Herald Gymraeg 23 Mai 2012 Amgueddfa Forwrol Nefyn

Pythefnos yn ol roedd Canolfan Nefyn yn orlawn, roeddwn yn amcangyfrif fod oleiaf 200 yn bresennol yn y gynulleidfa, roedd rhai hyd yn oed yn son fod mwy yma ar y noson hon nac oedd wedi troi fyny i agoriad y Ganolfan yn ddiweddar a hynny ym mhresenoldeb Rhys Ifans a’i gariad Anna Friel, er nad oedd Anna yno mewn rol  swyddogol wrth reswm. “Dan ei sang” yw’r disgrifiad sydd yn dod i’r meddwl.

                A’r achlysur ? Noson i lansio neu sefydlu Cyfeillion Amgueddfa Forwrol a Chanolfan Treftadaeth Llyn. Roedd y trefnwyr yn gobeithio am rhwng 60 a 100 o bobl ond wrth i’r noson fynd yn ei flaen roedd mwy a mwy yn cyrraedd ac angen wedyn am fwy a mwy o gadeiriau. Nid dyma’r tro cyntaf i mi weld rhywbeth fel hyn yn Mhen Llyn, mae yma gymuned sydd yn fyw ac sydd yn fodlon mentro allan ! Dydi pobl Llyn ddim yn gaeth i’r hyn gyferiais ato ar y noson fel “melltith Simon Cowell a’r sioeau teledu holl ddylanwadol”. Da iawn nhw, dyma’r ymneilltuwyr newydd – y rhai sydd am droi y sioeau talent (talent cwn bellach)  i ffwrdd a mynd allan i gyfarfod pobl ac i ddangos diddordeb yn eu bro, eu hanes a’u treftadaeth.

                A nid am y tro cyntaf rwyf yn cydnabod y fraint o gael bod yn eu plith. Roeddwn wedi cael gwahoddiad gan yr Amgueddfa i fod yn ‘Lywydd y Noson’ a fe gyfeirwyd at y niferoedd cyn i mi agor fy ngheg ond roeddwn wedi paratoi joc o flaen llaw - ei bod yn fraint i mi gael bod yr “ail Rhys” ar eu rhestr o bobl gwadd a’r ail joc wael iawn gennyf oedd fy mod wedi methu cael gafael ar Anna Friel i ddod hefo mi……..

                A nid am y tro olaf, dyma fynegi sylw bach ar faint o ddiddordeb sydd yna allan yn ein cymunedau, ein neuaddau pentref, y festri capel ac ein Cymdeithasau Hanes a LLen. Efallai fod S4C wedi rhoi rhyw hanner tro bedol yn cael Gerallt Pennat yn ei ol ond hanner tro yw hi, dydi Wedi 7, fel rhaglen dda, ddim wedi ei hachub, dim ond rhoi plastar ar Heno mae nhw wedi gyfaddawdu a dio’m ots faint mae Iolo a Sian Cothi yn crwydro’r wlad mae rhywun yn teimlo fod yna gyfoeth o hanes allan yna sydd ddim yn cyrraedd y sgrin na radio.

                Mae hyn oll yn fy atgoffa o’r dyddiau cynnar yn y Byd Pop, neuaddau yn llenwi hefo cynulleidfa ond dim rhaglenni (call) ar y Cyfryngau. Dydi’r uchel swyddogion yng Nghaerdydd ddim ar lawr gwlad, faint bynnag mae nhw’n honni eu bod yn gwrando, a’r hyn sydd yn fwy fwy amlwg yw’r awydd am nosweithiau byw, cofiwch,efallai fod modd gwylio rhaglenni ar CLIC neu BBC iPlayer felly mae’n haws mynd allan ? Ond y pwynt o ddifri yw’r angen am fwy o sylwedd ar y Cyfryngau gan gydnabod fod technoleg hefyd yn caniatau pob i ail-wylio neu i wylio pan yn gyfleus – fe ddylia hyn fod yn dda i bawb !

                Ychawnegaf y gair “tabloid” felly at y gair “seleb” fel y geiriau hynny sydd yn wrthyn i unrhywun sydd ac unrhyw enaid ar ol, unrhywun sydd dal am wrthryfela yn erbyn y cysyniad afiach fod rhaid i bobeth fod yn “dumb down” beth bynnag fathiad afiach fydda hunna yn y Gymraeg.

                A dyma chi engraifft i brofi pwynt, mae ffilm am Gapteiniaid y Mor yn cael ei dangos, ffilm gan y BBC wedi ei chyflwyno gan y diweddar Aled Eames, yr hanesydd a’r darlithydd ac awdur llyfrau fel ‘Porthmadog Ships’, ‘Gwraig y Capten’ a ‘Llongau a llongwyr Gwynedd’. Fedrai ddim credu na fyddai y math yma o ffilm o ddiddordeb i holl wylwyr S4C, mae yma hanes, cynnwrf a chyffro, cymeriadau ffraeth, doniol – pobl fu’n byw ar y mor. Mae un cwestwin diddorol yn cael ei ofyn gan un o’r hen gapteniaid – “faint o bobl ifanc fydd yn mynd i’r mor yn y dyfodol ?”. Roedd dros 200 wedi mwynhau’r rhaglen ffeithiol yma yn fawr iawn, a safon y BBC arni roedd hynny yn amlwg.

                Yr ateb syml  i hynny yw dim llawer ma’n siwr. O ymweld a Nefyn heddiw, prin fydda rhywun yn ymwybodol o’r ffaith fod cychod ar un adeg wedi cael eu hadeiladu yma. Bellach traeth ar gyfer ymwelwyr sydd yma, mae’r hen olion wedi diflannu i raddau helaeth a dyma chi felly y ddadl dros arwyddocad a phwysigrwydd ail gynna’r tan ar yr hen aelwyd drwy atgyweirio’r hen Eglws Santes Fair ym Mhen isa’r dre. Mae yna  Amgueddfa wedi bodoli yma ers y 70au ond mae gwaith yn mynd yn ei flaen bellach i ail-agor yr Amgueddfa ar ei newydd wedd.

                Roedd sawl pwynt arall yn cael ei godi ar y noson, effaith ymwelwyr ar Ben LLyn, yn sicr cwestiynau ynglyn a’r effaith ar yr Iaith ond hefyd mae’n rhaid dadlau fod ail agor yr Amgueddfa yn mynd i fod yn hwb i’r economi lleol, yn ffordd o ddenu ymwelwyr o fath arall i Lyn yn hytrach na’r rhai sydd am ymdrochi yn unig. Rwy’n sicr fod hanes a threftadaeth “gwyrdd a Chymreig” , fel sydd yn cael ei awgrymu gan griw Cynefin a Chymuned ym Mlaenau Ffestiniog, ym mynd i arwain at greu swyddi a chadw pobl ifanc Cymraeg yn yr ardaloedd yma.

                Mae’r niferoedd yn Nefyn yn dangos fod mwy i fywyd na gwylio’r  sioeau talent – efallai fod yn bryd i S4C ac eraill ymateb i’r her a chael gwared a’r ffwlbri “Dumb down”, mae yna gyfoedd o hanes a storiau hyd a lled Cymru a…………. – credwch neu beidio mae yna bobl ddeallus allan yna !

Herald Gymraeg 16 Mai Rhiwddolion

Erbyn i’r golofn hon ymddangos byddaf wedi dychwelyd unwaith eto i bentref Rhiwddolion rhwng Betws y Coed a Dolwyddelan. Pwrpas yr ymweliad dros y penwythnos  fydd (i mi yn sgwennu pnawn Iau) ac oedd (i chi yn darllen ar y Dydd Mercher) mynd a criw Cymuned a Chynefin am dro. Criw o Blaenau Ffestiniog yw Cynefin a Chymuned, criw sydd yn gweithio yn galed i ddatblygu prosiectau twristaidd llawer mwy Cymreig o ran y profad, mae’n syniad gwych a rwyf yn mawr obeithio bydd nifer o’r criw yn datblygu’r syniadau yma ymhellach.

                Ond rwan dyma chi gwestiwn diddorol. Sut yn union mae rhywun i fod i ddisgrifio Rhiwddolion ? Roedd hanes Nant Gwrtheyrn er engraifft yn llawer mwy syml, roedd y gweithwyr ithfaen wedi gadael y pentref – roedd hwn yn bentref gwag o adfeilion – ond nid dyma’r sefyllfa yn union yn Rhiwddolion. Mae Ty Mawr, Rhiwddolion, sydd yn dyddio o’r 1850au, er engraifft, yn parhau i fod yn gartref, chafodd y ty yma rioed ei adael yn wag.

                Mae Bryn Derw wedi ei adfer yn gymharol ddiweddar, a mae’n debyg y bydda rhywun yn galw hwn yn ail gartref neu yn dy gwylia preifat i deulu o bell. Ar y llaw arall mae Ty Coch, Ty Uchaf a’r hen Gapel / Ysgoldy (Ty Capel) wedi eu hadfer gan y Landmark Trust sydd yn eu cynnig fel tai gwyliau tra wahanol efallai – mewn lle gweddol anghysbell. Yn ol safle we y Landmark Trust yr unig swn yma yw swn yr afon a brefu’r defaid. Does dim modd gyrru at Ty Capel er engraifft – rhaid cerdded rhyw chwarter milltir o’r ffordd i’r drws.

                Felly i droi yn ol at y cwestiwn cyntaf, yn sicr o ystyried Ty Mawr, dydi Rhiwddolion ddim yn bentref gafodd ei adael yn wag yn llwyr ond eto gyda Bryn Derw a’r tai dan ofal y Landmark Trust fe all rhywun  ddadlau fod hwn wedi bod yn bentref gwag, yn sicr am gyfnod, ac erbyn heddiw mae gennym bentref “hanner gwag” yn un rhan adfeilion ac ymhlith yr adfeilion yma y tai bach twt, y tai gwyliau. Mae’n sefyllfa anarferol a dweud y lleiaf.

                Nid fod rhywun yn dadlau am eiliad na ddylia na fod fywyd yn yr hen bentref ond mae’n od cerdded heibio hen gartref Gutyn Arfon ac adfeilion y rhes teras a wedyn wynebu Bryn Derw – y ty bach twt.  A dyma chi gwestiwn arall, beth yn union yw ein barn am y tai Landmark Trust, cwmni sydd bron yn sicr wedi gallu talu gwell pris na fyddai pobl leol am y tir a’r adefeilion a wedyn gallu fforddio i’w hatgyweirio.

                Nid cymuned fyw sydd yn Rhiwddolion bellach, na phentref gwylia chwaith ond cyfuniad od o bob math o bethau gyda elfennau o Nant Gwrtheyrn cyn yr ail adeiladu a hyd yn oed elfen o Sain Ffagan heb y miloedd o ymwelwyr. Erbyn heddiw mae modd teithio yno gyda car drwy’r goedwig o gyfeiriad Maes Newyddion a mae’r hen ffordd, sef Sarn Helen a ddefnyddiwyd tan y 60au bellach fawr mwy na llwybr troed.

 Pentref oedd yn gysylltiedig a Chwarel Bwlch Gwyn oedd Rhiwddolion, chwarel a gynhyrchai lechfeini neu slabiau a rheini wedyn yn cael eu cludo i lawr i Betws y Coed. Bellach mae’r unig adfeilion o dan y goedwig, yn anodd i’w gweld ac yn anoddach byth i’w cyrraedd. Mae adfeilion ffermdy Bwlch Gwyn a ddefnyddiwyd gan y chwarel yno yn ol y son ond wrth drafod yn ddiweddar gyda perchnogion Ty Mawr mae’n safle peryglus iawn i’w ymweld ag e a’r goedwigaeth yn drwchus.

Llyfr yr wyf wedi cael blas mawr arno yn ddiweddar, fel llaw-lyfr neu lyfr-tywys yw “A Gazeteer of the Welsh Slate Industry”  (Gwasg Carreg Gwalch 1991) gan Alun John Richards,. Dyma chi lyfr sydd yn rhoi ychydig o hanes, cofnod o’r adfeilion sydd i’w gweld heddiw a chyfeirnod map (sydd yn hanfodol wrthgwrs) i bob chwarel lechi mwy neu lai yng Nghymru.  Wrth gerdded i fyny am Rhiwddolion yn ddiweddar gyda llyfr Alun yn fy sach cerdded sylweddolais pam mor werthfawr oedd y llyfr wrth iddo gyfeirio at y llwybr llechi sydd yn arwain o’r rhes teras draw tuag at yr hen gapel.

Onibai am lyfr Richards, digon o waith byddwn wedi chwilota am yr hen lwybr yma. Bellach mae’r rhan fwyaf o’r llwybr wedi ei guddio gan y glaswellt, ac yn amlwg felly, does dim defnydd dydd i ddydd o’r hen lwybr. Go brin fod y trigolion ar eu gwyliau hyd yn oed yn dod ar draws yr hen lwybr, go brin fyddai cerddwyr Sarn Helen yn sylweddoli arno chwaith ac eto dyma un o’r trysorau sydd yma i’w ddarganfod – y slabiau llechan sydd yn creu’r llwybr ar draws y cae. Yn ol yn y dydd mae’n rhaid fod hyn wedi cadw traed plant y pentref yn sych wrth iddynt ymlwybro draw am eu gwers ysgol gyda Gutyn Arfon.

Yn aml y pethau llai amlwg, y pethau cuddedig, yw’r pethau mwyaf diddorol – y pethau sydd yn dangos oel traed dyn ac oel trigolion yr oes a fu. Unwaith eto dyma le werth ei ymweld ag e, gallwch gerdded i fyny o gyfeiriad Betws neu Dolwyddelan, gallwch fynd o un lle i’r llall neu troi yn ol a dychwelyd yr un ffordd. Mae’n ddipyn o waith cerdded i fyny allt o Betws ond o gyrraedd Rhiwddolion credaf byddai pawb yn cytuno fod hyn werth yr ymdrech.

Herald Gymraeg 9 Mai 2012

Un peth da am gael colofn wythnosol  fel hyn yw fod yma ddigon o gyfle i sgwennu am nifer o safleoedd gwahanol o wythnos i wythnos. Dros y dyddiau dwetha  ’ma rwyf wedi ymweld a rhai o “berlau” Gogledd Cymru, rhai yn fwy neu llai amlwg, ond pob un yn ofnadwy o ddiddorol, felly lle i gychwyn, pr’un i’w ddewis, dyna chi gwestiwn. Ydw  i’n son am Ysbyty’r Chwarel yn Llanberis neu Chwarel Moel Tryfan, neu ymweliad hynod wahanol a phlasdy Bodrhyddan ger Rhuddlan neu hen bentref Rhiwddolion uwch ben Betws y Coed ? – ella caiff rhain oll sylw dros yr wythnosa nesa.

                Yr wythnos hon eglwys hynafol Llanbadrig, yng Ngogledd Sir Fon sydd am gael fy sylw, a lle gwell i gychwyn trafod na gyda’r hen faen Gristnogol, gyda’i ddwy groes, sydd yn gorwedd yn erbyn wal orllewinol fewnol yr Eglwys. Y tebygrwydd yw fod y faen yn dyddio o’r cyfnod rhwng y 9fed ac 11fed Ganrif ac yn ol Frances Lynch mae’n bosib fod hon yn engraifft amrwd ac o bosib un o’r engreifftia sala o ran gwneuthuriad o’r math yma o gerrrig ar Ynys Mon.

                Os am dderbyn dehongliad Lynch, mae yma groes ar ffurff “croes-olwyn” a wedyn croes syml dwy linell o dan y groes honno, a’r gwneuthuriad sydd yn wael, hynny yw, doedd y cerflunydd fawr o grefftwr. Ddigon posib, mae digon o engreifftiau gwell o’r cerrig yma o amgylch Mon, mae pump yn gorwedd yn erbyn wal ym mynwent Llangaffo er engraifft.

                Dehongliad arall sydd yn cael ei gynnig yw mae hon yw’r garreg “”Ictheus” sef carreg y pysgodyn, ac mae dau bysgodyn sydd yn cael ei dangos yma nid croes gyda dwy olwyn.  Roedd y pysgodyn yn symbol Cristnogol cynnar a mae son fod cerrig tebyg wedi eu darganfod yn Rhufain yn yr ogofau tanddaearol. Dehongliad arall yw’r un fod Ictheus yn cynnwys llythrennau cyntaf “Crist Mab Duw”, mewn ffordd yn debyg i’r cerrig  “chi-rho”, sef llythrennau cyntaf enw Crist yn y wyddor Groegaidd, y X yw’r Chi a’r P yw rho . Mae engraifft pendant o hyn i’w weld yn Eglwys Penmachno gyda’r garreg Caurausius.

                Rwyf yn tueddu i gytuno hefo Lynch, mae carreg Gristnogol gymharol amrwd yw hon, efallai mae ffrwyth dychymyg a natur y garreg yw gweld yr olwynion fel pysgod –  ac efallai wir y byddai’n well i chwi ddarllenwyr fynd yno a ffurfio barn eich hyn. Un peth sydd yn sicr, os yw’r garreg hon yn dyddio o’r 9fed Ganrif ymlaen, does dim cysylltiad a’r garreg a’r Sant a roddodd ei enw i’r Eglwys.

                Llongddrylliad ar Ynys Badrig  (Llygoden Ganol) yn ol y stori, a mae’n stori wych gyda llaw, sydd yngyfrifol fod Sant Padrig wedi glanio yma, yn anfwriadol wrth reswm, ac yntau ar ei ffordd yn ol am yr Iwerddon. Padrig sydd yn gyfrifol am gyflwyno Cristnogaeth i’r Iwerddon yn y cyfnod ol-Rhufeinig yma ar ddechrau’r 5ed Ganrif. Roedd y Rhufeiniad wedi cyflwyno Cristnogaeth yn nheyrnasiad Constantine 312 OC ond wedyn yn y cyfnod cythryblus ar ol ymadawiad y Rhufeiniad roedd rhaid i’r Seintiau  ail sefydlu’r ac ail gyflwyno Cristnogaeth i’r boblogaeth.

                Rhyw gan llath i’r gogledd-orllewin o’r Eglwys mae’r clogwyni a’r mor ac wrth fynd heibio hen odyn calch mae rhywun yn edrych dros y clogwyni i lawr am Ogof Padrig a’r ffynnon – nid mater hawdd yw dringo atynt ac yn wir, efallai gwell peidio mentro. Mae’r ogof i’w gweld yn glir wrth sefyll  ychyig droedfeddi i’r dwyrain o’r Odyn Calch, a dyma lle bu i Padrig loches ar ol ei longddrylliad.

                Yn sicr mae popeth yn cyd fynd yma, yr Eglwys hynafol (440 OC), yr ogof a’r ffynnon sef lloches a dwr, a wedyn fod Padrig wedi adeladu a sefydlu cell bach yma, adeilad o goed yn sicr cyn i’r egwlys cael ei chodi mewn carreg. Pam dadansoddi gormod ? – fel dwi’n dweud mae’n stori dda, ac hebddi, sgwni faint fydda’n mynychu’r llecyn hyfryd yma onibai am gerddwyr Llwybr yr Afordir ?

                Heb os mae’r golygfeydd dros Ynys Padrig a wedyn i’r gorllewin dros bentref a phorthladd Cemaes yn atyniad arall, ac er fod Wylfa yn codi ei ben fel rhyw gragen llwyd anferthol dros y gorwel, rhywsut mae popeth yn plethu hefyd – cwilt o stori, cymhlethtod perthynas dyn a’i gynefin dros y blynyddoedd, yma yng Ngogledd Mon. Mae hyd yn oed simna yr hen waith brics yn sefyll allan – ond eto, mor ddiddorol, hanes diwydiant coll arall.

                Ond rwyf am eich tywys yn ol i fewn i’r eglwys, achos mae rhywbeth anarferol iawn yma yn y gangell, sef  o amgylch yr allor. Mae waliau’r gangell  wedi eu teilio gyda teils gklas mewn arddull Islamaidd. Fe ddigwyddodd  hyn yn ystod atgyweirio 1884 gan Henry y trydedd Argwydd Stanley, Alderley, a’r teulu wrthgrws a chysylltiad ar ardal drwy stad penrhos ger Caergybi. Efaill i’r Aelod Seneddol, archaeolegydd a’r hynafiaethydd W.O Stanley a gloddiodd ar gytiau Ty Mawr ger Ynys Lawd oedd Henry Stanley. Mae yna ffenestri gwydr Islamaidd yn y gangell hefyd.

                Dydi hyn ddim yn arferol mewn Eglwys Gymreig ond bu i Stanley newid ffydd ym 1862, ac yn wir bu iddo hefyd fabwysiadu’r enw Abdul Rahman, o bosib o ganlyniad i’w briodas yn Seville i Fabia merch Santiago Federico San Roman. Er ei droedigaeth, bu’n gyfrifol hefyd  am atgyweirio eglwysi  Santes Fair, Boderwyd, Sant Dona, Llanddona a Sant Peiro, Rhosbeiro. Stanley oedd yr aelod Mweslemaidd cyntaf yn Nhy’r Argwyddi.

                Fell le i fynd am dro mae Eglwys Llanbadrig yn un i’w argymell ond gwnewch yn siwr eich bod wedi cadarnhau o flaen llaw fod yr eglwys ar agor. Mae pentref Cemaes yn braf iawn hefyd a digon o ddewis yma o lefydd bwyta a llefydd panad a chredwch neu pheidio mae hyd yn oed maes parcio di-dal yma sydd yn anhygoel yn yr oes yma !!!

Herald Gymraeg 2 Mai 2012 Cymdeithas Bob Owen

A dyna chi flwyddyn arall wedi mynd heibio, hynny yw ers Cyfarfod Blynyddol Cymdeithas Bob Owen yng Ngwesty’r Eryrod, Llanuwchllyn y llynedd. Dyma ni yn ol eleni, ur un dafarn. Nifer o wynebau cyfarwydd a’r tro yma rwyf ymhlith y tri siaradwr gwadd. Rhaid dweud unwaith eto eleni mae hwn yn ddiwrnod da, byddwn yn argymell fod llawer mwy yn mynychu’r diwrnod yma, yn tanysgtrifio i’r Casglwr ac yn dod i wrando ar y sgyrsiau difir. (Mae’r bwyd wedyn yn yr Eryrod yn rhagorol ond nid colofn blasu’r bwyd yw’r  golofn hon).

                Y darlithidd cyntaf oedd yr Athro Sioned Davies yn trafod “Perfformio’r Pulpud” sef hanes yr hoelion wyth fel John Jones Talysarn,  John Elias a Christmas Evans (Ty Cildwrn). Heblaw am fod yn hynod ddiddorol, bywiog, hwyliog a gwrandadwy roedd yn amlwg yma fod Sioned Davies yn rhan o broses wirioneddol wych  o waith ymchwil ac o osod mynegai ar gyfer yr holl gofiannau sydd wedi eu cyhoeddi am yr hen bregethwyr. Bydd gwaith ymchwil llawer haws yn y dyfodol oherwydd y gwaith yma.

                Yr ail siaradydd oedd y Parch Emlyn Richards. Dwi ddim yn credu i Emlyn gadw at y testun “Mae Ddoe Wedi Mynd (gwaith llenyddol yr hunangofiannau)” ond doedd fawr o neb i weld yn poeni. I bob pwrpas cafwyd llith gan Richards, bron fel comediwr yn gwneud sioe llwyfan. Do fe chwerthodd pawb nes bod ein bolia a’n hochra yn brifo. Yn ystod y llith fe lwyddodd i ymosod ar hunangofiannau diweddar yn y Gymraeg (nes i ddim dallt os oedd fy un i yn cael ei gnocio yn fan hyn  - dwi’n credu i Lywydd y dydd awgrymu hynny yn ddiweddarach).

                Fe ymosododd Richards hefyd ar “bobl botymau” sef pobl a gor-ddibyniaeth ar gyfrifiaduron a thechnoleg wrth iddo gyfeirio at y ffaith mae ond gwasgu’r botwm anghywir fydd ei angen a bydd yr holl wybodaeth yn diflanu. Mae ganddo bwynt wrthgwrs. Fel dywedais, dyma’r math o ddeunydd fydda’i fel ar fysedd comediwr – ymosod ar rhywbeth rydym oll yn gaeth iddo, yn ein heuogrwydd a’n dibyniaeth mae ddeng gwaith mwy doniol !

                Fe lwyddodd Davies a Richards i ddefnyddio’r gair “selebs” er dwi ddim yn credu fod yr un o’r ddau yn arddel hyn fel arfer da ond wrth i mi gyrraedd y llwyfan roedd yn rhaid i mi ategu yr hyn ysgrifennais ychydig yn ol yn y golofn hon – dyma’r gair gwaethaf i’w ddefnyddio yn y Gymraeg a roedd rhaid ymosod ar y Cyfryngau yn hyn o beth am wthio’r feddylfryd o enwogrwydd am eich enwogrwydd yn hytrach nac am unrhyw dalent.

                Ond ar y llaw arall, mae’n bur debyg mae fi oedd y fenga yn yr ystafell. Pam nad oes pobl ifanc (hyd yn oed yn eu tridegau) yn casglu hen lyfrau Cymraeg, yn ymddiddori yn y maes yma ? Nid am y tro cyntaf (dwi’n dweud hyn yn aml yn y Byd Archaeoleg) – rhaid i chi ddechrau trydar bois bach, cael tudalen Facebook i’r Casglwr – rhaid ymuno a’r Byd Modern neu cael eich gadael ar ol. Ac yma efallai, er mor ddoniol oedd Richards, ac er cymaint roedd rhwyun hefyd yn cydymdeimlo ac yn wir, cytuno a rhan helaeth o beth roedd yn ei ddweud, mae’n rhaid i’r Gymraeg o bopeth synmud hefo’r amser.

Mae’n frwydr allan yna i gadw’r Iath yn berthnasol, byddai’n gangymeriad o’r radd flaenaf i ymwrthod a thechnoleg newydd – rhaid derbyn fod yna gyfryngau newydd a ffyrdd newydd o gyfathrebu a mae’n rhaid i’r Gymraeg fod yn rhan o hynny.

Darlith ar waith arloesol y rheithor Henry Rowlands, Llanidan oedd gennyf i, trafod ei lyfr “Mona Antiqua Restaurata” 1723, yr arolwg cyntaf o henebion Sir Fon. Dyn o flaen ei amser ac athrylith a wnaeth un cangymeriad bach, priodoli’r cromlechi a’r meini hirion i gyfnod y Derwyddon ond doedd dim modd gwybod yn wahanol ym 1723. Wrth gloi fy narlith cyflwynais y ffaith fod Rowlands wedi adnabod fod meini hirion Bryn Gwyn yn rhan o gylch cerrig.

Ym mis Rhagfyr 2010 bu gwaith cloddio gan Ymddiriedoaleth Archaeolegol Gwynedd dan oruwchwyliath George Smith yn fodd i gadarnhau damcaniaeth Rowlands a fod cylch o wyth neu naw carreg yn wir wedi sefyll uma yn y cyfnod Neolithig Hwyr / Oes Efydd Cynnar a fod cysylltiad a’r clostir cyfagos Castell Bryn Gwyn fel rhan o dirwedd defodol.

Ychydig iawn o son fu am y ffaith fod darganfyddiad mor bwysig wedi ei wneud ym 2010, dyma’r unig gylch cerrig ar Ynys Mon. Ar y llaw arall, dim ond cadarnhau yr hyn roedd Rowlands wedi ei awgrymu ar ddechrau’r Ddeunawddfed Ganrif wnaeth gwaith George Smith – fel dywedais – Rowlands, dyn o flaen ei amser – athrylith. Efallai fod angen mwy o Archaeoleg ar y Cyfryngau medda fi – mi fydda mwy yn gwybod am y darganfyddiadau diweddar wedyn !

Ar ddiwedd fy sgwrs fe gywirodd un gwr bonheddig mi am ddefnyddio’r benywaidd i son am “ddwy faenhir”.  Roedd y gwr yn hollol gywir, mae “maen” yn air gwrywaidd – felly “dau faenhir”  sydd i’w gweld mewn cae ger y ffordd am Niwbwrch hyd at heddiw.  Pwy all ddadlau, ond wrth deithio adre o Lanuwchllyn dyma feddwl mwy am fy nghamgymeriad anfwriadol – pam fod maen yn wrywaidd felly ? I mi mae’r meini hirion yn llawer mwy benywaidd – mae nhw’n arwydd o agosatrwydd at y Fam Ddaear, llawer mwy benywaidd o ran eu hysbryd ond wrthgrws y gwr bonheddig sydd yn fanwl gywir.