod i gysylltiad.

            Natur ei ymholiad oedd, a fyddwn yn fodlon mynd a criw o ddysgwyr am dro i fyny Tre’r Ceiri. Rwan, does dim ond angen hanner esgus i gytuno i fynd am dro i fyny Tre’r Ceiri, dyma wedi’r cwbl y bryngaer pwysicaf, mwyaf trawiadol sydd ganddom yng Ngogledd orllewin Cymru. Fel byddaf yn ei ddweud bob tro, mae’n fraint cael troedio’r llwybrau o amgylch y gaer hynod yma. Dyma lwybrau’r ‘hen bobl’.

            Dyma’r ail dro i mi arwain taith gerdded i fyny Tre’r Ceiri yn y mis dwetha. Ychydig wythnosau yn ol roeddwn yma hefo disgyblion Ysgol Rhilwas, ysgol a gafwyd sylw yn y golofn llynedd am eu llwyddiant i ddysgu’r iaith i’r plant bach oedd yn amlwg o gartrefi di-Gymraeg.

            Cyd-ddigwyddiad yw fod y ddwy daith yn cynnwys yr elfen yma o arwain ”dysgwyr” ond yn sgil hyn rwyf yn dechrau teimlo fod teithiau sydd yn ymwneud a hanes Cymru (ac archaeoleg hefyd wrthgwrs) yn ffordd hwyliog a diddorol o ddysgu’r Iaith ac yn sicr yn rhoi gwerth a synnwyr o le i’r rhai sydd yn dysgu (a mae’r golygfeydd wrthgwrs yn hyfryd o Dre’r Ceiri). Pleser unwaith eto oedd cael trafod y Celtiaid a’r Rhufeiniad a’u perthynas yn y rhan yma o’r Byd dwy fil o flynyddoedd yn ol.

            Bellach mae Aran yn rhedeg cyrsiau dysgu Cymraeg i danysgrifwyr i’r safle we ‘Say Something in Welsh’. Dyma chi ddiddorol, achos ar y diwrnod rydym yn cerdded i fyny Tre’r Ceiri ein man cyfarfod yw caffi Nant Gwrtheyrn, “y lle” i ddysgu Cymraeg, y lle mwyaf eiconaidd sydd ganddym yng Nghymru yng nghyd-destun dysgu Cymraeg a hir bydd hynny barhau. Ond bellach, dyma technoleg yn caniatau i’r cwilt dyfu ac i fod yn fwy lliwgar ac amrywiol – dyma “Say Something in Welsh”.

Felly criw amrywiol, rhai o’r America, un o’r Ffindir, un o Wrecsam ac un arall o Norfolk sydd yn fy nghyfarch yn Caffi Meinir. Mae rhywun yn rhywle wedi son wrthynt fy mod wedi arfer bod yn “pync rocar” ac aeolod o grwp roc Cymraeg,felly dyma chwerthin, gwenu, derbyn y tynnu coes a wedyn symud yr agenda yn ei flaen.

            Byddaf yn siwr o gyflwyno nifer o eiriau newydd iddynt, yn siwr o son am “wrthrychau”, Oes Haearn ac Oes Efydd, defnyddio geiriau fel “cyd-destun”, bryngaer a cylchfur – dyma’r roc a rol newydd fel dwi’n dweud o hyd – “archaeoleg yw’r roc a rol newydd”.

            Efallai bydd cyfle i sgwrsio ychydig hefo nhw fel unigolion, dod i wybod ychydig mwy am eu cymhellion a ddiddordeb dros ddysgu’r iaith ond un o’r pethau rwyf yn ymwybodol ohonno os yn arwain teithiau yw fod rhaid rhoi sylw i’r grwp cyfan neu mae rhai yn teimlo eu bod yn colli allan neu yn methu rhywbeth. Felly dwi’n trio cadw i mi fy hyn a wedyn cyflwyno ychydig o ffeithiau bob rhyw 5 munud wrth i ni ddringo’r mynydd – ac i bawb gael cyfle i ddal eu gwynt wrthgwrs !!

            Y peth arall am drafod archaeoleg a hanes Cymru hefo dysgwyr yw fod rhaid siarad yn bwyllog ac yn glir – a dyna un her, sut i wneud pethau yn ddigon clir heb eu drysu yn lan. Sut mae egluro nad oes unrhyw dystiolaeth fod Tre’r Ceiri wedi dod o dan ymysodiad gan y Rhufeiniad, pam nad oes olion Rhufeinig ym Mhenllyn ? Ydi’r dysgwyr yn mynd i ddallt fy jocs gwael “fod y Rhufeiniad ofn pobl Pen LLyn” ?

            Un o’r pethau diddorol iawn am Tre’r Ceiri yw fod y gaer yma yn cael ei defnyddio yn ystod y cyfnod Rhufeinig. Felly dyna nhw y Rhufeiniad  yn eu caer yn Segontium, (Caernarfon)  cwta14 milltir i’r dwyrain a mae’r Celtiaid yn cael llonydd i fyw yn eu caer yn Nhre’r Ceiri. Beth oedd y drefn felly ? Cwestiwn amlwg yw oedd y Celtiaid ym Mhen Llyn yn gorfod talu trethi i’r meistri newydd yng Nghaernarfon ?

            Yr hyn sydd yn amlwg o waith cloddio gan Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ar safle Tai Cochion ger Brynsiencyn ar lan y Fenai yn ddiweddar yw fod safle Tai Cochion yn safle heb ei amddiffyn (hynny yw nid caer Rhufeinig) a mae’n debyg fod yma dref farchnad yn datblygu erbyn diwedd y ganrif gyntaf. Yr awgrym felly yw mae buan iawn mae sefydlogrwydd economaidd a gwleidyddol yn dychwelyd i’r rhan yma o’r Byd yn dilyn concwest y Rhufeiniaid.

            Efallai fod y Celtiaid yn sylweddoli fod masnachu hefo nhw yn haws ac yn wir yn benderfyniad doethach na trio eu curo ar faes y gad. Ond dyma’r pwynt hefo’r cyfnod yma o hanes Cymru, mae mwy o gwestiynau nac o atebion a llawer o ddamcaniaethu. Y gobaith i mi yw fy mod wedi gallu gwneud hyn yn glir i’r criw brwdfrydig yma o ddysgwyr ac yn sicr cafwyd digon o sgyrsiau difir gyda Aran a’r criw wrth ddringo Tre’r Ceiri.

           

           

 

 

'Llysoedd Coll -Darn Bach o Hanes' Herald Gymraeg 1 Mai 2013

 

Mae ymateb ddigon positif wedi bod i’r rhaglen ‘Darn Bach o Hanes’ a ddarlledwyd ar S4C yn ddiweddar yn edrych am y llysoedd colledig, sef y llysoedd hynny oedd yn perthyn i Dywysogion Gwynedd yn ol yn y 12fed a 13eg ganrif. Un o’r pwyntiau godwyd gan Dewi Prysor ar ddiwedd y rhaglen oedd efallai fod lle i ni fel Cymry gymeryd mwy o ddiddordeb yn y safleoedd yma.

            Rydym yn son am safleoedd Cymreig, a dyma ni yn ol yn troedio llwybrau cyfarwydd mewn ffordd. Rwyf yn ysgrifennu’r golofn yma ar ol treulio’r bore yn tywys criw o Americanwyr o ardal Fflorida o amgylch Castell Caernarfon. Ie wir, castell “Seisnig” ond wyddo’chi beth, fe dreulias ddipyn golew o’r amser yn trafod y ddau Llywelyn, cyd-destyn y rhyfeloedd yn erbyn John, Harri III ac Edward 1af.

            Y cwestiwn ar flaen tafod y cyfeillion o America oedd nid hynt a helynt Edward ond sefyllfa addysg yma yng Ngwynedd, oedd plant yr ardal yn cael eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg, pa ganran o’r boblogaeth oedd yn siarad yr Iaith? Dyma oedd y cwestinau, cwestiynau am fywyd heddiw, am yr economi ac yn sicr iawn am yr Iaith Gymraeg.

            Felly er ein bod yng Nghastell Caernarfon, roedd fy sgwrs yn gyflwyniad llawer mwy eang na hanes y gwrthdaro rhwng Llywelyn ac Edward ym 1282. Lleoliad trawiadaol hanesyddol, rhan o’r hanes yw Castell Caernarfon, darn bach o’r hanes a’r cyd-destun bron os mynnwch, a does gennyf ddim problem yn y byd hefo arwain teithiau o amgylch unrhyw safle hanesyddol.

            Hanes yw hanes a does dim modd “dewis ochr” a dechrau ymwrthod a rhan o’r hanes. Dydi hynny ddim yn gweithio. Efallai mae’r pwynt yma eto, yw peidiwch a phoeni cymaint am y safleoedd “Seisnig” (neu Gestyll Edward 1af yn benodol) ond ewch allan i ddarganfod y safleoedd Cymreig, a fe all hynny fod “yn ogystal” yn gellith, hefyd ynde, gwnewch y ddau  – dim o’i le a hynny. Mae na fwy i hanes Cymru na’r cyfnod yma wrthgwrs, ac os di Edward 1af yn eich poeni gymaint a hynny ewch am dro i Tre’r Ceiri !       

            Yr hyn oedd yn ddiddorol am y gwahoddiad i gyfrannu i ‘Darn Bach o Hanes’ oedd cael mynd i ffilmio ar safle “Llys Dinorwig” ger Brynrefail. Rwan, dyma chi safle na wyddwn i fawr amdano, yn sicr doeddwn rioed di bod yno am dro ac yn rhyfeddach byth doeddwn ddim yn ei adnabod fel un o safleoedd Llys y Tywysogion ochr yn ochr a Rhosyr, Aberffraw ac Aber (safle Ty’n y Mwd). Felly pleser mawr oedd cael dod i adnabod y safle yma yn well.

            Enw’r fferm gyfagos yw ‘Fferm Llys’, felly mae awgrym amlwg yn yr enw fod rhywbeth o bwys yma ond ar yr argraff cyntaf, mae’r darn yma o dir creigiog sydd yn ymestyn allan i ddyffryn Caledffrwd yn ymdebygu i fryngaer fechan neu safle amddiffynnol o’r Oes Haearn neu’r cyfnod Rhufeinig. Heb gloddio wrthgwrs fedrith rhywun ddim bod yn sicr, ond wrth sgwrsio gyda’r ffermwr lleol am sut roedd y tir yn y dyffryn yn arfer bod yn wlyb iawn mae’n gwenud synwyr fod yma rhyw fferm fechan wedi ei hamddiffyn gyda clawdd a ffos.

            Fe ellir gweld y clawdd ar ffos o dan o mieri hyd at heddiw ond amhosib yw mynd i mewn i’r “gaer” gan fod y tyfiant mor drwchus. Dyna yn sicr oedd fy argraff gyntaf o’r safle. Ond wedyn sut mae esbonio’r waliau sydd offi fewn i’r gaer ?

            Efallai fod yma adeiladau o’r cyfnod Tywysogion neu o’r Canol Oesoedd sydd wedi ei lleoli o fewn yr hen gaer. Hynny yw, fod yr adeiladau canol oesol yn gwneud defnydd o safle sydd wedi bod yn amddiffynedig yn y gorffennol. Mae hyn yn gwneud synnwyr ac yn sicr mi fydda’r daearyddiaeth yn factor.

            Heddiw gellir gweld darn o wal hynafol ychydig i’r gorllewin o’r gaer, sydd i’w gweld gyda llaw bellach o fewn y maes carafanau, a mae’n bosib fod y wal yma yn gysylltiedig a neuadd yn perthyn i Gruffydd Llwyd, Tregarnedd. Ond mae’r adeiladwaith yma wedyn dipyn diweddarach na’r Tywysogion.

            Mae Leyland, Pennant ac eraill yn cyfeirio at y safle fel ‘Llys’ ond rhaid cyfaddef mae anodd iawn yw gallu cysylltu Llywelyn ap Gruffydd er engraifft yn uniongyrchol ar safle yma. Felly, mae elfen o ddirgelwch neu ansicrwydd ynglyn a gwir hanes y safle yma. Mewn oes arall hefo digon o arian cyhoeddus o gwmpas efallai byddai modd cloddio yma i gael gweld os oes unrhyw awgrym o ddyddiadau ar gyfer y safle.

            Hyd yn oed hefo’r cestyll amlwg, mae yna ansicrwydd ar adegau pwy adeiladodd pa ddarn. Safle Cymreig arall i mi ymweld a fo yn ddiweddar oedd Castell Dryslwyn yn Nyffryn Tywi, rhwng Caerfyrddin a Llandeilo. Un o gestyll Tywysogion Deheubarth oedd Dryslwyn a’r tebygrwydd yw mae adeiladwaith cerrig Rhys Gryg un o feibion yr Arglwydd Rhys sydd i’w weld heddiw er fod cyfnodau o ail godi ac atgyweirio wedi digwydd yno hyd at gyfnod Gwrthryfel Glyndwr.

            Tra yn y Brifysgol ym 1982, cefais gynnig i gloddio yn Nryslwyn ond roeddwn eisoes wedi cytuno i gloddio i fyny yn y Chevoiots gyda Colin Burgess ar safle Oes Efydd. Burgess oedd yr awdurdod ar yr Oes Efydd yn fy nyddiau coleg a roedd y cyfle i gloddio hefo fo yn gynnig rhy dda. Ond heddiw dyma ddifaru ychydig na chefais y fraint o gael cloddio ar y safle Cymreig hynod yma.

            Efallai mae un o’r prif ddigwyddiadau sydd yn cael ei gysylltu a Dryslwyn yw’r gwarchae pryd daeth11,000, ie yn union, 11,000 o filwyr Seisnig yma i Ddyffryn Tywi i ymosod ar Rhys am Maredudd. Roedd Rhys wedi arwain gwrthryfel yn erbyn y Saeson ym 1287, pum mlynedd ar ol cwypm Llywelyn. Yn amlwg doedd y Saeson ddim am ddioddef unrhyw wrthryfel pellach ond mae 11,000 o ddynion yn erbyn byddin fach Rhys yn sylweddol yntydi.

Yn ol y stori bu iddynt geisio tanseilio’r castell drwy dyllu twnel o dan y muriau ac wrth i’r boneddigion ddod draw i weld y gwaith fe ddisgynnodd y twneli gan ladd nifer o arweinwyr amlwg Edward 1af. Er hyn colli wnaeth Rhys ap Maredudd er iddo lwyddo i ffoi yn iddo gael ei ddal yn 1292 a’i ddienyddio yn Efrog.