Yr 'Hen Eglwys' Abergwyngregyn, Herald Gymraeg 18 Ebrill 2018

Ar ddesg fy swyddfa mae ffeil orlawn o lythyrau ac ymholiadau ynglyn a gwahanol olion neu nodweddion archaeolegol. Daw rhai o ganlyniad i sgwrs tra allan yn darlithio a rhoi sgyrsiau i gymdeithasau led led gogledd Cymru a daw’r gweddill drwy ganlyniad o sgwennu’r golofn i’r Herald Gymraeg.

Yr her yw ceisio eu hateb – ac yn y cyd-destun hwn mae ateb yn golygu ymweld a safloeodd, edrych ar wrthrychau, gwneud gwaith ymchwil a cheisio cynnig esboniad neu ateb i’r ymholiad gwreiddiol. Her arall yw creu’r amser i wneud hyn yng nghanol prysurdeb gwaith dydd i ddydd ond yn raddol rwyf yn gweithio fy ffordd drwy wahanol ymholiadau – rhai yn haws neu’i gilydd i gael hyd i’r ateb,

A rhag creu unrhyw gamargraff – rwyf wrth fy modd yn gwneud hyn ond fy mod angen ymddiehuro os di’r broses yn cymeryd amser a fod rhai efallai yn teimlo fy mod wedi eu ‘anghofio’.

Llythyr gan R.A. Jones yn holi am ‘Rhen Eglwys’ ger Hafod Celyn, Cwm Anafon yn uchel uwchben Abergwyngregyn sydd am gael brif sylw’r golofn yr wythnos hon. Fel arfer, os oes ymholiad ynglyn a safle archaeolegol, y man cychwyn yw safle we Archwilio sef cofnodion yr Ymddiriedolaethau archaeolegol Cymreig.

Bydd unrhyw wybodaeth sydd ar gael siwr o fod ar Archwilio. Os ddim da’ni unai mewn trwbl, sef fod dim gwybodaeth ar gael a dyna fo neu mae efallai ein bod yn edrych ar ddarganfyddiad newydd?

Er fod olion Oes Efydd, Oes Haearn a Chanol Oesol yn britho’r tir o amgylch Hafod Celyn a Chwm Anafon does dim cofnod o gwbl o’r capel neu eglwys hynafol mae R. A Jones yn gyfeirio ato ar Archwilio. Holias gyfaill o Lanfairfechan os wyddodd o unrhywbeth am yr hen eglwys a chefais wybod fod cyfeiriad ato a llun yng nghyfrol Hughes a North The Old Churches of Snowdonia a gyhoeddwyd yn 1924. Mae copi gennyf.

Does dim sicrwydd o ddarllen Hughes a North beth yn union yw’r adeilad ychydig i’r gorllewin i Hafod Celyn. Ychydig iawn o wybodaeth cefndirol sydd ganddynt go iawn er fod llun yn yn ymddanos yn y gyfrol – sydd o reidrwydd wedyn wedi ei dynu rhywbryd cyn y dyddiad cyhoeddi yn 1924.

Does dim sylw chwaith yn y llyfr Comiswin Brenhinol: RCAHM, 1956, An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume I East, felly penderfynais fynd i chwilio am yr adeilad dros fy hyn.

Heb fawr o wybodaeth, a fawr mwy na llun gopiau o’r gyfrol Old Churches of Snowdonia dyma fentro fyny’r allt serth am y maes parcio bychan ar ddiwedd y ffordd. A dyna lwc – nid yn unig fod gofod parcio ar gael, y person cyntaf dwi’n gyfarfod yw ‘Wyn Aber’ y ffarmwr lleol a pherchen y tir.

Dyma daro sgwrs am hyn a llall ac egluro pam yr oeddwn wedi dod am dro i’r rhan yma o’r byd. Roedd Wyn wrthgwrs yn gyfarwydd a’r adeilad roeddwn yn chwilio amdano ond heb weld y cofnod yn Hughes a North. Rhoddais fy llungopiau i Wyn gan fod ganddo ddiddordeb a cytunodd y ddau ohonom y byddai.n werth ail-gyfarfod eto yn y dyfodol agos am ‘sgwrs go iawn’.

Yn y cyfamser rwyf yn cael cynnig ‘lifft’ ar ei feic modur 4x4 a dyma fownsio ar hyd y caeau tuag at yr ‘hen eglwys’. Roedd Wyn yno yn gofalu am ei ddefaid a roedd fwy na hapus i rannu ei wybodaeth ac i sgwrsio a rhaid cyfaddef fod cael gwybio dros y caeau ar y beic modur wedi bod yn antur a hanner. Dyma deimlo fel hogyn 13 oed eto yn cael hwyl.

Cofiwch fod yr adeilad rwyf yn gyfeirio ato ar dir preifat ac os oes diddordeb pellach yn y golofn hon dylid sicrhau caniatad gan Wyn cyn dechrau croesi unrhyw gaeau.

Fy argraff gyntaf o’r adeilad yw ei fod yn ymdebygu i hen ysgubor. Efallai hen ysgubor degwm? Wrth reswm rydym yn edrych ar adfail yma – dim ond rhannau o’r waliau yn weddill, erf od cynllun a maint yr adeilad yn berffaith amlwg.

Yr ail beth amlwg yw fod yr adeilad yn gorwedd ar linell de-gogledd – nid y linell gorllewin-ddwyrain fydda rhywun yn ei ddisgwyl gyda eglwys. Y ffensetr fechan yn y wal ogleddol yw un rheswm efallai i rai awgrymu fod yr adeilad yn hen eglwys. Ffenestr fechan ganolog gyda lintel yw hon gyda’r twll y ffenestr yn lletach ar ochr fewnol yr adeilad ac yn gul (bron fel twll bwa saeth) ar y wal allanol.

Heb os mae’n ffenestr fach drawiadol (er amrwd). Gan fod silff waelod iddi mae rhywun yn cael argraff o nodwedd eglwysig fel piscina ond rwyf yn weddol sicr mai ffenestr yw hon yn hytrach na bowlen o unrhyw fath. Bowlen i ddal dŵr a golchi llestri crefyddol oedd piscina ger yr allor mewn eglwysi Catholig cyn cyfnod y dadeni Protestanaidd ond doedd rhain ddim yn gysylltiedig a ffenestri ond yn hytrach wedi eu lleoli mewn twll neu ofod yn wal yr eglwys.

Cwestiwn amlwg, nad wyf wedi llwyddo i’w ateb hyd yma, yw os bu defnydd o hen ysgubor fel adeilad crefyddol ar rhyw adeg? Efallai fod angen unrhyw hanesion a hen storiau lleol yma er mwyn gweld os oes unrhyw draddaodiad neu sail i’r enw ‘hen eglwys’?

Rwyf yn diolch felly i R.A Jones am ei lythyr ond mae mwy o waith i’w wneud cyn gallaf gynnig unrhyw sicrwydd pellach ynglyn a hanes yr hen adeilad.

Darganfod Cerddoriaeth Geltaidd, Herald Gymraeg 4 Ebrill 2018

Yn ddiweddar rwyf wedi cael blas ar wrando ar gerddoriaeth ‘Geltaidd’. Wrth gyfeirio at y gerddoriaeth fel ‘Celtaidd’ rwyf yn cyfeirio at artistiaid o wledydd Celtaidd yn hytrach na artistiaid dyweder o’r America sydd o dras Geltaidd. Efallai fod unrhyw wir Gelt yn dewis byw adre. Efallai mai fi sydd heb ddarganfod artist yn canu yn y Fanaweg sydd yn byw yn America?

Un artist Manawaidd yn unig sydd yn gyfarwydd i mi sydd yn canu yn y Fanaweg (iaith Ynys Manaw neu Mannin) a rheini yw Ny Slommaghyn. Ar record hir o’r enw ‘Keltia Rok’ (Sain 1412) a ryddhawyd yn 1987 mae eu cân ‘O Vanninee’ yn ymddangos. Cân sydd yn cyfeirio at y bobl, y Manninee, sydd wedi cadw’r hen arferion ar gof a chadw.

Perthyn i’r gangen Aeleg o’r goeden Geltaidd mae’r Manaweg gyda’r Wyddeleg a Gaeleg yr Alban. Ar gangen arall da ni Gymry gyda’r siaradwyr Cernyweg a Llydaweg. Dwy gangen o’r un bonyn.

Hen ffasiwn rhywsut yw ‘O Vanninee’, roc-gwerin Celtaidd heb os. Er mai 1987 oedd blwyddyn rhyddhau y record amlgyfrannog Keltia Rok, gall y gân fod o’r degawd blaenorol yn hawdd. Meddyliwch am Planxty neu Moving Hearts, breuddwydiol, Celtaidd ei naws, beth bynnag yw hynny. Ond, dyma gân sydd yn tyfu ar rhywun. Wrth ail-wrando rwyf yn gwared a fy rhagfarnau Punk Rock, rwyf yn darganfod rhywbeth yn y gân.

Artist cyfarwydd i ni gyd yw Sinéad O’Connor. Fe ddaeth i amlygrwydd drwy ganu cân Prince ‘Nothing Compares To You’, gyda’r llais perfaith glir a thinc o gryndod bregus ynddo, gyda ei gwallt cwta ‘skinhead’ bron. ‘Sean Nós Nua’ yw casgliad Sinead o ganeuon traddodiadol Gwyddelig. Ar y casgliad yma cawn ddwy gân yn y Wyddeleg, ‘Baídín Fheilimi’ a ‘Oró Sé Do Bheatha ’Bhaile’.

Er mor dda yw ‘Molly Malone’ ac ‘I’ll Tell Me Ma’ gan Sinéad mae rhywbeth am y canu Gwyddeleg. Reggae yw arddull ‘Oró Sé Do Bheatha ’Bhaile’ tra fod ‘Baídín Fheilimi’ yn drymach, yn arafach ac yn fwy rythmig. Dwi di bod yn chwarae rhain yn rheolaidd ar fy sioe radio ar Nos Luna r Radio Cymru.

Artist arall sydd wedi gwneud argraff fawr arnaf yn ddiweddar yw Julie Fowlis o Ogledd Uist, eto mae’r albym ‘Alterum’ yn gasgliad rhyfeddol. Y gân ‘Dh’èirich mi moch madainn cheòthar’ yw’r un i mi efallai ond mae hynny fel trio dewis y berlin ora allan o fôr o berlau. Rhaid cyfaddef mae’r caneuon Saesneg yw’r rhai lleiaf deniadol i’r glust. Efallai fod yr Aeleg yn gweddu yn well i’r arallfyd a’r ofergoelion sydd yn hawlio sylw Fowlis.

Er fod tair cân Gernyweg yn ymddangos ar yr LP ‘Keltia Rok, caneuon gan Brian Webb, Ragamuffin a An Gof, mae record hir ddiweddaraf Gwenno ‘Le Kov’ wirioneddol wedi rhoi’r iaith Gernyweg ar y map. Er iddi fenthyg/cydnabod teitl ‘Hi a Skuellyas Liv a Dhagrow’ oddiar un o recordiau Aphex Twin ‘Drukqs’ mae ei chân wreiddiol hi yn agor yr albym gyda bwriad a datganiad clir. Hudolus ac electronig, dyma’r Gernyweg ar gyfer y 21ain ganrif.

Sgwn’i beth mae pobl Cernyw yn feddwl? Gyda adolygiadau ffafriol ym mhob man (BBC 6 Music, Guardian, Observer) mae Gwenno wedi dod a fyw o sylw i’r Grenywg gyda’r albym Le Kov na mae neb arall wedi llwyddo i’w wneud mewn dros ganrif.

Label Recordio Gwenno yw ‘Heavenly’, label Jeff Barrett, a oedd yn gyfrifol am ryddhau recordiau cynnar y Manic Street Preachers, Beth Orton a Saint Etienne. Mewn geiriau eraill, fedrw’chi ddim bod fwy ‘trendi’ na hyn a dyma lle mae’r elfen ‘Situationist’ yn dod yn amlwg. Os am gael sylw i’r Gernyweg, rhyddhawch y record ar un o Labeli mwyaf ‘trendi’ Llundain.

Nid fod Gwenno o reidrwydd yn gwneud dim mwy na chreu cerddoriaeth ond rhaid cydnabod fod hyn yn gampwaith teilwng o ‘ddigwyddiadau’ cynnar y Super Furry Animals yn hongian hefo Howard Marks ac yn DJio allan o danc glas. Rhiad chwarae gem llawer mwy cyfrwys go iawn os am gael effaith. Bwriadol neu ddim – mae hyn yn beth gwych – o ran y Gernyweg heb son am y ffaith fod yr albym yn gampwaith.

Hen gyfaill i mi o Lydaw yw Geltaz Adeux. Yn y 1980au hwyr a’r 1990au cynnar bu’r Anhrefn a grwp Gweltaz, E.V yn rhannu llwyfannau hyd a lled y cyfandir mewn Gwyliau Celtaidd a Gwyliau Ieithoedd Lleiafrifol. Nes i rioed gynhesu at y term ‘Ieithoedd Lleiafrifol’ chwaith ond dyna fo, gig oedd gig. Lledaenu’r neges oedd fwyaf pwysig – rhoi y Gymraeg ar y llwyfan Rhyngwladol.

Bellach mae Gweltaz yn rhyddhau CDs dan ei enw ei hyn. Yn y Llydaweg mae Gweltaz yn canu. Ar ei CD ddiweddara mae cân o’r enw ‘Eyjafjallajökull (tan ha ludu)’ sydd yn ddim llai na ‘HIT’, mae hi’n fendigedig o gân. Er llwyddiant Gwenno yn cyflwyno’r Gernyweg i’r torfeydd drwy gyfrwng Rhestr A, BBC 6 Music digon o waith bydd unrhywun yn clywed Gweltaz ar y sianel honno.

Onibai fod Jeff Barrett yn rhyddhau Gweltaz fydd clustiau darllenwyr y Guardian ddim yn tiwnio mewn i’r Lydaweg. Piti ond dyna’r ffaith. Dilyn y trend, dilyn y cyfarwyddiadau, dilyn y hipsters mae darllenwyr y Guardian a gwrandawyr 6Music i raddau. Nid anturiaethwyr yn hwylio’r moroedd ar gyrch i ddarganfod y newydd mohonynt.

Er gwaetha ymdrechion a llwyddiant Gwenno, cymharol gul yw gorwelion y clustiau bach Prydeinig. Cerddoriaeth Byd yn iawn yn ei le ond mae byd Celtaidd yna i’w ddarganfod ond i ni fod yn fodlon hwylio ar y gwch anturiaethol.