Herald Gymraeg 20 Mehefin 2012Caer Rhufeinig Llanfair Caereinion

Nos Lun dwetha, roeddwn yn “rhannu’r llwyfan” fel petae, hefo Eflyn Owen Jones yn y Valley Hotel, Y Fali, fel rhan o ddigwyddiadau Gwyl Gerdded Ynys Mon. Roedd Eflyn yn rhoi sgwrs ar ddarganfyddiadau ei thad, William Roberts, yn Llyn Cerrig Bach yn ol ym 1942-43 a finnau wedi cael fy ngalw i mewn yn fyr rybydd wrth i siaradwr gwadd arall fethu bod yno. Rwyf yn hynod ddiolchgar i Eflyn am awgrymu fy mod yn trafod beddrod Barclodiad y Gawres , doedd dim angen i mi boeni wedyn am gynnwys fy sgwrs.

                Wrth gyflwyno Barclodiad a chydnabod pwysigrwydd Llyn Cerrig Bach dyma dynnu coes ychydig hefo’r gynulleidfa  fod rhain yn sicr ymhlith y “Tri Uchaf” o Henebion Ynys Mon, ond wedyn wrth restru Brn Celli Ddu, Din Lligwy, Bryn yr Hen Bobl, meini hirion Bryn Gwyn, Castell Bryn Gwyn, meini hirion Llanfechell, cromlech Bodowyr ….. dyma sylweddoli fod Ynys Mon mor gyfoethog, cymaint o Henebion, mae ffwlbri noeth  fyddai ceisio eu rhoi mewn rhyw fath o drefn o ran blaenoriaeth neu bwysigrwydd.

                Ond yn sicr i chi mae yna henebion ar Ynys Mon sydd o bwysigrwydd Cenedlaethol, ac yn sicr mae Llyn Cerrig Bach a Barclodiad y Gawres yn safloedd eithriadol, eithriadol o bwysig ac unigryw. Wrth deithio yn ol o’r ddarlith dyma ddechrau meddwl mwy am hyn. Roeddwn newydd ddychwelyd o’r Gaer Rhufeinig yng Nghaerleon, gyda’i amffitheatr hynod. Yma yng Nghaerleon mae’r baddondy wedi ei gadw, ei ail godi i raddau a drwy gyfrwng ffilm ar y wyneb, wedi llwyddo i ail greu naws y baddondy gwreiddiol.

                Yn ddiweddar bu i mi longyfarch CADW am lwyddo i wneud hyn mor llwyddiannus a hynny heb ymharu ar yr archaeoleg a’r gwir hanes . Weithiau mae ail-greu a dehongli gyda technoleg modern yn gallu ymharu ………… Ond unwaith eto dyma ddechrau meddwl am yr amffitheatr fechan ger Tomen y Mur. Ydi mae Caerleon ddipyn mwy, does dim gwadu, ond mae’r amffitheatr yn Tomen y Mur hefyd yn safle hynod iawn, yn anghyffredin, o bwys a hefyd gyda ffordd tram o Chwarel Braich Dduyn yn mynd trwyddi. Hanes aml-gyfnod felly !

                Nid aur yw popeth melyn medda nhw ond wedyn nid y mawr a’r mwyaf yw’r gorau neu mwyaf pwysig – mae’r holl safleodd archaeolegol yma yn rhan o’r jigsaw, yn rhan o Hanes Cymru, yn bwysig yn eu ffordd a dyma arwain felly at ddau safle, tra wahanol, arall bu i mi ymweld a nhw yn ddiweddar ger Llanfair Caereinion yn Sir Drefaldwyn.

                Cawn aros yn y cyfnod Rhufeinig. Cof plentyn sydd yn parhau hyd heddiw, o ymweld a’r Gaer fechan ar “y topia”, oddi ar allt y Gibbet, a dyma rhyw ysfa i fynd yn ol. Rwyf wedi bod yno droeon ers fy mhlentyndod ond yr ymweliad cyntaf yna wnaeth yr argraff fwyaf, y  graith ddyfna ar fy nghof. Pleser o’r mwyaf yw cael dychwelyd yma. Caer Rhufeinig fechan iawn, “fortlet” yn Saesneg, efallai camp dros dro rhwng y Caerau mwy – rhwng Caersws neu Forden a rhywle i’r Gogledd – efallai ar y ffordd am yr  Amwythig a Wroxeter neu am y Berwyn heibio Dolanog.

                Mae’n hanner awr wedi saith y nos arnaf yn cyrraedd. Mae’r niwl yn drwm ac yn isel, prin fod rhywun yn gweld hyd cae o’n blaen. Dros y gamfa a mae ffurff y cloddiau yn ymddangos o’r niwl. Os dwi am weld ysbrydion yr hen filwyr, dyma fydd y cyfle gora caf i byth. Mae’r Byd Modern wedi llwyr ddiflannu, does dim ond y fi, y niwl a’r hen Gaer. Caer fechan fel dywedais, ond perffaith, bron yn sgwar, neu siap cerdyn chwarae. Dwi rioed di teimlo mor agos i’r hen bobl.

                Does dim i’w wneud ond dychmygu pwy oedd yma, pwy adeiladoedd y Gaer fechan hon ac i ba pwrpas ? Dydi Forden a Caersws ddim yn bell, rhyw ddeg milltir dros y mynydd, ond pam dod i’r fan yma ? Rydym ar y tir uchel, y tir cyfeiriodd R.S Thomas ato fel y tir lle roedd y Gymraeg yn dod yn fyw achos i lawr yn y dyffryn i gyfeiriad Manafon a New Mills mae’r Gymraeg ddigon tena.

                Gwerthfawrogais y llonyddwch, y distawrwydd llethol a’r ffaith na fedrwn hyd yn oed weld lle roeddwn wedi gadael y car. Prin iawn yw’r cyfleodd yma. Ond wrth iddi nosi dyma benderfynu cael un safle arall i fewn cyn mynd lawr am swper i’r Goat yn Llanfair Caereinion. Y safle nesa oedd “Carreg Arthur”, sydd yn fferm hyd yn oed yn uwch i fyny’r bryniau, ond sydd hefyd yn un o’r safleoedd mwyaf diddorol i mi rioed ddod ar ei draws.

                Eto mae gennyf gof plentyn o ymweld a Charreg Arthur a chefais ddim fy siomi yn dychwelyd yno, er rhaid cyfaddef, ohwerwydd y niwl, dwi’n dal i longyfarch fy hyn am gofio mor dda a dod o hyd i’r garreg hynod yma. Ar yr olwg gyntaf, carreg ddigon di-nod, yn gorwedd yn unig ar ben y bryn, mewn cae sydd wedi ei drin, yn borfa i warthog.

                Ond pam “Carreg Arthur” ? Eisteddais arni, heb os dyma garreg sydd yn teimlo ac yn edrych fel cadair, mae hi y maint iawn a mae awgrym o ochr iddi, lle mae rhywun yn gosod ei freichiau. Mae’n gadair o garreg, naturiol neu ddim - dyna’r cwestiwn. Wrth eistedd arni, mor hawdd a chyfforddus, doedd dim cwestiwn fod hon yn eisteddle bwriadol ar ben y bryn, o bwys a hanesyddol ……. ond pwy fu yma, i ba pwrpas, a phryd ?

                Anghofiwch am Arthur, dwi’n sicr ddim yn dilyn y sgwarnog honno nac yn awgrymu unrhyw gydsylltiad o gwbl, ond efallai rhyw hen dywysog, un o benaethiad Llwythi Powys,  dyma orsedd neu deyrngadair os welais i un rioed.  Y pethau bach yn yr achos yma yn bethau mor ddiddorol.

Herald Gymraeg 13 Mehefin 2012. Swansea 254.

“Chwarae Cardiff City ’n y League

Mae Centre Half nhw’n great”

Mae’r geiriau uchod wrthgwrs oddi ar record Edward ‘Yr Arwerthwr’, rhif catalog Sain 5, ar gan oedd ‘Swansi 254’, neu “Swansi two-five-four” fel roedd Edward yn ei ganu. Rwan, dwi ddim yn siwr os mae fi sydd yn meddwl hyn,  yn agosau at fy 50 yn ddyddiol, ond rwyf o’r farn ei bod yn mynd yn anoddach sgwennu am ddiwylliant Cymraeg mewn unrhyw ffordd feirniadol, a rywf yn cynnwys beiniadaeth adeiladol yn fan hyn.

                Mae yna gynulleidfa, fel hon yn yr Herald, o hyd yn barod i fy atgoffa nad oes fawr o ddiddordeb ganddynt yn y Byd Pop, a mae yna gynulleidfa ifanc (sydd mae’n debyg yn dilyn grwpiau Pop Cymraeg) nad oes byth yn tywyllu colofnau’r Herald. Rhywle yn y canol, mae un llais unig, a Gwilym Owen yw hwnnw, un o’r ychydig golofnwyr sydd i weld yn barod i herio ychydig ar y Sefydliad Cymraeg – oes un aralll dudwch ?  (Sefydliad Cymraeg yn benodol yn hytrach na’r Sefydliad Cymreig er yn siwr mae hwnnw hefyd yn darged i Gwilym Owen ar adegau).

Ond mae un gwendid gyda colofnau Gwilym, mae’r Sefydliad Cymraeg yn gwybod yn iawn nad oes unrhyw awydd gan ddarllenwyr Golwg i ymateb go iawn. Er i Brif Weithredwr S4C, Ian Jones ymateb i Gwilym yn ddiweddar, ar y cyfan yr oll sydd rhaid i’r Sefydliad ei wneud yw gwenu yn ddistaw a mi ddiflanith unrhyw brotest. Eithriad oedd y brotest ddiweddar ynglyn a rhaglen Heno, does dim yr un momentwm i gadw rhaglen dda fel un Lisa Gwilym ar C2 felly fe ddiflanith hwnnw yn yr Hydref ac yn ei le cawn Geraint Lloyd, yn hwyr y nos, gyda diddanwch Cartrefi Preswyl i’r rheini sydd wedi hen roi gorau i unrhyw awydd i bopio.

Cefais gryn brofiad o hyn yn yr 80au. Yn golofnydd brwd yn beirniadu’r Cyfryngau, fe’m anwybyddwyd yn llwyr nes i mi sgwennu erthygl yn y Saesneg i’r cylchgrawn Anarchaidd “Scorcher” yn beirniadu cynhyrchwyr y BBC o fod yn “hipis allan o gysylltiad”. Wyddochi, efallai fod rhywun yn darllen Scorcher ? Yn yr 80au roedd y Sefydliad Cymraeg yn gwybod mae ond llond dwrn o Adferwyr yn Dinorwig oedd yn darllen Colofn Wil a Fi yn Sgrech, a llai byth yn darllen y ffansins amrwd tanddaearol   ……. does dim yn newid.

Er mor hoff yr wyf ohonno, dwi ddim yn ddarllenwr cyson o golofn Gwilym, felly dwi ddim yn siwr os ydi’r cwestiwn o sut fod cyn Brif Weithredwr S4C bellach yn Gadeirydd Bwrdd S4C heb fod yna rhyw fath o wrthdaro o ran diddordebau wedi ei holi ganddo?  Ella does dim o’i le hefo sefyllfa o’r fath, ond oes unrhyw newyddiadurwyr  neu golofnydd Cymraeg hyd yn oed yn holi’r cwestiwn ? Wn i ddim ……….Gwilym ?

Yn sicr ac yn hollol ddiffuant, nid un o’r “Plismyn Iaith” sydd yn poeni mwy am y gystrawen na’r cynnwys mohonof, fe ddechreuais fy ngyrfa wedi’r cwbl,fel colofnydd Punk Rock yn sgwennu yn y ffordd mwyaf ffwrdd a hi a gwallus i’r Faner, a hynny yn fwriadol i wytlltio’r “Plismyn Iaith” ond, rhaid cyfaddef, mae geiriau Edward, o’r gan honno a recordiwyd ym 1970, yn ymddangos bellach fel can hynod broffwydiol.

Wrth i bawb faglu dros eu gilydd yng nghoridorau’r Cyfryngau  i fod yn berthnasol ac atebol – ac yn sicr yn GWARANDO (“honest guv”) – dyma deimlo fod  safonau Iaith yn gostwng mor sydun bydd angen is-deitlau arnom cyn bo hir i ddallt, dehongli ac esbonio’r fath Wenglish fratieithol an-llythrennog sydd mor aml i’w glywed.  

Os yw’r dosbarth gweithiol, y werin go iawn,  yn ymddangos ar S4C y dyddiau yma mae pob yn ail brawddeg yn hollol bei-ling. Does dim rhaid iddi fod felly – mae yna genhedlaethau o chwarelwyr wedi eu hunnan addysgu drwy gapel a chaban, mae yna Iaith Gymraeg fyw a ffraeth ac  o safon uchel yn Nyffryn Ogwen, Nantlle, Peris, hyd heddiw - ardaloedd ddigon tlawd, digon di-freintiedig ar adegau ond ardaloedd gyda balchder. Gwrandewch ar ganeuon “dosbarth gweithiol hogia-go-iawn” Maffia Mr Huws i weld beth yw  mynegiant,ffraethineb , dawn geiriau a hyd yn oed ambell neges wleidyddol.

 Pwyntio’r camera at y werin bobl wnai S4C, a brat Iaith ddaw yn ei ol.  Beth mae hyn yn ei ddweud wrthym ? Diffyg addysg ? Methiant ysgolion ? Methiant Diwylliant Cymraeg i fod yn berthnasol iddynt ? Mae Maffia Mr Huws neu Anweledig ar y llaw arall yn dystiolaeth nad yw’r werin bobl yn hollol an-llythrennog,  sydd yn methu llunio brawddeg gyfan yn y Gymraeg.

Yr hyn sy’n waeth,efallai, yw’r gostwng safonau Iaith gan ddarllewdwyr profiadol, yn ddyddiol, ac yn rhy aml. Os felly, pam galw’r gliniadur yn gliniadur, pam dweud gwych neu rhagorol  os gallwn ddweudd ffantastig ? Pam “boddran” os maddeuwch am y joc wael ?

Un arall a waneth mi wenu yr wythnos hon, mewn ymdrech ddigon  teg i drio cydnabod sefyllfa’r iath fel un byw a naturiol ym mro’r Eisteddfod oedd Efa Gruffudd Jones, Prif Weithredwr yr  Urdd,  wrth iddi ddatgan  “Fe ddylai pob disgybl sy’n derbyn addysg Gymraeg gael treulio amser yn nhre’ Caernarfon – er mwyn dod i sylweddoli fod yr iaith yn rhywbeth byw ac yn iaith sy’n cael ei siarad yn naturiol bob dydd”

Ond wrth drio rhy galed i fod “down with the kids” ac yn “cwl” roedd Efa wedi methu  faint o goch, gwyn a glas oedd ar rhai o strydoedd Caernarfon dros y Jiwbili - roedd y Cofis go iawn rhy brysur yn cael te parti Jiwbili i fynychu’r Urdd. Dyna’r eironi ynde,  siradwyr Cymraeg yn chwifio’r lliwiau anghywir.

Dwi’n cael dim pleser o sgwennu hyn, dwi ddim yn torri’m mol i gael ymuno a clwb y dynion blin hefo Gwilym Owen ond yr wythnos hon “Swansi two -five-four” yw fy hoff gan Gymraeg erioed !

Herald Gymraeg 6 Mehefin 2012

Erbyn i’r golofn hon gael ei chyhoeddi bydd ffars y Jiwbili drosodd a bydd nifer ohonnom wrthgwrs wedi llwyddo i osgoi’r ffars oherwydd ei bod yn wythnos yr Urdd. Feddyliais i rioed bydda’r Urdd mor ddefnyddiol i werinaethwyr a Chenedlaetholwyr, am reswm hollol wahanol i’r arfer, ond ar y llaw arall, ohewrwydd prysurdeb a bwrlwm yr Urdd fydd na fawr o neb wedi bod yn dangos unrhyw wrthwybebiad i’r Jiwbili chwaith ….. ond efallai mae peth da yw hyn…. onid gwell di-faterwch tuag at y Teulu Brenhinol …… does dim angen iddynt hawlio gormod o’n sylw nagoes ?

                Nid felly ym 1977 wrthgwrs wrth i’r Sex Pistols boeri arall y geiriau anfarwol “God Save The Queen, the fascist regime, it made you a moron”. Rhywsut, roedd ymateb 1977 yn taro’n well hefo mi. Weithiau mae angen dangos gwrthwynebiad ond dydi hi ddim yn oes mor wleidyddol nacdi – a dydi’r Byd Pop yn sicr ddim yn faes mynegiant o wrthryfel yn erbyn y Sefydliad bellach gwaetha’r modd. Felly dw’i, fel pawb arall yn hapus i fynychu Glynllifon, heb wrthwynebu’r Jiwbili, ond a bod yn hollol onest, heb dreulio fawr o amser yn meddwl  am yr hen Elizabeth chwaith.

                Ac os yw’r darllenwyr yn cael gafael ar eu Herald Gymraeg mewn pryd cewch ymuno a mi ar Daith Gerdded o amgylch Glynllifon ar y pnawn Mercher a hefyd pnawn Gwener yr Urdd. Byddaf yn dechrau am 2 o’r gloch o Stondin Cyngor Gwynedd ger y Brif Fynedfa – manylion o’r stondin.

                Rwyf wedi treulio sawl prynhawn yn ddiweddar yn crwydro llwybrau’r Parc er mwyn paratoi am y teithiau cerdded, ac er fy mod yn gyfarwydd iawn a’r safle mae’n syndod faint mae rhywun yn ei ddysgu o’r newydd o ddechrau astudio safle yn fwy manwl. Go brin byddwn wedi gallu datgan fod y Parc yn barc Rhestredig Gradd 1 ac yn safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig gan CADW a CCW. Er fod digonedd o lwybrau yma, go brin byddwn wedi gwybod fod yma 8 milltir o lwybrau gwledig i ni eu troedio mewn Parc o 700 acer.

                Fel sydd yn wir gyda’r holl hen blasdai a Stadau mae yma hanes hir, o uchelwyr, o ddylanwad, o bwer, o briodas rhwng y teuluoedd mawr (boneddigion) o ychwanegu at y Stad, o greu cyfoeth ac yn sicr yn yr achos yma, gyda Arglwydd Niwbwrch,  o fod yn berchen a’r Chwareli yn Nyffryn Nantlle. Fel gyda’r Faenol a Phenrhyn, mae yna o hyd anesmwythtod i rhywun o dras Chwarelwyr ynglyn a’r llefyd yma, hyd yn oed o ddweud  enw’r Stadau.

Cofiaf,  fy nhad yn adrodd hanes Chwarelwyr Cilgwyn yn dymchwel y wal gerrig roedd Stad Glynllifon yn geisio ei chodi ar dir comin Mynydd Cilgwyn – i “ddwyn” y tir. Y wal yn cael ei chodi yn ddyddiol gan weithwyr y Stad a’r chwarelwyr wedyn yn ei dymchwel gyda’r nos are u ffordd adra o’r chwaral. Mae’r stori yma yn llyfr fy ewythr, y diweddar Dewi Tomos, “Chwareli Dyffryn Nantlle”.

                Dyma chi stori sydd yn ysbrydoli rhywun, nid ar yr un raddfa a Streic Fawr Chwarel Penrhyn ond yn sicr yn weithred gan y Dosbarth Gweithiol yn erbyn y Meistri – yn sicr doedd Chwarelwrs Cilgwyn ddim yn ddi-ymadfeth yn wleidyddol ac o rhan eu hawlia.

                Wrth i mi droedio’r llwybrau pella yng Nglynllifon, a go brin bydd modd cyrraedd y rhan yma o’r Stad yn ystod ein taith gerdded, dyma dreulio peth amser ger safle  Gwerin y Graith. Yma ceir hen furddyn, lle tan a chydig walia, adfail, adfail bwriadol, wedi ei greu, gwaith celf. Ar ochr y murddyn yma mae murlun o Streic Fawr Penrhyn 1900-1903. Ar wal arall murlun “Bradwr”, ochr arall i’r wal ac ochr arall i’r stori. Does dim posib sefyll yma heb gael eich heffeithio. Dyma un o’r storiau mawr.

                Ger llaw mae wal crawia llechi, rhywbeth cyfarwydd iawn yn y rhan yma o’r Byd, a cherflun ar un o’r crawia. Darllenais yn ofalus

“Ymhen blynyddoedd

Wedi llwyr glirio’r cwymp

Daethpwyd o hyd

I glocsen Robert”

                Hyfryd, ond rwyf angen eglurhaud gan rhywun, beth yw’r hanes yma?  Gyferbyn a’r wal crawia, mae’r llyn bach a’r fraich yn codi o’r dwr. Dyma chi le hyfryd i ddod a plant ysgol i gael gwers hanes. Dyma le hyfryd i synfyfyrio ar ddiwrnod poeth o Haf, yng nghysgod y coed a gyda Eryri y nein cyfarch ar y gorwel.   Ar y ffordd yn ol am y Plas rwyf yn mynd heibio Capel y Cwn, yr hyn a elwir yn loches neu “hermitage” yn y Saesneg, y pethau ffol roedd y boneddigions yn godi yn eu cerddi !

                Ac yn nes at y Plas, dyma engraifft arall o gelf modern, tu cefn i wydr plastig mewn ffenestr yn y wal mae cerfluniau bach doniol o gymeriadau Rala Rwdins a hefyd cerflun o’r ddynes a ddisgrifiwyd fel “mam Rala Rwdins” yr awdures a’n cyd golofnydd Anghrad Tomos wrthgwrs, mae hyd yn oed Tafod y Ddraig  wedi ei gynnwys ar ei siwper fel bydda rhywun yn ei ddisgwyl. Rwyf wrth fy modd hefo hyn, Streic Fawr Penrhyn ac awdures Gymraeg gyfredol – o fewn y Stad yma, eironig, eiconig – gwneud rhywun feddwl !

                A mae hyn i gyd heb ddechrau son am Cilmyn Troed Ddu, Esyllt, teuluoedd Pen Llyn, Thomas Wynn yr Arglwydd Cyntraf a’i ail wraig, trist, diddorol, gwallgo Maria Stella – merch i Frenin Ffrainc neu ddim ? yr hon fu farw yn dlawd ym Mharis. Trasiedi, drama, eto dyma chi stori dda, neu drama ar gyfer S4C. Felly gobeithio y gwelaf chi pnawn Mercher neu Wener yr Urdd.

Herald Gymraeg 30 Mai 2012

Rwyf wedi cyfeirio at y cysyniad o “Seico-ddaearyddiaeth” sawl gwaith yn y golofn hon, sef y syniad hynny o ddilyn eich trwyn, fel arfer yn y dirwedd drefol, ond rwyf hefyd wedi son sawl gwaith fod yr ymarfer hyn hefyd yn hollol addas ar gyfer y Gymru wledig. A felly y bu hi ychydig ddyddiau yn ol, roeddwn yng Nghaerdydd ar gyfer Cyfarfod Blynyddol y Sefydliad Cerddoriaeth Gymrieg, daeth y cyafrfod i ben tua 5pm a roedd yr hogia wedi rhoi archeb penodol yn “Toys Are Us” felly cyn dechrau am adre roedd rhaid teithio i gyfeiriad Penarth o Fae Caerdydd i’r archfarchnad degannau.

                Llwyddiant, fe gefais yr union Skylanders roedd y ddau wedi archebu. Wrth eistedd yn y maes parcio dyma dechrau meddwl am fy ffordd adre. Roeddwn am osgoi cymaint ac y gallwn o’r A470. Roeddwn am ddodd allan o’r car ar yr awr pob awr i weld rhywbeth hynafol. Ffwrdd a ni. Yr hyn sydd yn bwysig am “seico-ddaearyddiaeth” yw nad oes cynllunio o flaen llaw.

                Drwy gyd-ddigwyddiad roeddwn wedi bod yn sefyllian o gwmpas y Llyfrgell Newydd yn yr Hayes yng nghanol Caerdydd ychydig ddyddiau ynghynt gyda criw o dywysion. O flaen y llyfrgell roedd cerflun anferthol, celf modern yn sicr, a oedd yn ogystal a bod yn waith celf, hefyd yn dangos lefel y mor yn y Bae drwy rhyw wyrth dechnolegol o fewn y gwaith celf ei hyn. Ond yr hyn oedd hyd yn oed fwy diddorol i mi oedd fod geiriau / barddoniaeth yr awdur Peter Finch wedi eu gosod ar y palmant o amgylch y gwaith celf yma. Roedd y geiriau allan o drefn – fel rhyw groesair afreal – dyma’r situationist / seico-ddaearyddwr wrth ei waith.

                Felly roedd Finch wedi fy ysbrydoli, a roedd Castell Coch yn galw, felly ffwrdd a mi heibio Sain Ffagan, at yr M4 a wedyn troi i’r Dwyrain am Tongwynlais a dilyn y ffordd gul i fyny am Castell Coch. Roedd y Castell wedi hen gau felly dyma barhau i fyny lon fach gul goedwigog hyfryd, mor agos i’r A470 ond eto  mor heddychlon a distaw. Rwyf yn teithio dros Bwlch y Cwm a’r bryniau gyda’r enw gwych “Brynau” yn uchel uwchben Ffynnon Taf.

                Erbyn hyn rwy’n gwybod yn iawn mae Caerffili fydd y pwynt cyntaf allan o’r car. Rwyf wrth fy modd hefo Caerffili. Dyma un o’r trefi lle bu i’r Sex Pistols berfformio yn ystod eu taith “Anarchy” yn ol ym 1976. Dyma’r dref lle roedd Cristnogion tu allan i’r cyngerdd yn canu carolau mewn gwrthwynebiad i ymweliad y pync- rocars anwaraidd. Dyma lle dywedodd Steve Jones y gitarydd “rydym tu mewn yn gynnes, mae nhw tu allan yn oer”.

Ond roedd mwy yn canu carolau tu allan nac oedd yno yn gwrando ar y Pistols tu mewn. Un o fy uchelgeisiau yw cael yr actor a’r cerddor Gareth Potter i fy nhwys o amgylch Caerffili ac i ddangos y man cysygredig yma lle cannodd y Pistols yn ol yn Rhagfyr ’76. Dwi ddim yn holi’r trigolion am ymweliad y Pistols – fe gaiff hynny aros nes dwi’n cael cerdded y strydoedd hefo Potter.

                Fel dywedais, dim ond yng Nghaerffili ……………, dyma adael y car gyferbyn a’r castell a throedio heibio’r cannoedd o gwac-cwacs a chwyaid gwyllt sydd ar y lawnt, baw ym mhobmab, felly er mor hyfryd yw’r golygfeydd o’r castell mae hefyd angen troedio yn ofalus. Fy lleoliad cyntaf ar y daith seico-ddaearyddol yw cerflun Tommy Cooper a aned yma ar y 19fed o Fawrth 1921. Di rhywun ddim yn meddwl am Cooper fel Cymro nacdi ? Dadorchuddwyd y gofeb gan Gymro llawer mwy amlwg, yr actor Anthony Hopkins, sydd gyda llaw yn un o noddwyr Cymdeithas Tommy Cooper. Ceflunwyd y gofeb gan James R Done.

                Ond does dim modd osgoi’r castell yng Ngherffili. Roeddwn yng Nghastell Caernarfon yn ddiweddar gyda cwpl o Texas oedd yn rhyfeddu at faint y castell ond mae Caerffili gyda’i dwr gwyredig, sydd yn gorwedd ar ongl o 10 gradd, (fersiwn Caerffili o Pisa) hyd yn oed yn fwy na Chaernarfon, dyma’r ail gastell mwya o ran maint ym Mhrydain – hynny ar ol castell Windsor.

                Rwyf yn cael swper yn Nhafarn y Cwrt, tafarn hynafol, yr hynaf yn y dre a mae gardd yno yn edrych dros y castell, gwych, a mae gennyf awr oleiaf cyn i’r haul fachlud. “Where are you from Butt ? you have a strong accent”, ond mae’r trigolion yn hynod gyfeillgar a chroesawgar, diddordeb yw hyn nid cwestiwn ymosodol. Mae’n dafarn hen, y tai bach mewn cyflwr all fod yn well, dim ffwdan yma, ond rwy’n falch i fwynhau’r olygfa hon a chael bechdawn gaws wedi toddi, bowlan o sglods i ychwanegu blas a hanner o Pepsi (diet) gan nad ydynt yn gwneud pot o de. Un rheol – dwi ddim yn cymeryd myg o de mewn unrhyw gaffi  rhag ofn iddynt rhoi rhy chydig o lefrith, gormod o siwgr …… mae panad yn rhy bwysig !

                Unwaith eto, er mae castell Normanaidd yw hwn, castell Gilbert de Clare neu Gilbert Goch oherwydd ei wallt fflam goch, mae’n gastell sydd ynghlwm a Hanes Cymru. Roedd teyrnasiad Harri’r Trydydd yn amhoblogaidd, roedd Simon de Montford wedi arwain gwrthryfel y barwniaid a Gilbert er yn ddyn ifanc wedi ochri gyda de Montford yn wreiddiol cyn ochri gyda Edward 1af yn ddiweddarach. Roedd Llywelyn ap Gruffydd wrthgwrs wedi ei gydnabod fel Tywysog Cymru ers 1267 ac am ymestyn ei ddylanwad i’r De.

                Dyma un o’r rhesymau i Gilbert de Clare adeiladu’r castell ym mis Ebrill 1268. Roedd Llywelyn yn sicr yn ceisio ehangu ei ddylanwad yn y De Ddwyrain, roedd wedi ochri gyda de Montford, wedi cipio Aberhonddu yn y 1260au a threiddio ar hyd Dyffryn Wysg. Yr hyn sydd yn hynod am Caerffili yw mae nid castell y Brenin oedd hwn ond castell yn perthyn i un o deuluoedd mwyaf dylanwadol y Normaniaid , y de Clares a fod bygythiad Llywelyn ap Gruffydd mor bwysig yn y penderfyniad i godi’r castell ar frys.