Herald Gymraeg 25 Ebrill 2012

Yn bell cyn i ni gael “Datganoli go iawn” yn dilyn refferendwm 1997, a hyd yn oed cyn siom enfawr ’79 mae lle i ddadlau fod datganoli yn fewnol  yn gysyniad roedd Cymru wedi ei hen fabwysiadu, doedd dim ond rhaid edrych ar y ffaith fod y Llyfrgell Genedlaethol wedi ei leoli yn Aberystwyth, roedd Prifysgol Cymru wedi ei leoli ym Mangor, Aber, Abertawe, Caerdydd……  a roedd yr Amgueddfa Genedlaethol, wel, nid yn unig yng Ngaherdydd ond yn Sain Ffagan, Llanberis, Caerleon………

                Hyd yn oed fel hogyn /dyn ifanc roeddwn yn gweld rhywbeth hynod flaengar yn hyn a’r diwrnod o’r blaen, wrth sefyll o flaen adeilad hyfryd yr Amgueddfa Genedlaethol ym Mharc Cathays, dyma deimlo’n falch o’n sefydliadau Cymreig datganoledig. Penseiri’r adeilad oedd Arnold Dunbar Smith a Cecil Brewer ac er i’r gwaith adeiladu ddechrau ym 1912 fe ymharodd y Rhyfel Mawr ar y gwaith a roedd hi’n 1927 ar yr Amgueddaf yn agor i’r cyhoedd. Ond o’r tu allan mae’n adeilad godidog.

                Tu fewn i’r Amgueddfa, yr yr Oriel “Gwreiddiau – Canfod y Gymru Gynnar” dyma chi gasgliad anhygoel o rai o wrthrychau archaeolegol mwyaf eiconig Cymru. Ar y ffordd i mewn i’r oriel dyma chi sgerbwd wr ifanc Pen y Fai wedi ei staenio’n goch gyda ocr,y sgerbwd yma oedd wedi ei gam ddehongli fel Menyw Pen y Fai. Sgerbwd sydd yma yn dyddio yn ol oddeutu 29,000 o flynyddoedd, yr engraifft gynharaf sydd ganddym o gladdu seremoniol ym Mhrydain a hefyd y tro cyntaf i sgerbwd gael ei gloddio yn systematig yn archaeolegol – gan William Buckland ym 1822-23.

                A dweud y gwir mae’r oriel fel siop ffefrins, danteithion yn gorlifo. Dyma chi frigwn Capel Garmon a’i ben ceffyl-ychain, yr addurn haearn oedd yn un o bar, yn cynnwys 85 darn o haearn ac amcangyfrifir i’r gwaith gymeryd oleiaf 3 mlynedd o oriau dynol i’w gwblhau. Wedi ei ddarganfod wedi ei galddu yn fwriadol yn y mawn ar fferm Carreg Goedog ym 1852 - yn sicr doedd y math yma o addurn ddim yn perthyn i chi a mi – dyma addurn penaeth y llwyth – yn datgan fod yma ddyn a dylanwad a chyfoeth.

                Wrth ymyl mae casgliad anhygoel Llyn Cerrig Bach, y gwrthrychau milwrol yn bennaf a offrymwyd i’r Llyn Sanctaidd ger RAF Valley bellach. Yn ol rhai dyma arwydd fod y Rhufeiniad yn dod a’r Derwyddon yn brysur yn taflu cleddyfau a gwaewffyn i’r Llyn gan weddio am fuddugoliaeth yn erbyn Suetonius Paulinus. Efallai wir, ond os yw’r Llyn mewn defnydd mor fuan a 200 Cyn Crist dydi’r Rhufeiniad ddim yn esbonio’r arferion yma yn llwyr.

                Ac yn ddiweddarach mewn hanes dyma’r unig ddelwedd o Llywelyn Fawr, y corbel cerfiedig o Gastell Degannwy, unwaith eto yn dynodi statws, grym a dylanwad – sgwni os mae wyneb Llywelyn yw hwn – a fod Llywelyn ddigon pwysig i gael carreg corbel hefo’i wyneb arno i ddal trawsbyst y to yng Nghastell Degannwy ? Mewn ffordd od mae’n atgoffa mi o gerflun Ann Grifiths yn y Capel Coffa yn Nolannog – cerflun heb emosiwn, bron yn afreal ond ceflun trawiadol a chryf.

                A hyn heb son am Gelc Aur Llanwrthwl, Coron Cerrigydrudion, a’r fowlen anhygoel hynny o Beudy Mawr ger Crib Goch – a’r handlan fechan honno o haearn a gwydr coch sydd yn debyg iawn i wyneb cath – bwriadol neu anfwriadol – dyna’r cwestiwn ? Hyfryd wrthrychau, hyfryd storiau, y roll mewn un ystafell - eiconau y byd gwrthrychau archeolegol Cymreig, yn werth eu gweld, yn rhyfeddol ac yn ysbrydoledig.

                Yn ddadleuol (efallai ?) mae son am symud yr adran Archaeoleg i fyny i Sain Ffagan. Ydi hyn yn beth da neu ydi hyn yn beth drwg – dyma chi gwestiwn arall. Yn sicr fydd hi ddim mor hawdd i ymwelwyr am y dydd i Gaerdydd fynychu Sain Ffagan ond, mae Sain Ffagan ei hyn yn un o’r amgueddfeydd gorau sydd ar gael. Felly bydd y Celf yn parhau yn y Ddinas ond yr Archaeoleg i fyny yn Sain Ffagan. Dwi heb ffurfio barn.

                Yn Sain Ffagan mae mwy byth o eiconau. Fy hoff adeilad (yn naturiol fel un o Faldwyn) yw Abernodwydd. Roedd teulu Abernodwydd yn yr ysgol hefo mi ac er fod y bwthyn yma yn Sain Ffagan ers y 50au roedd yr hogia dal yn cael eu galw yn “Abernodwydd”, ac yn wir dyna oedd yr enw ar y ty newydd hefyd yn Llangadfan.

                A dyma chi newid byd, yn ol yn y 50au fe dalwyd am ail godi’r ty gan Gyngor Sir Drefaldwyn , go brin fydda na arain yn y coffrau y dyddiau yma heb son am y ffaith fod Maldwyn wei ei lyncu gan Powys fel Sir – er dwi byth yn cyfeirio at Maldwyn fel unrhywbeth ond Sir Drefaldwyn. Ty  o fframwaith pren yw Abernodwydd wedi ei godi ar sylfan o gerrig gyda’r panelau wedyn wedi eu llenwi gyda gwyail cyll wedi eu plethu a mwd ar ei ben a wedyn plastr i orffen.

                Gyda’r plastr wedi ei baentio yn wyn a’r pren yn ddu dyma sy’n rhoi y lliw du a gwyn nodweddiadol i’r hen dai yma sydd mor gyfarwydd yn Sir Drefaldwyn. Ond wedyn mae adeilad coch Kennixton hefyd yn adeilad eiconaidd – y coch mae’n debyg i gadw’r ysbrydion drwg draw rhag y ty ………….. Ond y pwynt yn fan hyn yw fod ganddom gyfoeth o fewn yr Amgueddfa Genedlaethol – cyfoeth o ran Hanes Cymru, ein bywyd dydd i dydd a’n datblygiad fel Cenedl a diolchaf fod ein Amgueddfa Genedlaethol ar wyth safle gwahanol – dyna chi engraifft da o ddatganoli !

Pam mor iach yw'r SRG ?

Un o'r pethau sydd efallai angen ei egluro yn well yw'r gwahaniaeth rhwng "Sin iach" o ran talent, grwpiau newydd, caneuon newydd, cynnwys ar gyfer y radio, Brwydr y Bandia ayyb a "Sin iach" o ran y ffaith fod hi'n fwy anodd cael cynulleidfa i fynychu gigs, costau trefnu wedi cynyddu, gwerthiant CDs ar ei lawr, mwy yn lawrlwytho cerddoriaeth a mwy byth yn gwybod sut i lawrlwytho am ddim - hyny yw efallai fod yna ddigonedd o dalent allan yna - ond mae'r cerddorion / cyfansoddwyr dal yn "skint".

Mae'r rhan fwyaf sy'n dilyn y SRG yn ymwybododl bellach fod newidiadau breindal PRS (gostyngiad sylweddol) wedi bod yn ddipyn o glec i gyfansoddwyr Cymraeg. Does dim dadl yma - llai o bres yn dod o gyfeiriad y PRS i gyfansoddwyr Cymraeg a dyna pam y sefydlwyd y Cynghrair i drio gwella'r sefyllfa i gyfansoddwyr Cymraeg. Mae'r gwaith yma yn parhau.
http://ygynghrair.com/
https://twitter.com/#!/ygynghrair

Cefais sgwrs ddiweddar gyda aelod o grwp amlwg yn y SRG am natur y sin a'r gwir amdani yw fod y rhan fwyaf o'n prif artistiaid / cyfansoddwyr yn gweithio yn galed am fawr ddim tal a hynny yn amlach na pheidio am eu bod yn credu yn y peth, a fod yr angen a'r awydd i greu yn trechu'r awydd am fynd i chwilio am "job go iawn".

Dyna fy nadl yma yn erbyn y rhai sydd yn mynnu fod y Sin yn iach heb ystyried fod pobl yn trio gwneud bwyoliaeth o'r peth - ddim mor iach wedyn nacdi - ac efallai fod y sylwebwyr sydd yn pregowtha mam y peth mewn swyddi neu ddim yn trio gwneud bywoliaeth o'r peth - a felly o ganlyniad yn edrych yn llawer mwy positif ar y sin a nid yn edrych o safbwynt economaidd.

Mae'n hen ddadl fod rhaid i'r Gymraeg lwyddo'n economaidd os yw'r Iaith i ffynu a chredaf fod hyn hefyd yn wir am y Sin Roc - neu fel arall bydd ganddom ddigon o dalent amaturaidd ond neb yn gallu ffordio i'w wneud yn llawn amser - a'i dyna mae pobl wirioneddol isho ? Go brin !

Fel aelod o Fwrdd y Sefydliad Cerddoriaeth Gymreig (WMF) rwyf yn pwyso i ni gyfarfod a'r Cyfryngau i drio lliwio Strategaeth ar gyfer y Sin Roc, fel bod darpariaeth cyson a pherthnasol yn adlewyrchu ac yn hyrwyddo'r sin  ar y radio a'r teledu.Wrth sgwennu hwn mae rhaglen Lisa Gwilym ar fin cael ei ddileu a dim rhaglenni pop roc ar S4C - dydi hyn ddim yn "iach" chwaith nacdi.

Felly oes mae digon o dalent allan yna, does neb yn awgrymu'r gwrthwyneb  OND dydi'r diffyg arian sydd yn dod i mewn i'r sin ac yn troi yn y sin yn achosi pryder a mae'n rhaid wynebu ffeithiau - rhaid gweithio i wella'r sefyllfa yma neu mi fydd y sin yn diriwio yn raddol. Nid negyddiaeth yw hyn ond brwydro dros gadw rhywbeth da ac er mwyn dyfodol mwy llewyrchus yn economaidd i'r SRG  .............

Dwi'n cadw hwn yn fwriadol fyr ac yn fwriadol syml.

Herald Gymraeg 18 Ebrill 2012 Segontium.

Braf iawn cael dychwelyd at y maes Archaeoleg unwaith eto yr wythnos hon, a hynny i son am ddigwyddiad diddorol iawn a ddigwyddodd dros y penwythnos yn Segontium, y gaer Rhufeinig yng Nghaernarfon. Fe sgwennais, rhyw flwyddyn go dda yn ol ma’n siwr, am ddiffygion safle Segontium , fod yr Amgueddfa wedi cau, y gwrthrychau wedi eu halltudio i storfeydd yn y De a’r safle, sydd yn safle mor bwysig o ran hanes  Gogledd Orllewin Cymru, mwyn neu lai yn cael ei anwybyddu.

                Wrth drydar a rhoi hysbys ar Facebook yn son am weithgareddau’r penwythnos, diddorol oedd nodi rhai o’r ymatebion. Fod y Rhufeiniaid yn “waeth na’r Naziaid” a “Beth mae CADW rioed di neud i ni ?”. Diddorol iawn. Mewn sgwrs ddiweddar clywais si fod Aelod o’r Cynulliad ond yn ddiweddar wedi mentro i Gastell Caernarfon am y tro cyntaf. Os deallais yn iawn, egwyddor y peth oedd fod y Castell yn un Seisnig, rhan o ormes Edward 1af…. yr hen ddadl yna.  Dwi ddim yn gwybod os yw hyn yn wir am yr A.C ond di’o ddim y tro cyntaf i mi glywed yr agwedd hon yn cael ei fynegi.

                Y dyddiau yma mae’r byd a’r betws wrthi yn trydar, sydd yn beth da o ran rhannu gwybodaeth, hysbysebu digwyddiadau a mynegi barn. Mae pawb wrthi, mae gan Amgueddfa Gwynedd drydar, Castell Caernarfon ei safle ei hyn, CADW a hyd yn oed CADW Archaeoleg, Sain Ffagan, Amgueddfa Cymru a’r Amgueddfa Llechi – mae’n werth bod mewn cysylltiad i gael y diweddara. Y safle trydar mwyaf gweithgar mae’n debyg yw un  Caerleon – byth a beunydd yn trydar am ddigwyddiadau hynod ddiddorol o arddio Rhufeinig i goginio bwyd y cyfnod.

                Ond hefyd dyma chi drydar gan Marilyn Lewis pennaeth CADW, ar flaen y gad dechnolegol, sydd  yn beth da o ran cadw mewn cysylltiad a’r cwsmeriad – ni werin bobl Cymru. Gwir fod Ian Jones S4C wrthi hefyd ac ambell i A.C – mae yna elfen o ddemoctarteiddio yma – haws na gyrru ebost drwy ysgrifenyddes yn sicr !

                Un o’r trafodaethau mwyaf diddorol ar trydar dros yr wythnos ddwetha oedd y cwestiwn os oedd y Titanic yn safle archaeolegol ? Codwyd y pwynt ar safle Current Archaeology ac yn sgil y rhaglen rhagorol Cymry’r Titanic ar S4C dyma hyd yn oed rannu sgwrs hefo’r gyflwynwraig Lowri Mirgan Jones am fedd Howard Lowe yn Llandrillo yn Rhos. Gyda llaw archaeoleog yw olion materol dyn – felly ydi, mae’r Titanic yn safle archeolegol !

Fel archaeolegwyr, di ddim mor hawdd  cymeryd ochr. Fedra ni ddim anwybyddu Segontium am ei fod yn safle Rhufeinig (gormeswyr) mwy na fyddai unrhywun un call yn dadlau fod Castell Caernarfon angen ei chwalu garreg fesul carreg er mwyn ein rhyddhau fel Cenedl o gysgod gormes y gorffennol. Pa ochr mae rhywun yn ei gymeryd yn y Rhyfel Gartref – Cromwell ta Siarl 1af ? Di hyn ddim yn gwneud synnwyr – ein gwaith nawr, heddiw, yw dadansoddi a chyflwyno’r hanes a’i wneud yn rhywbeth diddorol a pherthnasol ar gyfer y dyfodol Rhaid edrych yn ol wrth reswm i wneud hyn ond rhaid peidio bod yn gaeth i ddigwyddiadau’r gorffennol.

Nid dadl yn erbyn cael barn wleidyddol yw hon ond dychmygwch bod yn gweithio dyweder, mewn amgueddfa fel yr Imperial War Museum – dydi’r staff yno ddim o blaid rhyfel nac ydynt – mwy na di staff San Ffagan am ymwrthod yn llwyr a trydan, trydar a’r gliniadur. Di’o ddim yn wir chwaith i awgrymu mae’r cestyll Seisnig yn unig sydd dan ofal CADW.

                Ac i achub rhan CADW yma, yng ngofal CADW dyddiau yma mae safleoedd mor amrywiol a Abaty Cymer ac Abaty Ystrad Fflur, y cestyll Cymreig, Dolbadarn, Dolwyddelan, Bere, Cricieth a Dolforwyn heb son am safleoedd Neolithig fel Bryn Celli Ddu, Barclodiad y Gawres a Threfignath. Yn syml dydi’o ddim yn wir nac yn ffeithiol gywir i rhywsut awgrymu fod CADW yn cadw gofal o safleoedd y gormeswr ar drael etiffeddiaeth a threftadaeth gynhenid Gymreig neu yno i ddehongli safbwynt y status quo Ymerodraethol Brydeinig.

                Mae Barclodiad neu Bryn Celli Ddu yn perthyn i gyfnod cyn unrhyw gysyniad o Gymru, cyn unrhyw Iaith Gymraeg ond yn amlwg yn rhan anatod o’n hanes fel cenedl – a does dim safleoedd mwy Cymreig na chestyll Dolforwyn, Dolbadarn a Dolwyddelan – cestyll y ddau Llywelyn wrthgwrs. Rhan o’r cwestiwn mae’n debyg yw’r cwestiwn yma o “berchnogaeth”. Cofoiwch i safle Castell Caernarfon fod yn un Cymreig am gyfnod yn dilyn buddugoliaeth Gruffydd ap Cynan a than chwymp Llywelyn.

                Y cwestiwn o berchnogaeth o Segontium oedd tu cefn i’r diwrnod o weithgareddau diweddar ar y safle wedi ei drefnu gan Adele Thackray, swyddog CADW yng Ngogledd Orllewin Cymru. A do fe lwyddodd, dyma chi griw Ty Peblig o stad Maes Barcer yn rhedeg y stondin fwyd a’r stondin wybodaeth – a phlant y stad yn cael gwisgo fyny fel milwyr Rhufeinig – ar eu stepan drws.

                Roedd ymwelwyr yno yn ddigon naturiol, a llwyth o blant ysgol hefo eu rhieni – gan fod y Rhufeiniaid newydd gael eu hastudio ganddynt, ond pleser o’r mwyaf oedd adnabod gwynebau cyfarwydd, y Cofis go iawn, yno hefo pramiau, plant yn rhedeg o gwmpas, taid a nain wedi dod am dro – a phawb yn mwynhau y cacaenau Rhufeinig – y deisen afal Rhufeinig rhagorol – rhyw felys, rhys flasus – tamaid arall os gwelwch yn dda.

                Felly oedd, roedd milwyr Rhufeinig yno yn arwain y plant o amgylch y safle, ond hefyd roedd yna Geltiaid yno – cydbwysedd ylwch !!! Ymhlith y Celtiaid roedd yr ymgyrchwraig yn erbyn melinau gwynt anferth, Myfanwy Alexander – pwy sa di medwl byddwn wedi treulio awry n trafod yr ymgyrch yma r bnawn Sul yn Segontium.

                Felly llongyfarchiadau anferth i CADW am hwyluso fod y Cofis yn cael perchnogaeth unwaith eto o Segontium – cam fach efallai ond cam pendant a phwysig i’r cyfeiriad iawn. Parhau fydd y drafodaeth ar Trydar a beth da yw hynny ond gadewch i ni fod yn berffaith glir – ein hanes ni yw hwn – mae unrhyw son am “Saeson” a “Chondwerwyr” ar y gorau braidd yn naïf.

               

Mynydd Rhiw (Barn Ebrill 2012) fersiwn llawn o'r erthygl.

Mewn gwirionedd dydi Mynydd Rhiw, Pen Llyn, fawr o fynydd o gymharu a’i gefndryd yn Eryri, yn cyrraedd cwta 304 medr uwch y mor, ond mae’n fynydd sydd yn frith o olion archaeolegol o sawl cyfnod.  Dyma fynydd yr “hen bobl”, mae’n gorwedd mewn ardal sydd yn parhau i deimlo fel  ardal lle mae amser rhywsut yn arafach, ardal a thirwedd hynafol.

Y nodwedd archaeolegol fwyaf adnabyddus ar Fynydd Rhiw yw’r Ffatri Fwyeill Neolithig.  Yn ol ym 1956 daeth y “cytiau crynion” ar ochr ogleddol  y mynydd i sylw pobl am y tro cyntaf wrth i A.H.A Hogg o’r Comisiwn Brenhinol adnabod olion o’r awyr yn ystod ei archwyliad o Sir Gaernarfon. Digon cyffredin yng Ngogledd Orllewin Cymru yw’r cytiau crynion neu “Cytiau’r Gwyddeolod”, sydd ar y cyfan, yn dyddio o gyfnodau’r Oes Haearn a’r Cyfnod Rhufeinig – cartrefi’r Celtiaid neu’r brodorion lleol yn hytrach na unrhyw “Wyddelod”.

Dangosodd waith maes ychydig yn ddiweddarach ym ’56 gan y Comisiwn Brenhinol  fod olion gweithio cerrig yn y “cytiau”. Yn wir, ymdebygai’r sbwriel yma i’r math o ol-gynnyrch neu weddillion  a geir o weithio callestr i greu offer ac arfau. Nid cytiau crynion oedd Hogg wedi ei weld o’r awyr ond olion gwaith cerrig yn dyddio yn ol i gyfnod y ffermwyr cyntaf, y cyfnod Neolithig, rhwng 4000C.C a thua 1500C.C

Y bennod nesa yn stori’r Ffatri Fwyeill  oedd i’r archaeolegydd  Chris Houlder gloddio ar y safle ym Mis Medi 1958 ac eto ym mis Ebrill 1959. Yr hyn a ddarganfuwyd gan Houlder oedd mae olion chwareli oedd y tyllau crynion, hyd at pump twll yn rhedeg un ar ol y llall i fyny ochr y mynydd a fod y tyllau chwarel wedi eu cau ar eu hol gyda sbwriel y twll nesa wrth iddynt ddilyn y graig ar hyd ochr y mynydd.

Rhywsut neu’i gilydd fel lwyddodd y ffermwyr cynnar i adnabod y sial Ordoficaidd lleol sydd wedi ei effeithio gan wres cerrig ymwthiol folcanig, dyma’r garreg sydd yn hollti fel callestr i greu’r arfau. Ond yr hyn sydd yn fwy syfrdanol yw fod y wthien o sial o’r fath yn gorwedd  o dan tua 4 troedfedd o waddod ar ol rhewlifiant, fod yr haenen o sial prin 2 droedfedd a 6 modfedd o ddyfnder a fod y chwarelwyr Neolithig wedi dilyn yr haenen yma dan ddaear  ar ongl o thua 25 gradd – drwy gloddio agored.

Yn ol Steve Burrow (2007) mae’n bur debyg fod cerrig wedi eu darganfod ar y wyneb, a wedyn fod y “crefftwyr” cerrig wedi sylweddoli fod haenen i’w dilyn dan ddaear ond mae’n bwysig i ni werthfawrogi fod hyn 5,000 o flynyddoedd yn ol – dyma engraifft o rai o’r chwarelwyr cyntaf yng Ngogledd Cymru.

Yn dilyn sgwrs gyda’r archaeolegydd-arbrofol Dave Chapman o Ancient Arts penderfynwyd gofyn caniatad yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol i Chapman a’r finnau gael gwneud gwaith maes ar Fynydd Rhiw ym Mis Chwefror 2011. Y bwriad oedd dod o hyd i samplau o’r cerrig (i ffwrdd o’r safleoedd archaeolegol) gyda’r bwriad, am y tro cyntaf ers y Neolithig, i ail-greu offer fel byddai dyn Neolithig wedi ei greu – hynny yw,  gan ddefnyddio’r un garreg.

Treuliwyd diwrnod cyfan ar ochr y mynydd, Chapman a’r minnau yn ceisio i ddod o hyd i ddarnau o sial gallwn wedyn arbrofi arnynt yn ol yn stiwdio Ancient Arts. Yn sicr roedd prinder o gerrig addas yn gorwedd ar y mynydd. Un casgliad o’r gwaith maes yma yw fod dyn Neolithig wedi adnabod a defnyddio’r cerrig gora. Ychydig iawn o’r sial oedd i’w ddarganfod ar y wyneb ac os oedd darnau amlwg, roedd rheini mewn cyflwr mor ddrwg y byddai’r garreg wedi chwalu’n syth wrth ei daro. Yn sicr roedd y crefftwyr Neolithig yn gallu “darllen y garreg”.

Rhai oriau yn ddiweddarach roedd digon o gerrig ganddym i oleiaf ymgeisio i ail greu bwyall ac efallai ychydig o offer arall fel crafwyr croen, cyllill ac offer trin coed. Y bwriad oedd ail greu offer yn defnyddio’r un garreg a wedyn fod yr offer yma ar gael ar gyfer defnydd addysgol – yn benodol i blant a myfyrwyr ysgol gael eu gweld, eu gafael a’u trafod.

Canlyniad arall diddorol i’r gwaith maes yn Chwefror 2011 oedd darganfod crafwr ar ochr y mynydd. Crafwr gymharol fawr, anarferol ac amrwd, ond yn sicr darn o garreg oedd yn dangos ol gwaith dyn arno. Yn ystod ein sgwrs am y darganfyddiad,  a chofnodi’r  garreg cyn ei ail chladdu ar y safle, dyma drafod sut ymateb fyddai gan yr “archaeolegwyr traddodiadol” i garreg o’r fath. A fyddai’r sefydliad archaeolegol yn cydnabod fod carreg o’r fath yn arf neu offer wedi ei ddefnyddio gan ddyn ? Arbenigedd Chapman yw adnabod ol gweithio ar gerrig.

Yn ddiweddarach ym MIs Chwefor, treuliwyd diwrnod yn stiwdio Ancient Arts yn Rowen yn ail greu offer gyda’r samplau roeddem wedi lwyddo i gael o’r mynydd. Yn ystod y dydd, llwyddwyd i ail greu bwyall drom, y math o fwyall fyddai dyn Neolithig wedi ei ddefnyddio i dorri coed, a gyda’r caenennau  a’r gweddillion o’r broses, roedd modd creu dwsinau o grafwyr a chyllill bach.

Dyfyniad Chapman yw ei fod yn gallu creu cyllell o garreg yn gynt na mae’n gallu disgrifio’r broses o wneud un. Mae yna wir yn hynny. Creuwyd y fwyall o fewn dwy awr. Creuwyd y crafwyr o fewn munudau.

Dyma efallai, er mor amlwg, yw un o’r canlyniadau o’r gwaith arbrofol. Yn sicr roedd Mynydd Rhiw yn “Ffatri Fwyeill”yn ystod y cyfnod Neolithig, mae tua ugain ohonnynt wedi eu hadnabod, a mae map o’u dosbarthiad led led Cymru hefyd yn bodoli. Ond y tebygrwydd ar Fynydd Rhiw yw fod y ffermwyr Neolithig hefyd felly, wedi gallu diwallu’r angen am offer o ddefnydd  yn y gwaith dydd i ddydd  amaethyddol, paratoi bwyd,  goginio a bywyd dydd i ddydd.

Does dim cwestiwn fod yr offer yma,  hyd yn oed os yn sgil effaith i’r ffatri fwyeill, yn ddefndyddiol ac yn bwysig i bobl  Mynydd Rhiw a Phen Llyn  yn y cyfnod Neolithig. Cwestiwn amlwg felly yw beth yw arwyddocad y fasnach fwyeill ?  A oedd blaenoriaeth i’r bwyeill neu oedd yr offer ar gyfer defnydd lleol a’r bwyeill yr un mor bwysig ? Y gwahaniaeth mawr yw fod rhai o’r bwyeill wedi eu hallforio ar gyfer masnach.

Mae yna hefyd dystiolaeth o’r gwaith cloddio diweddar ym Meillionydd fod carreg Mynydd Rhiw yn cael defnydd yn ystod yr Oes Haearn. Darganfuwyd dau  gnewyllyn o garreg Mynydd Rhiw ym Meillionydd a fod rhain wedyn wedi eu hail ddefnyddio yn yr Oes Haearn fel morthwyl cerrig. Engraifft o ail ddefnyddio teclyn ?  Mae ambell i gaenen arall o garreg Mynydd Rhiw hefyd wedi eu darganfod ar safle Meillionydd yn ystod cloddio 2010-2011.

Yn amlwg dydi darganfyddiadau Meillionydd ddim yn awgrymu fod dyn yn parhau i gloddio am y garreg yn y mileniwm cyn Crist na chwaith yn defnyddio offer cerrig fel cyllill ond mae’n gwestiwn diddorol i ail edrych ar ddefnydd o’r garreg dros wahanol gyfnodau. Mae angen dod a’r holl wybodaeth yma at ei gilydd er mwyn i ni ddechrau gweld y darlun llawn !

Rhan arall o’r prosiect oedd ymweliad a Amgueddfa Gwynedd  i gael golwg ar gasgliad Houlder o’r 50au. Treuliwyd diwrnod yn cael golwg bras iawn ar gwrthrychau Houlder. Hyd yn oed o fewn ychydig oriau roedd yn amlwg fod patrymau amlwg ymhlith y gwrthrychau, oll yn dangos ol dyn arnynt, oll yn offer defnyddiol i’r amaethwyr cynnar.

Y bwriad yn hyn o beth yw gallu dychwelyd gyda Chapman i Amgueddfa Gwynedd yn y dyfodol agos  i gael ail-olwg llawn ar gasgliad Houlder gan weld os yw dehongliadau Chapman yn cynnig ffordd newydd o werthfawrogi arwyddocad a defnydd carreg Mynydd Rhiw yn y cyfnod Neolithig.

Y ddadl yma yw fod y pwyslais ar y “Ffatri Fwyeill” efallai yn rhoi cam-argraff o’r darlun llawn neu yn sicr yn cyflwyno rhan yn unig o’r darlun. Heb os, mae’r fasnach fwyeill ac arwyddocad hynny o ran eu gwerth a phwysigrwydd o fewn cymdeithas a fod llwybrau a modd masnachu yn bodoli yn holl holl bwysig ond rhaid peidio anghofio’r posibilrwydd neu’r tebygrwydd   fod  rhan fwyaf o’r offer a greuwyd ar Fynydd Rhiw yn y Neolithig wedi bod ar gyfer defnydd yr amaethwyr lleol a nid ar gyfer masnach.

Y gobaith yw dechrau’r broses o ail edrych ar hanes Mynydd Rhiw yn ei gyfanrwydd.  Rhaid dod a’r holl wyboadaeth at ei gilydd mewn un lle. Mae gwaith Steve Burrow o’r Amgueddfa Genedlaethol ym 2007 2008 yn barod wedi dangos fod safleoedd eraill ar ochr ddwyreiniol y Mynydd  lle roedd dyn Neolithig hefyd yn cloddio am gerrig.

Houlder, C H,   1961 (The Excavation of a Neolithic Stone Implement Factory on Mynydd Rhiw, Caernarvonshire” Proceedings of the Prehistoric Society.

Burrow, S   Archaeology in Wales 2007.

Williams, Wil    Mwyngloddio ym Mhen Llyn

Rhiw.com

Cyfweliad Y Blew Llmych 1986 Rhan 1

Huw Prestatyn yn sgwrsio hefo Dafydd Evnas basydd y Blew yn Llangadog, Hydref 1986 ar gyfer y ffansin LLMYCH. (Hefyd yn bresennol Rhys Mwyn).

C. Beth wyt ti'n feddwl am gwpl o 'loonies' yn teithio o un pen i Gymru i'r llall er mwyn sgwrsio am fand ddaru orffen ugain mlynedd yn ol ?

D.E : Mae'n synnu fi braidd rhaid i mi gyfaddef ! Mae na rhyw fath o adfywiad o ddiddordeb ym mhethau'r 60au ar hyn o bryd yndefe, ond mae'n synnu fi braidd eich bod chi'n weld e mor bwysig iddod yr holl ffordd lawr.

C. Rydan ni'n gwybod rhywbeth am hanes y Blew .... sef y grwp cyntaf i ganu yn Gymraeg, y record Maes B wrth gwrs ... beth yn union oedd hanes sefydlu'r Blew ?

D.E : Mae'n stori hir mewn un ystyr. Bues i'n chware mewn grwpiau Saesneg ers tua 1962. Fy grwp cyntaf oedd "Firebirds" ym 1962, roedden ni'n chwarae llawer o stwff Eddie Cochran yn ogystal a Buddy Holly, Little Richard a chaneuon mwy cyfoes fel stwff y Shadows, ventures, Cougars ac yn y blaen. Dechreuais chwarae yn Llundain hefo grwp o'r enw "Gonads" ym 1963, ac fe aethy y lleill ymlaen i chwarae hefo "Idle Hands" - grwp gweddol lwyddiannus.

Pan es i goleg yn Aberystwyth ym 1964 roeddwn am ddechrau grwp Cymraeg. Ym mharti Dolig '64 bues i'n canu ar fy mhen fy hyni'r Gymdeithas Gymraeg. Dim ond fi a gitar fas yn canu pethau Jerry Lee Lewis.
Wedyn fe ffurfiwyd grwp Cymraeg yn Aberystwyth tua '65 ond ddaeth na ddim llawer ohono fe - bachgen o Bontypridd yn chwarae'r piano a rhywun arall o Bontypridd yn canu, dwi ddim yn cofio enw'r grwp. Roeddwn i gyda'r grwp Saesneg o'r enw "The Italics" ar y pryd.

Wedyn mi ddaeth Maldwyn Pate i'r coleg tua '65. Roedd Maldwyn a llawer iawn o ddiddordeb mewn cerddoriaeth 'pop'. Felly yn Eisteddfod 1966 yn Aberafan fe wnaethom ffurfio grwp pop Cymraeg eithaf trwm am y tro cyntaf bydden ni'n meddwl. Roeddwn yn chwarae bas, Maldwyn yn canu, Hefin Elis ar y gitar, Geraint Griffiths ar rithm a rhyw fachgen o Aberafan ar y dryms. Enw y grwp oedd 'Y Pedwar Cainc'. Maldwyn i fod yn deg drefnodd y cwbl, fe oedd yn gyfrifol am Hefin Elis a Geraint Griffiths.

Wedyn ar ol hynny yn nechrau '67 fe benderfynon ni i drio dechrau grwp Cymraeg yn y coleg, sef  Y Blew.

Adolygiad Racehorses @4a6 heb rantio gymaint.

lluniau Geraint Lovgreen.

Er fod digonedd o bethau da allan yna, digon o dalent, o hyd ddigon o dalent, bands newydd, o'r Ods i Cowbois Rhos Botwnnog, Sianel 62, rhaglenni da (sylwedd) ar S4C fel 'Darn Bach o Hanes' a 'Cymry'r Titanic', rhaglenni radio da fel Lisa Gwilym / Huw Evans yn hwyr y nos (am y tro)  .........
mae trio ymdrin a / delio hefo'r SRG / Adloniant Cymraeg / S4C / Diwylliant Cyfoes Cymraeg - yn tueddu i wneud rhywun rantio (gormod). Fel dywedodd Ankst ar yr EP "S4C makes me want to smoke crack" ..... rhywbeth felly. Rhwystredig. Siomedig. Yn rhy aml.  Efallai fod hyn yn dangos fod rhywun yn poeni (am y Pethe) ond mae'n ddiflas bellach i sgwennu yn y dull yma ......
Mae angen cabnolbwyntio ar y Pethe da.......
Dyna ddigon. Over and out. Rhaid chwalu er mwyn creu. Amser i greu.

Wyddochi be, mae’n beth braf weithiau bod yn hollol anghywir am rhywbeth. Rhys Mwyn is wrong quote unquote.  Yn Gymraeg mae yna hen ddywediad “cael fy siomi ar yr ochr ora”  ond roedd hyn yn brofiad hollol wahanol, fel teitl y ffilm gan Owain Meredith “Diwrnod Hollol Mindblowing Heddiw”. Dyma adolygiad o’r Racehorses yng nghlwb 4a6 Caernarfon.  Yn syml dyma un o’r gigs gorau a perfformiadau gorau dwi di weld gan grwp Cymreig ers amser maith. Mi ddyliwn orffen yma – does dim angen dweud mwy …………..

Y bwriad yn wrieddiol oedd teithio draw i Bethesda i weld Cowbois Rhos Botwnnog yn perfformio yn Pesda Roc Bach. Lwcus i ni beidio mentro am Bethesda achos roeddem wedi cael y noson yn anghywir. Petae ni wedi landio yn Bethesda byddem wedi gweld Rene Griffiths. Diolch byth am fod yn ddiog.

Felly draw a ni am glwb 4a6, y tro cyntaf i mi fynychu’r gig yma yn ei gartref newydd, yr hen Con Club, bellach yn Clwb Canol Dre. Digon o jocs felly am “fod wedi bod yma o’r blaen” . Venue bach iawn, braidd yn cabaret, dal tua 200, ond iawn, cwl, edrych ymlaen.

Dwi di cyfarfod Al Lewis o’r blaen, fe ddaeth draw i’r ty rhyw dro i fenthyg PA. Dyma chi Mr Nice yr SRG, nice yn yr ystyr “neis”, wyddochi “boi neis” nid fel yng nghyd-destyn Howard Marks. Mae tiwns Lewis yn ddigon dymunol – mi welais o ar y rhaglen erchyll yna oedd ar S4C Noson Calan a fo oedd y peth gorau ar y rhaglen, yn amlwg yn brofiadol yn gigio, yn gyfforddus ar lwyfan.

Felly ychydig bach yn siomedig oedd ei berfformiad i mi ar y noson hon. Roedd hanner y gynulleidfa yn mynnu siarad ar draws ei set. Bron fod rhywun yn gweiddi “shwsshhhhh” arnynt yn y cefn ond ar y llaw arall wnaeth Lewis fawr o ymdrech rhywsut i’w hennill drosodd chwaith. Dwi ddim yn siwr ar lle roedd y bai yn fan hyn, y gynulleidfa yn cau gwrando neu Lewis ddim yn eu hennill drosodd. Dwi’n gwybod ar un lefel fod yna gyfrifoldeb ar yr artist.

Roedd y trefnwyr yn son am ei gael yn ol hefo’r gynulleidfa barchus arferol (nid fod ffans Racehorses yn amharchus) ond efallai fod fwy o griw ifanc yma na’r arfer ? Mae hwn yn un anodd. Wrth siarad hefo’r trefnwyr roedd rhwyun yn 50/50 – mae’r gynulleidfa ar fai yn siarad  OND dydi Lewis ddim i weld yn ymateb i’r peth chwaith. Does dim ateb syml a dwi ddim yn trio bod rhy llawdrwm .....

Roedd Al ar band wedi teithio fyny o Gaerdydd ac yn teithio adre syth ar ol y gig – tough – been there done that. Rhyfedd roedd Potter (Gareth Potter) yn y gynulleidfa a fe ddaeth draw am sgwrs gan nodi fy mod wedi “ypsetio” Dafydd James Dj newydd C2. Shit,  dwi'n teimlo’n euog nawr, OND a dyma’r peth – mae’n rhaid mynegi barn – dyna'r fel adolygydd. Ei job o fel cyflwynydd neu Al Lewis fel canwr-gyfansoddwr yw cyfathrebu. Mae nhw ar lwyfan – yn y byd cyhoeddus – tough. Dwi ddim yn beirniadu er mwyn beirniadu – ond mae’n anodd peidio mynegi barn – dwi eisiau eu mwynhau ond…….

Wrth i’r Racehorses ddod i’r llwyfan, roeddwn yn disgwyl rhywbeth hollol wahanol. Dwi di bod yn euog, yn hollol euog, ac efallai yn gywir euog am gyfnod, o’u rhoi nhw lawr fel mini-mees Gorky's a dyma chi sioc. O’r chord cyntaf dwi’n gallu dweud fod hyn yn mynd i fod yn dda. Mae’r canwr a’r flaen y llwyfan, a di’o fawr mwy na hances bocad o lwyfan ond rhywsut mae Meilyr yn llwyddo i berfformio, ei freichaiu a’i goesau hir bron yn ei gysylltu a’r nenfwd.

Dyma chi gyfuniad o Morrissey (yn yr ystyr positif) a’r Jagger ifanc, bron yn  rhywbeth asexual be bynnag di hynny yn Gymraeg – bron mor ddel a Bowie mewn drag – mae’n hawlio sylw pob copa walltog yn yr ystafell a hynny o fewn llai na thair eiliad.

Brilliant, mae hyn fel gig go iawn, mae pawb yn edrych. Mae cynulleidfa arferol 4a6, criw Cymraeg Caernarfon, rebals gynt, fwy parchus heddiw, hen stejars Cymdeithas yr Iaith a’r SRG wedi arfer hefo setiau acwstig ond mae rhywun yn gallu gweld fod y rhan fwyaf ohonynt (yn union fel fi) wrth eu bodd hefo hyn. Dyma ail fyw ein ieuenctyd. Fedra ni byth fod yn ffans go iawn o’r Racehorses – da ni bell rhy hen – ond da ni am fwynhau y band am yr un noson yma – un ffling olaf cyn troi’n ganol oed …..

Yr ail sioc i mi oedd fod hyn yn gerddorol yn syth allan o wers lyfr Simon Reynolds ar y cyfnod ol-punk “Rip it up and Start Again ……Post-Punk 1978-84”. Mae’r Racehorses wedi datblygu’n aruthrol. Fel uned, mae’r band yn dyn fel dwni’m be, a mae hyd yn oed y rhannu offerynnau yn gweithio. Pob aelod o’r band yn gwybod ei job ac yn gwneud ei job. Mae Dylan yn eitha unsung hero ddywedwn i, yn feistar ar ei oefferynnau, yn llwyr ymroi, a wedyn Gwion mor solat ar y drums. Does dim pwynt cael band os na di’r dryms yn solat – job done !

Y peth arall wirioneddol dda am ddatblygiad y band yw’r elefen “tribal” sydd wedi dechrau ymddangos yn y caneuon – mwy rythmig, llai twee indie  / usual Welsh suspects influence.

Felly o’r Human League neu Soft Cell cynnar, gyda sbeisys o Morrissey – reit trwadd at ganeuon fel “Hanes Cymru” a’r gan arall lle mae Meilyr oddiar y llwyfan yn curo’r drwm bass yng nghanol y gynulleidfa – mae na swn newydd yma – un llwythol (tribal) – ol-punk (Post-Punk) ond hefo tiwns pop.

Petae Racehorses yn cael eu gwisgo mewn siwts, mi ffyda nhw yn dal i edrych fel band rock’n roll mewn siwts. Mae yna fwy i’r peth na caneuon da, rhaid cael gwalltiau da, delwedd dda, agwedd dda ….. ond yn bwysicach byth pan da chi’n hitio’r llwyfan yna – mae’r rhaid rhoi sioe ymlaen.

Os caf orffen gyda “shite-joke” mae’r band yma rhai caeau / furlongs o flaen pawb arall ar hyn o bryd – mae nhw di deall be di pop, cerddoriaeth pop a diwylliant pop. Racehorses 1 Rhys Mwyn 0. Fedrai’m ond syrthio ar fy mai am fod mor rong am y band yma !

Felly dyma fersiwn arall o adolygiad Crud !!

Herald Gymraeg 11 Ebrill 2012 Adolygiad Cleif Harpwood.

Adolygiad o gig Cleif Harwood yn y Buck, Caersws yw hwn i fod, ond cyn cychwyn mae yna un neu ddau o bwyntiau hoffwn ei gwneud.

Dwi’n dal i ddweud (a chredu) mae gwireddu neges y  postar / slogan “Popeth yn Gymraeg” yw un or pethau pwysica y gallwn ei wneud o ran datblygu Diwylliant Cymraeg ar gyfer y dyfodol. Dwi hefyd yn dweud, yn rhy aml yn anffodus, fod creu yn gallu bod yn anodd yn y Gymraeg, yn bennaf oherwydd rhyw fath o drwmgwsg diwylliannol Cenedlaethol, un o ddifaterwch, diffyg diddordeb, diffyg aeddfedrwydd diwylliannol sydd yn gyfystyr a’r hen ymadrodd “well ni beidio rhag ofn”, fel rhyw hen nain yn rhybuddio hogia ifanc rhag dringo coeden  – sydd bron yn amhosib i’w esbonio er ei fod yn boenus o real. Neu efallai fod pawb ddigon bodlon hefo pethau fel y mae hi. Does dim angen am grwp fel Datblygu ym 2012 efallai ?

Mae yna ddigonedd o lefydd heddiw, o’r stadau tai Cymraeg yn nhrefi Caernarfon, Pwllheli neu Borthmadog i neuaddau preswyl y Prifysgolion Cymreig  (bron i mi ddweud Prifysgol Cymru) sydd i bob pwrpas yn gymunedau naturiol Gymraeg, lle di defnydd o’r Iaith ddim dan fygythiad amlwg, ond wedyn does yna ddim wir angen chwaith am ddiwylliant cyfoes heriol a blaengar - dim ond yr arwynebol, ambell i Bobl y Cwm neu can gan Bryn Fon, mae’n fywyd Cymraeg a Chymreig heb fawr o ymdrech.

Fy mhwynt yn fan hyn ? Wel, yn union fel sgwennais yn y Faner ym 1985 – “Lle mae’r Madonna Cymraeg ?”  Dyma ni ym 2012 – lle mae’r Damian Hurst neu’r Jessy J Cymraeg ? Dio’m gormod o’r ots pr’un a pheidiwch a dweud nad oes angen efelychiadau eil-dwym o ddiwyllaint Seisnig – dallt a chytuno – nid dyna’r pwynt – ond mae angen rhywun fel Damian neu Jessy arnom – rhywun sydd yn denu’r dorf i’r Oriel Celf neu rhywun sy’n gallu sgwennu can Gymraeg sy’n cyrraedd cynulleidfa dorfol.

Y ddadl arall yr wythnos hon yw fod rhai allan yna yn dal i gredu, rhai ohonynt fel Cleif Harpwood yn ol yn gigio, achos fod angen rhai fel Cleif allan yna. Cantorion gwleidyddol hefo rhywbeth i’w ddweud.Pobl ffurfiodd grwp am y rhesymau iawn yn ol yn ei dydd. Ym 2012 mae Caersws, Sir Drefladwyn angen Cleif Harpwood fel petae Edward H neu Punk Rock rioed di digwydd – mae yna waith i’w wneud.

Gwaith da rhai fel Delma Thomas, Caersws a Menter Maldwyn yw hyn. Ymdrech i greu “Noson Gymraeg”, i gadw’r “Pethe” yn fyw – rhywbeth sydd bellach yn anarferol i’r Cymru ifanc trendi “ti’n iawn”, dwi ar Rownd a Rownd ac yn hoffi Y Niwl (grwp Cymraeg sydd ddim yn canu yn y Gymraeg / ddim yn canu o gwbl / radical / rhywbeth byddai Damian Hirst wedi ei greu fel darn o gelf / ol-fodern – ol Gymreig). Ond yma yn Sir Drefaldwyn di ddim mor hawdd. Oes mae yna gymunedau Cymraeg a thafarndai fel y Cann Office lle mae bywyd naturiol Gymraeg yn parhau ond beth yw’r opsiwn yng Nghaersws ar Nos Sadwrn ? Rhaid creu.

Wrth i Cleif Harpwood ddod i’r llwyfan o flaen cynulleidfa barchus ar Nos Sadwrn o Wanwyn, rwyf mor ymwybodol fod aelodau’r grwp yn “ser pop Cymraeg” ac heblaw am Dewi Pws sydd yn brysur yn gwneud ei beth ei hyn hefo’i grwp ei hyn, dyma chi holl aelodau Edward H. Yn fy swyddfa mae gennyf ddwy dlws, un gan y BBC a’r llall gan y “Welsh Music Awards” am ‘Gyfraniad Arbenig’ i’r Byd Pop Cymraeg / Cymreig. Fedra’i ddim ond meddwl fod Harpwood neu’r cerdddor / cynhyrchydd Hefin Elis yn llawn haeddu gwobr o’r fath. Yn sicr mae’r ddau yn fwy haeddianol na fi. Yr oll nes i oedd achosi ychydig o drwbl, herio eu cenhedlaeth nhw, a fel dywedodd rhywun ar y we yn ddiweddar “Doedd gan Rhys Mwyn rioed ddiddordeb mewn cerddoriaeth”. Yn hollol.  Gwleidyddiaeth Punk Rock oedd fy unig ddiddordeb i. Gwerslyfr Malcolm MacLaren a John Lydon. Ddysgais i ddim hyd yn oed i chware y trydydd cord !

Eto yma, mae’r ffaith fod hyn yn digwydd yng Nghaersws yn gwneud yr holl beth llawer pwysicach. Dyma chi adloniant Cymraeg ar y linell flaen, yn mynd i lefydd fydda’r “ti’n iawn’s” ddim yn mentro. Dim ond rhai fel Harpwood, yn dallt be di be, sydd yn mynd i fod yma . Mae hyn yn rhan o hyrwyddo’r Gymraeg am y rhesymau iawn, nid fel y puteiniaid cyfryngol a’i gostyngiadau safon cynhyrchu sydd yn gwenud pres ar gefn yr Iaith – dyma roi rhywbeth yn ol.

Ar caneuon ? A’r gerddoriaeth ? Wel, fel byddwch yn ddisgwyl mae Charli, John, Hefin (yr hen Edward H’ars) yn asgwrn cefn di-wyro i Harpwood. Mae llais Harwood cystal ac erioed. Sylweddolias i rioed fod “Mr Duw” yn son am Ryfel Vietnam. Yn sgil y gyfres “Canu Protest” ar C2 yn ddiweddar mae rhywun llawer mwy ymwybodol o wleidyddiaeth cyfnod Edward H. Heb os mae hon yn un o’r caneuon gorau yn yr Iaith Gymraeg ond o ddeallt cyd-destyn y gan mae ias oer yn mynd lawr fy nghefn.

Mae’r ffaith fod Harpwood yn esbonio cefndir y caneuon, hyd yn oed mewn ystafell gefn ty tafarn, ar Nos Sadwrn a phawb yn dechrau dal hi, yn dangos fod rhywbeth arall yn mynd ymlaen yn fan hyn. Adloniant yn sicr, ond adloniant gyda neges, y math gora ! Wrthgwrs rydym yn cael ‘Pishyn’, unwaith yn y set ac unwaith fel yr encore. Dyma noson o’r “caneuon poblogaidd cyfarwydd” a dim o’i le yn hynny.  Gig cyntaf flwyddyn yma i mi ac o bosib uchafbwynt 2012 yn barod – bydd hon yn noson anodd i’w churo !

SORI FIDIO HEB LWYTHO ????

Herald Gymraeg 4 Ebrill 2012. Canu Protest @ C2

Mi fyddaf yn poeni am bethe, neu yn fwy penodol am “y Pethe”, sef diwylliant cyfoes Cymraeg, yr hyn fu gymaint yn rhan o fy mywyd o ddiwedd y 70au tan yn ddiweddar iawn, cyn i mi droi yn ol at y maes Archaeoleg. Bellach rwyf yn teimlo fel rhywun sydd wedi, i bob pwrpas, “ymddeol” o’r Byd Pop, dwi’n hanner cant eleni, be dwi’n wybod am ganu pop ? Dwi bell rhy hen, a mae yna genhedlaeth newydd ifanc allan yna wedi cymeryd lle y genhedlaeth “danddaearol” ac i raddau helaeth cenhedlaeth "Cwl Cymru" er fod bob yn ail grwp newydd yn dal i swnio fel Super Furry’s / Gorky’s.

                Un o’r rhaglenni gorau fu ar Radio Cymru, ac yn wir ar unrhyw gyfrwng Cymraeg ers peth amser, oedd y gyfres hynod ddiddorol a threiddgar, “Canu Protest” dan oruwchwyliaeth y cynhyrchydd Dyl Mei (cyn aelod o Pep le Pew a Genod Drwg) a’r cyflwynydd ifanc a deallus Griff Lynch (aelod o’r grwp gwych newydd Yr Ods). Hanes caneuon protest, o Dafydd Iwan hyd at heddiw a’r grwpiau dwy-ieithog oedd y gyfres ar ffurf pytiau o ganeuon a chyfweliadau hefo’r prif gymeriadau. Roedd hwn yn wrando HANFODOL, mae hanfodol dipyn gwell na diddorol cofiwch, mae hanfodol yn golygu fod rhaid clywed pob rhaglen yn y gyfres a diolch byth am BBC iPlayer.

                Ymhlith y cyfranwyr mwyaf diddorol ir gyfres roedd Tecwyn Ifan ac Alun Sbardun Huws, y ddau yn enwau cyfarwydd ac yn gyfrifol am rhai o ganeuon pop gorau’r Iaith Gymraeg, ond y dyn oedd efallai yn dangos y mwyaf o weledigaeth dros y gyfres i gyd oedd Cleif Harpwood. Rwan dyma chi gymeriad diddorol. Dros y ddwy neu dair mlynedd dwethaf rwyf wedi dod yn gyfeillgar a Harpwood, byddai’n wir i ddweud fy mod yn hoff iawn ohonno, mae bob amser yn cynnig sgyrsiau diddorol, mae ganddo farn pendant ar bethau a mae ei wleidyddiaeth yn llawer mwy cywir na’r rhan fwyaf o falwyr awyr  y Byd Cymraeg.

                Roedd gwrando ar hanes twf canu protest Cymraeg, o ddiniweidrwydd Woody Guthriaidd Dafydd Iwan i ffurfio’r grwp roc cyntaf Cymraeg (yn sicr y grwp roc cyntaf i gael dylanwad torfol) Edward H yn gwenud gwrando hanfodol fel dywedais. Ond, yr hyn oedd yn gwthio’r rhaglen yn ei flaen yn fwy byth oedd damcanaiethau rhai fel Harpwood ac i raddau cymeriadau o’r sector wleidyddol fel Emyr Llywelyn un o sylfaenwyr Adfer.

                Beth gafwyd yma oedd cipolwg ar y bobl ifanc yma, y genhedlaeth gyntaf i droi’r Gymraeg yn rhywbeth cyfoes, yn rhoi y Byd yn ei Le. Dyma sut mae gwneud hanes yn fyw bois bach, a dyma chi raglen oedd yn ddeg gwaith fwy gwych achos fod y cyfranwyr yn gallu mynegi barn a safbwyntiau gwleidyddol yn huwadl ac yn ffraeth. Roedd clywed beth oedd meddylfryd yr arloeswyr yma yn ddiddorol tu hwnt achos i fy nghenhedlaeth i, ar ddechrau’r 80au roedd Mudiad Adfer yn gyfystyr a myfyrwyr Bangor (bwlis) oedd yn tueddi i ymosod yn gorfforol ar unrhywun oedd o du allan i’r Fro Gymraeg (a hanes y bwlis -rhain oll yn barchusion y Genedl  erbyn heddiw).

                Beth bynnag oedd gweledigaeth rhai fel Tecwyn Ifan, Harpwood a Emyr Llew fe feddianwyd y mudiad gan bennau bach ar dan isho bod yn fwy o Gymro na rhywun gafodd ei fagu yn yr ardal anghywir. Dyma sut datblygodd y cyhuddiadau fod Adfer yn gallu bod yn “ffasgaidd”. Cyhuddiadau ddefnyddiais fy hyn ar ol i un Adferwr o Neuadd JMJ awgrymu “y dyliwn fynd yn ol i Gaerdydd” mewn geiriau ychydig mwy glas na hynny yn nhoiledau tafarn y Glob ym Mangor (doedd yr Adferwr bach di-bwys yna yn amlwg ddim yn gyfarywdd ai’i fap o Gymru na Sir Drefaldwyn).

                Or hyn a glywir yn y gyfres, nid dyma oedd gweledigaeth na nod rhai fel Harpwood, Tecs ac Emyr Llew ond byddai’n rhaglen arall i ddechrau trafod diffyg cyfeiriad Adfer wedyn yn ystod yr 80au. Rhaid dweud fod y gyfres yma wedi hawlio fy sylw, tanio fy nychymyg ac wedi dysgu dipyn o bethau o’r newydd i mi, felly dyma ddiolch i gomisiynwyr Radio Cymru am ddarlledu rhaglen o’r fath.

                Ond wedyn dyma chi gwestiwn, a’i rhain yw’r un penaethiaid sydd wedi gweld yn dda i ddod a Rhaglen Lisa Gwilym i ben yn yr Hydref ? Ar Byd Pop Cymraeg ar ei liniau yn ddi-dal ac yn ddi-barch bydd colli rhaglen Lisa yn glec arall i’r Diwydiant Pop Cymraeg sydd yn ddyddiol yn troi yn fwy o hobi nac o fusnes i gerddorion a chyfansoddwyr Cymraeg. Oleiaf gyda Lisa Gwilym mae cerddoriaeth Cymraeg cyfoes yn cael ei roi mewn cyd-destun ac yn cael ei drin o ddifri. A’n helpo os yw’r dyfodol yn nwylo rhai fel Dafydd James a’i ddewis o bob dim o Erasure i Scott Walker a’i westeion canol y ffordd fel Stifyn Parri a Sian Cothi – iawn yn y dydd efallai ond nid ar C2 does bosib ?

                Bellach mae ymgyrch Achub Lisa wedi ei gychwyn ar y cyfryngau digidol cymdeithasol – a byddwn yn mynd cam ymhellach – pam ddim rhoi Lisa ymlaen yn y prynhawn a dod a Radio Cymru i’r 21fed Ganrif ???? Fe fuodd Pobl y Pethe ddigon parod i gwyno am raglen ddifrifol wael fel Heno – y cwestiwn mawr nawr yw a fydd Pobl y Pethe yn codi llais i gadw rhaglen mor dda ac un Lisa Gwilym ?  Yr wythnos nesa byddaf yn adolygu gig Cleif Harpwood yn y Buck, Caersws ond am y tro rhaid gofyn - Pwy Sy’n Becso Dam ? Achub Lisa !