Yr anfanteision o fynd i gerdded yr amser yma o’r flwyddyn,
digon hawdd eu rhestru wrthgrws, yr oerfel, y gwynt a’r glaw, gall fod yn wlyb
dan draed, mae’r dydd yn fyr a mae tynnu lluniau yn gallu bod yn anoddach. Ond
wedyn i gerddwyr mae yna rhywbeth gwahanol i’w weld ym mhob tywydd ac ymhob
tymor, golau gwahanol, bywyd gwyllt gwahanol, planhigion gwahanol - fel byddaf
yn ei ddweud yn aml, “gwahanol - nid gwell na gwaeth ond gwahanol”.
Wrth i
gyfaill a minnau ymweld a bryngaer Garn Boduan ger Nefyn yn ddiweddar daeth yn
amlwg iawn ein bod wedi gwneud dewis da, oedd roedd hi’n ddiwrnod digon oer,
sych o ran y glaw ond yn sicr ddigon gwlyb a mwdlyd dan draed, ond yr hyn
wnaeth gymwynas mawr a ni yr amser yma o’r flwyddyn oedd fod y rhedyn, y grug
a’r meieri mwyar duon yn gorwedd yn isel ac heb ddail. Caniataodd hyn i ni weld
olion y cytiau crwn o fewn y gaer – rhywbeth fyddai’n amhosib yn nhymor yr haf
gyda phopeth mewn dail a blodau yn llawn bywyd.
Yn
ddaearegol, mae Garn Boduan yn gorwedd ar asgwrn cefn folcanig LLŷn, yn un o nifer o fryniau
folcanig ar hyd yr asgwrn cefn a fel ei gymydog Garn Fadryn a’i frawd mawr
Tre’r Ceiri yn safle i gaer Oes Haearn ac ôl-Rufeinig. O fewn y
gaer yma ar Garn Fadryn,ar yr ochr ddwyreiniol, mae caer fewnol, sef y ‘citadel’,
sydd yn dyddio o’r cyfnod ôl-Rufeinig
ac efallai wir mae yma oedd cartref y cymeriad lled chwedlonol Buan. ( Fe
ysgrifenais am hyn yn ol ym Mis Awst 2009 yn y Daily Post / Herald Cymraeg).
Diddorol
bob amser yw edrych ar darddiad enwau llefydd ac wrth wneud ychydig o waith
ymchwil ychwanegol ar Garn Boduan dyma bori ychydig drwy hen lyfr, sydd yn lled
werthfawr (chwi ddarllenwyr Y Casglwr) o’r enw ‘Archaeologia Lleynensis sef Hynafiaethau
Penaf Lleyn’ gan y Parch J. Daniel (Rhabanian) 1892. Yma cefais hyd i stori
arall, un dra wahanol, ac yn ôl
y Parch J. Daniel arferir cyfeirio at y Garn fel ‘Pen Dic y Felin’.
A dyma i
chwi ddarllen diddorol, disgrifiai’r Parch J. Daniel ei ymholiadau a’r atebion
a roddwyd iddo; fel yr oedd son am hen felin ym mhwlyf Bodfuan, a mai enw’r
melinydd oedd Dic, a wedyn, a dwi’n gweld hyn fel rhan o hiwmor cefn gwlad, fod
gan Dic y melinydd goblyn o ben mawr. A felly y bu i Garn Boduan fod, am gyfnod
yn sicr, yn Pen Dic y Felin. Dyma’r ffraethineb fyddai rhywun yn ei ddisgwyl yn
Nhafarn yr Heliwr, Nefyn yn ôl
yn y dydd.
Yn amlwg
mae’r Parch J Daniel yn cael ei aflonyddu ychydig gan y fath hiwmor syml cefn
gwlad, gan iddo gyfeirio at y disgrifiad fel un wedi deillio o gellwair. Yn ôl ei eiriau ei hyn dyma’r Parch yn
datgan “Dyma reswm direswm! os nad afresymol! Oblegyd, gwelwn ar unwaith ei fod
wedi tarddu o gellwair, ac oddiar wagedd, sef y ddau leidr a yspeiliant reswm
bob amser o’i gorph ond nid o’i wisg”.
Argian,
dipyn o ddweud, ond wedyn fe aiff ymlaen ymhellach, “Mewn Traddodiad nis gallwn
ddisgwyl ond am gysgod o’r sylwedd”. Rhaid i mi ddweud fod pori drwy’r hen
lyfrau yma yn gallu cyflawni sawl peth, dod o hyd i storiau bach difir fel yr
un uchod, cyfeirio at ambell heneb sydd bellach wedi hen ddiflannu ond hefyd yn
aml iawn dyma hefyd daflu ychydig o oleuni ar feddylfryd a syniadaeth y cyfnod
pryd ysgrifennwyd y llyfrau.
Dyma
daro ar draws penod arall gan John Daniel a dynodd fy sylw yn syth dan y penawd
‘Twtil’, hynny gan fy mod yn byw yn
ardal Twthill yng Nghaernarfon. Cyfeirio at gopa bryn bychan ar dir Dyffryn ger
Foel Fawr ym mhwlyf Llaniestyn mae’r enw. Er fod son fod Eglwys unwaith wedi
sefyll ar y safle yma, mae Daniel yn sicr iawn fod hyn yn anghywir a wedyn fe
aiff yn ei flaen i drafod tarddiad yr
enw o ran y Gymraeg a’r Lladin ac yma mae’n rhaid cyfaddef mae Daniel yn
llwyddo i fy nrysu, fy niflasu a dwi’n disgyn yn llipa oddiar ei drywydd mewn
diflastod a fawr callach - ond ddim am hir !
Buan
iawn adferir fy sylw i’w ddamcaniaethau wrth iddo nawr ymddagnos fel
“archaeolegydd” gan ddisgrifio sut bu iddynt “dreiddio i fewn i’r pentwr, a
chawsom ynddo ddarnau o goed wedi cael eu golosgi, y rhai yn ddiau a ddefnyddid
i losgi gweddillion marwol”. Sioniodd hefyd fel bu iddynt ddarganfod dranau o garreg
gallestr yn y domen a dehonglir rhain wedyn fel y cerrig a ddefnyddiwyd i
ddechrau’r tân. Yn ôl Daniel, daethant o hyd hefyd i
ddarnau o asgwrn braich dynol a priodolir y safle felly fel un sydd yn cyfateb
a’r dull o gladdu’r meirw” ddeunawcant o flynyddoedd yn ôl”.
Sgwni
felly os yw’r Parch Daniel wedi adnabod a chloddio crug neu domen gladdu o’r
Oes Efydd – pwy a wyr – efallai bod modd gwneud ychydig o waith ymchwil pellach
ar hyn neu efallai fod rhai o ddarllenwyr yr Herald yn gwybod am yr ardal hon?
A dyma wedyn ddod a ni yn daclus ac yn amserol at “heno” os ydych yn darllen yr
Herald heddiw (ar Ddydd Mercher Ionawr 19) gan y byddaf yn dechrau ar gyfres o
ddarlithoedd ar archaeoleg ar ran Cymdeithas Addysg y Gweithwyr yng nghanolfan
Bryncroes ger Botwnog. Efallai bydd rhywun yno yn gwybod mwy am hanes plwyf
Llaniestyn.
Darlithoedd
gyda’r nos fydd rhain, chawn ni ddim golau dydd na chyfle i fynd i gerdded fel
grwp felly dyma argymell ddarllenwyr yr Herald, fel byddaf siwr o son wrth y
dosbarth, i fentro am dro i fyny Garn Boduan yn y misoedd nesa ’ma, cyn i’r
Gwanwyn droi yn Haf achos mae cynllun y cytiau oddi fewn i furiau’r gaer i’w
gweld yn glir.
Bu dipyn
o drafod a hyd yn oed anghytuno ymhlith yr ysgolheigion Hogg ac Alcock ynglyn
a’r amcangyfrif o faint o bobl fyddai wedi byw o fewn y gaer gyda niferoedd
rhwng 100 a 400 yn fwyaf tebygol ond A.H.A Hogg yn crybwyll tua 400 o drigolion
a Leslie Alcock ym 1965 yn awgrymu cymaint a 700. Go brin fod y cytiau i gyd yn
cael eu defnyddio ar yr un pryd a hefyd o gymharu a safle fel Bryn y Castell,
Llanffestiniog roedd rhai cytiau yn cael eu defnyddio ar gyfer pwrpas
diwydiannnol. Beth bynnag am y dadleuon mae’n safle werth ei weld yn enwedig
amser yma o’r flwyddyn!
