Pen Bar Lag @ The Good Life Experience, Herald Gymraeg 19 Medi 2018

Pasg 1282 oedd hi pan ymosododd Dafydd ap Gruffudd ar gastell Penarlag. Dafydd oedd un o frodyr fenga Llywelyn ap Gruffudd (Ein Llyw Olaf). Hanes ddigon cythryblus fu rhwng y brodyr, roedd Dafydd wedi herio awdurdod Llywelyn sawl gwaith a wedi ochri gyda Edward I ym mrwydrau 1274. Erbyn 1277 roedd y brodyr unwaith eto ar yr un ochr.

Yr ymosodiad yma gan Dafydd ar y castell Seisnig ym Mhenarlag sydd yn achosi’r rhyfel olaf rhwng y Cymry a’r Saeson. Ni gollodd! Fel mae pawb yn gwybod, lladdwyd Llywelyn yng Nghilmeri ger Llanelwedd / Llanfair ym Muallt ar lan yr Afon Irfon yn Rhagfyr 1282. Dyma roi tatŵ parhaol 1282 ar ‘psyche’ y Cymry. A dyma ni, 736 o flynyddoedd yn ddiweddarach - wedi ein gorthrymu ers 1282. Yn gaeth. Yn dal i rygnu ymlaen gyda’r ystradebau ystradebol.

Castell Ewlo

Mae’r ŵyl ‘The Good Life Experience’, sydd yn cael ei guradu gan Cerys (Cerys Matthews / Catatonia gynt, BBC 6 Music bellach) yn dod a gwen i’r wyneb – achos mae’r ŵyl yn cael ei gynnal ar yr union darn o dir lle ymosododd Dafydd ar gastell y Sais. Newydd gael ei gynnal dros y penwythnos – tafliad carreg o’r ffin.

Ffaith sydd ddim yn cael ei golli gan Cerys. Dyma dir teulu’r Gladstones, Hawarden Estate, Penarlag, Sir Fflint.  Caretef y Prifweinidog William Ewart Gladstone – gŵr fu yn Brifweinidog am bedair tymor yn y cyfnod Fictoraidd. Penarlag yw cartref Llyfrgell Gladstone ac Eglwys Sant Deiniol.

Fe gofiwch i mi sgwennu sawl gwaith am Eglwys Sant Deiniol, dyma un o’r gasgliadau gorau o ffenestri lliw Edward Burne-Jones yn y wlad. Dyma’r comisiwn olaf gan Burne-Jones cyn ei farwolaeth – comisiwn i’w gyfaill Ewart William Gladstone. Ffenestri rhyfeddol – yr angylion glas hynny ar y ffenestr orllewinol – ffenestri RHAID eu gweld ar unrhyw restr bwced.

Drwy chwyrlio syniadau o amgylch y pair creadigol Gymreig dyma Cerys yn bathu’r enw ‘Pen Bar Lag’ ar babell newydd yn yr ŵyl eleni. Drwy chwarae hefo’r enw Cymraeg am Hawarden a’r ffaith fod gennym bar yn gwerthu cwrw crefft Cymreig, ‘Cwrw Sir Fflint’, tarodd Miss Matthews ar Pen Bar Lag – gwych a mi sticiodd!

Tipi, pabell, llwyfan Cymraeg a Chymreig. Cymreig ei naws. Gofod lle roedd y Gymraeg yn hyderus ac yn naturiol. Yn cael ei ddefnyddio yn naturiol a hyderus heb ymddiheuriad na chlochdar. Dyna sut ddylia hi fod. Does dim angen unrhyw gyfaddawd. Ond gyda hyder – does dim angen gweiddi na phrotest, cwyno na gwthio – fel hyn mae hi. Da ni yn hyderys.

Cyd-weithiodd yr ŵyl yn agos iawn hefo Menter Iaith Fflint Wrecsam a sicrhawyd gweithgareddau lu ar gyfer babanod, plant a theuluoedd yn ystod y boreau ac amser cinio. Synod pa mor hawdd ydi anghofio am deuluoedd ifanc mewn gwyliau. Dyma ni fellu Magi Ann, Sgwrs a Chân. Proffesor Llusern a sioe Pwnsh a Siwan. Rhieni ifanc a babanod o Loegr neu lle bynnag yn chwerthin gyda Magi Ann yn eu diddanu yn ddwy-ieithog. Adloniant, pleser, addysg, hyrwyddo’r Gymraeg.

Heb os un o’r uchafbwytiau yn y babell Pen Bar Lag oedd y gweithdai dawnsio clogsen. Yn ‘anffodus’ i ni (y trefnwyr) roedd Cerys wedi cyhoeddi o’r prif lwyfan, o flaen 5000 o bobl, fod RHAID iddynt gael y profiad o ddawnsio’r glocsen cyn mynd adre ar ôl y penwythnos. Druan o griw Menter Iaith Fflint Wrecsam yn dygymod a’r holl alw. Dan ei sang yw’r disgrifiad arferol o weithgaredd llwyddianus – a dyna oedd hi. Byddaf yn dweud yn aml fod gormod o ddiddordeb a gormod o alw – gormod o gynulleidfa yn broblem dda i’w chael.

Profiad arall i fynywchwyr yr ŵyl oedd pedair telyn deires o Ynys Môn yn taro eu tannau wrth iddi noswylio ar y nos Sadwrn. Goleuwyd y tipi drwy gyfeirio’r golau at y nenfwd a wedyn fod y golau yn adlewyrchy yn ôl i lawr ar y llwyfan. Yn union fel bod o flaen tanllwyth mewn tyddyn. Noson Lawen mewn cegin. Ohh am awyrgylch. Cyfareddol. Cyflwynwyd yr alawon gan Huw Roberts – er mwyn rhoiu cyd-destun - ond wedyn fe siaradodd a fe gannodd y telynnau yna.

Weithiau mae’r gerddoriaeth yn cyfleu y cyfan. Dwi sddim yn siwr sawl tant oedd yn canu? Pediar telyn gyda tair rhes – rhywbeth fel 4 x 90 tant? Fe gododd yr hwyl a fe ddaeth y babell orlawn yn agos iawn i gael troedigaeth arallfydol emynyddol ala Ann Griffiths.

A jest i wneud pethau yn fwy diddorol / gwallgof dilynwyd y telynnau deires gan Adwaith y grwp post-punk ffeministaidd o Gaerfyrddin. Dwi ddim yn credu byddai unrhyw lwyfan arall mewn unrhyw ŵyl yn y Byd yn rhaglennu pedair telyn deires i’w dilyn gan Adwaith. Rhaid chwerthin (gyda balchder).

Adwaith

Wrth sefyll gefn llwyfan dyma wasgu llaw Cerys – dim angen geiriau – roedd y gerddoriaeth yn siarad a’r criw ohonnom oedd wedi trefnu yn gwybod fod rhywbeth arbenig yn digwydd ar y llwyfan. Ond roedd un peth arall ar fin digwydd.

Dyma wahoddiad gan y telynwyr, y ffidlwyr, y gitarydd acwstig o Ynys Môn – rhaid cael Cerys i ganu. Am y tro cyntaf ers pedair mlynedd yn ôl be ddeallais camodd Cerys a’i gitar i’r llwyfan (unrhyw lwyfan) a dyma gyd-canu ‘Arglwydd Dyma Fi’. Cerys ar lwyfan eto – hefo telynnau deires – ‘Arglwydd Dyma Fi’. Dagrau. Balchder. Cyd-ganu – hyd yn oed y di-Gymraeg na dywyllodd gapel erioed. Rhyfeddol.

Sir Flint. Cornel o Gymru sydd weithiau yn cael ei hanwybyddu – roedd hi dan ei sang yn y gornel fechan honno Pen Bar Lag !

Archaeoleg Cymunedol a'r Gymraeg, Herald Gymraeg 5 Medi 2018

Cy Griffiths (Council British Archaeology Cymru) Carenza Lewis (Time Team)

Seminar CBA Llanbed.

O bryd i’w gilydd mae gwahoddiadau ddigon diddorol yn glanio ar y ddesg yn y swyddfa Mwyn (Mwyn HQ fydda’i yn ei alw o). Roedd Cyngor Archaeoleg Prydain / Cymru yn cynnal penwythnos o seminarau ym Mhrifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant yn Llanbed a wedi gofyn am drafodaeth am archaeoleg yn y gymuned gyda gwahoddiad i mi wedyn drafod hyn o fewn cyd-destun yr iaith Gymraeg.

Sut fedrwn’i wrthod? Os ydych yn ddarllewnyr cyson o’r golofn hon fe fyddwch yn gyfarwydd a fy mhryder fod y byd archaeolegol Cymreig yn un Seisnig ei naws. Yn y gorffennol rwyf wedi cyfeirio at bobl gyda ‘tatan yn eu ceg’, ddim mewn ffordd gas ond mewn ffordd ddigon ffeithiol. ‘Tatan yn eu ceg’ yw’r hen ffordd draddodiadol Gymreig o ddweud ‘Saesneg posh’.

Rwan, dwi hefyd wedi cyfeirio dros y blynyddoedd fod rhain yn bobl ddigon dymunol – rhai yn ffrindiau eraill yn gyd-weithwyr. Ond, a does dim ond go iawn, erys y ffaith nad yw’r mwyafrif wedi dysgu’r Gymraeg. Dio’m ots faint mae nhw wedi byw yng Nghymru, lleiafrif sydd yn gwneud yr ymdrech i ddysgu ac arfer yr iaith yn y byd archaeolegol Gymreig.

Cewch ddadlau am hyn a chroeso. Wrth i mi gyfarch y gynulleidfa yn y seminar yn Llanbed, holais faint oedd yn siarad Cymraeg cyn decharu? Dim ond tri allan o gynulleidfa o rhyw 50. A bod yn onest synais fod cymaint a thri yn Gymry Cymraeg.

Cyn cychwyn fy narlith, ymddiehurais fy mod am gyflwyno ‘papur’ ddigon heriol ar gyfer y seminar. Dwi’n dweud ‘ymddiheuro’ yn yr ystyr – doeddwn ddim yno i fod yn ‘ddadleuol’ neu i godi gwrychyn neb ond roeddwn am wenud y pwynt – fe ddylia mwy o archaeolegwyr Cymru wneud yr ymdrech i ddysgu’r iaith.

Pwysleisias fod ymddiddori yn archaeoleg y Rhufeiniaid neu archaeoleg diwydiannol yng Nghymru yn beth da – ond os nad oes ymwybyddiaeth o’r iaith a’r diwylliant lleol tydi rhywun ddim yn mynd i ddallt y peth yn iawn. Pa bynnag waith fydd rhywun yn ei wneud ar archaeoleg y diwydiant llechi dyweder, mewn ardaloedd fel Nantlle, Bethesda a Blaenau Ffestiniog, heb fedru’r Gymraeg rhyw hanner darlun gaiff rhywun go iawn.

Heb y Gymraeg fedrw’chi ddim hyd yn oed sgwrsio hefo pobl leol yn iawn yn rhai o’r ardaloedd yma. OK mae pawb yn dallt Saesneg – ond mae’r sgwrs a’r wybodaeth yn llawer mwy cyfoethog drwy ei chynnal yn y Gymraeg. Fwy amlwg byth, byddwn yn dadlau, os am sgwrs hefo ffarmwr ar Ynys Môn neu ar benrhyn Llŷn – fe gewch lawer gwell hwyl yn y Gymraeg.

Castell Henllys, Eglwyswrw

Awgrymais yn garedig mai teledu du a gwyn sydd ganddynt heb yr iaith Gymraeg a mai teledu lliw yw’r un dwy-ieithog. Dadleuol? Dwi ddim mor siwr – cyflwynais y  syniad yn ofalus a gyda sensitifrwydd. Y nod yw denu pobl at yr iaith nid eu gelyniaethu. Ond, fedra ni ddim osgoi y peth chwaith. Yma ers 40 mlynedd ond prin yn gallu ynganu ‘croeso’ neu ‘diolch yn fawr’. C’mon – ddim ddigon da.

Nid er mwyn cadw cyd-bwysedd ond am ei fod yr un mor wir, taflais awgrym arall at y gynulleidfa druan ar ddiwedd pnawn Sadwrn. Cynulleidfa druan – wedi cael penwythnos gyfan o ffeithiau hynod ddiddorol am archaeoleg yng Nghymru ond rhaid eu bod wedi blino erbyn 4pm pnawn Sadwrn. A be mae nhw’n gael? Rhys Mwyn yn (eu) herio.

Dangosais luniau o gestyll Cymreig Mathrafal, Ewlo a Dolforwyn ar y sgrin gyda cwestiwn – lle mae rhain? A dyma’r ‘punch-line’ anisgwyl iddynt. Esboniais sut mae’r Cymry Cymraeg mor brysur yn cwyno am gestyll Edward I yng Nghonwy, Caernarfon, Harlech a Biwmares, mor brysur yn cael eu gormesu ers 1282, tydi’r mwyafrif rioed di bod am dro i weld Castell Llywelyn ap Gruffydd yn Ewlo.

Lle mae Ewlo? Lle mae Carndochan? Lle mae Dolforwyn? Ella fod ni wedi clywed am Gastell y Bere. Wedyn cyfeiriais at Neuadd Owain Glyndŵr yn Sycharth ger Llansilyn / Llangedwyn. Defnyddiais hiwmor wrth reswm. Wyddo’chi be di’r esgusion fel arfer am Sycharth? Mae’n anodd cael hyd i Sycharth. Does dim arwyddion brown. A dyma lle dwi’n bloeddio – defnyddiwch fap OS! Mae nhw’n gwenu os nad chwerthin.

Rhaid wrth hiwmor neu mae rhywun yn agos at grio. Yn sicr roedd fy herio yn mynd bob ffordd – y di-Gymraeg am beidio dysgu – a’r Cymry Cymraeg am beidio perchnogi eu hanes.

Rwyf yn weddol sicr fod yr ymgyrchoedd iaith a’r ymgyrchoedd dros Gymru Rydd Gymraeg ers y 1960au wedi creu diwylliant sydd yn dibynnu ar y ffaith ein bod wedi ein ‘gormesu ers 1282’. Bron a bod fod yr ‘angen’ am ormes yn rhan o’r raison d’être. Dwi hefyd yn hollol ymwybodol fod yr holl ymgyrchoedd wedi dwyn ffrwyth. Diolch byth am Pont Trefechan a Gwynfor Evans – wrthgwrs dwi’n dallt hynny.

Ond mae’r obsesiwn cenedlaethol yma hefo Owain Glyndŵr a 1282 yn ddiflas bellach. Dechreuodd Hanes Cymru mewn ffordd tua 8000 cyn Crist wrth i’r iâ encilio, felly mae na gyfrolau ar gyfrolau o hanes – nid un neu ddau gwrthryfel yn erbyn y Saeson.

Bob tro ru’n fath – dwi’n gadael yn isel fy ysbryd. Dwi’n gorfod dweud y pethau yma neu be di’r pwynt siarad yn gyhoeddus neu sgwennu colofnau? Gorffenais drwy atgoffa’r gynulleuidfa fod Castell Henllys, Tramffordd Pen-y-Gogarth a maes parcio Bryn Celli Ddu ôll wedi derbyn nawdd ERDF. Duw a wyr sut nath y ‘tatan yn eu cegau’ belidleisio yn achos Brexit ond roedd rhaid gwneud y pwynt fod archaeoleg yng Nghymru wedi elwa o nawdd Ewropeaidd.