Gwyngalchu Hanes, Herald Gymraeg 27 Ionawr 2016

Tydi Hanes ddim yn rhywbeth da ni fod i gytuno a fo, mae o i fod yn rhywbeth i’w drafod yn y gobaith ein bod yn dysgu rhywbeth. Does dim modd gwyngalchu hanes, fe ddigwyddodd beth ddigwyddodd, ac ar adegau mae’n gwneud darllen a thrafodaeth ddigon anodd ond pob amser yn ddiddorol.

Mae achos diweddar  ‘Rhodes Must Fall’, sef yr ymgyrch gan fyfyrwyr i gael gwared a chofeb Cecil Rhodes ar adeilad Coleg Oriel, Rhydychen yn peri gofeb i rhywun.Dwi ddim yn credu fod unrhywun yn dadalau fod Cecil Rhodes yn berson dymunol – ef wedi’r cyfan roddodd ei enw i Rhodesia (Zimbabwe heddiw) ac ef oedd un o benseiri rhannu pobl ar sail lliw (apartheid) yn ne Affrig. A dweud y gwir mae Rhodes yn engraifft perffaith o’r Imperialydd Fictoraidd mwyaf hiliol ac annymunol dan Haul.

Nid yn aml byddaf yn cytuno a Thori rhonc fel Chris Patten, Canghellor Prifysgol Rhydychen, ond yn yr achos yma fe ofynnodd Patten gwestiwn da – beth sydd yn digwydd i gofebau rhywun fel Churchill pan mae rhywun yn anghytuno a a rhywbeth wnaeth hwnnw? Faint bynnag mae rhywun yn anghytuno a Churchill yn hanesyddol, (gwrthwynebu hunaniaeth India yn y 1930au) rhaid cydnabod iddo wrthsefyll Hitler – doedd hunna byth yn mynd i fod yn joban hawdd.

Ac yn agosach at gartref, mae digon o drafod am Lloyd George yndoes. A ddylid cael gwared a chofeb Lloyd George (cerflun hynod William Goscombe John) ar Faes Caernarfon rhag pechu’r Gwyddelod? Fe welir hyd at heddiw baent gwyrdd ar y llawr o amgylch cofeb Lloyd George ar Faes Caernarfon, yn dilyn rhyw brostest neu’i gilydd. Byddaf yn cyfeirio at hyn yn aml fel ‘tystiolaeth archaeolegol’.

Neu, yr engraifft gorau mae’n debyg yng ngogledd Cymru fyddai Castell Penrhyn. Hyd heddiw mae Streic Fawr y Penrhyn 1900-03 yn parhau i fod yn bwnc emosiynol os nad llosg a rwyf yn deall hynny yn iawn. Ond a ddylid chwalu Castell Penrhyn yn gyfan gwbl, cael gwarad a phob carreg o’r dirwedd? O ran sentiment – dylid. O ran yr Hanes a phensaerniaeth mae hynny yn gynnig gwallgof.

Byddaf yn tywys yn aml yng Nghastell Penrhyn, mynd ac Americanwyr yno yn bennaf, ar hyn rwyf yn ei gael wrth ymweld a Phenhryn yw cyfle i roi hanes Cymru a’r Chwyldro Diwydiannol mewn cyd-destyn. Does neb, ddim hyd yn oed yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn gwyngalchu’r Hanes yma a rwyf innau fel disgynnydd i deulu o chwarelwyr Dyffryn Nantlle yn hollol ymwybodol fod angen troedio yn ofalus ar lwybr Hanes – egluro a thrafod yn ddi-duedd ond gyda gwen fach efallai ar fy ngwyneb.

Dydi fy nghefndir ddim yn fy rhwystro rhag gwerthfawrogi pensaerniaeth Thomas Hopper mwy na di fy Nghymreictod yn fy rhwystro rhag gwerthfawrogi campweithiau y pensaer James of St George yng nghestyll Caernarfon, Harlech, Conwy a Biwmares. Os am ddeall cyd destyn y 13eg ganrif a’r berthynas rhwng tywysogion Gwynedd a Brenhinoedd Lloegr, rhaid wrth ddarlun llawn, trafodaeth llawn, rhaid ymdrim a beth sydd wedi ei adael ar ôl ar y dirwedd.

Daw geiriau’r hanesydd Dr John Davies i’m meddwl yn aml, fo awgrymodd ar raglen teledu nad oedd Llywelyn o reidrwydd y person mwyaf dymunol. Efallai fod Llywelyn yn ‘arwr cenedlaethol’ ond awgrym Davies oedd nad oedd yn rhywun fydda ni am wadd am swper.

Felly gyda cofeb Rhodes yn Rhydychen, gadewch i ni drafod yr hanes, mi fydd hi’n anodd, os nad amhosib, cyfiawnhau gweithredoedd Rhodes onibai eich bod yn ffasgydd llwyr – ond fe fyddai cael gwared a’r gofeb yn caniatau i ni anwybyddu neu anghofio am Rhodes. Awgrymaf fod hynny yn llawer mwy peryglus, dyna fyddai gwyncalchu hanes ar ei waethaf drwy osgoi yn lle trafod.

David Bowie, Herald Gymraeg 20 Ionawr 2016

Andrew Logan, Bowie a Eno.

Felly, mae David Bowie wedi ein gadael, un o’r artistiad mwyaf dylanwadol yn hanes canu pop, ffasiwn a diwylliant poblogaidd yr 20fed ganrif. Cefais wahoddiad i roi sylwadau ar y golled aruthrol yma yn y Daily Post ac ar Radio Cymru, ond dim ond wedyn y dechreuais feddwl am faint o ddylanwad oedd Bowie wedi ei gael ar y sîn Gymraeg?

Y ffordd orau y dyddiau yma o drio cael ychydig o ymateb neu sylwadau yw drwy roi sylw ar trydar, felly dyma holi pa artist neu artistiaid Cymraeg oedd wedi eu dylanwadu gan Bowie? Ymhlith yr awgrymiadau roedd Super Furry Animals, Topper, Jarman, Brychan Llyr a Tynal Tywyll. Cofiwch mai awgrymiadau gan bobl oedd rhain nid rhywbeth ddaeth o geg yr artistiaid.

A bod yn onest, fyddwn i ddim yn synnu os oedd rhai o’r artistiaid uchod wedi gwrando ar Bowie, fel bydda nhw wedi gwrando ar bob math o artistiaid dylanwadol ac eiconaidd arall – un peth sydd yn uno’r artistiaid uchod yw eu bod yn ‘ffans’ o gerddoriaeth. Anoddach dweud beth oedd dylanwad Bowie arnynt – os o gwbl?

Efallai mai’r hyn oedd yn mynd drwy fy meddwl wrth ofyn y cwestiwn oedd cyn llied o artistiad Cymraeg sydd wedi ymwneud a ‘ffasiwn’ a ‘delwedd’ fel rhan o’r pecyn. Yr eithriad amlwg presennol efallai yw Meilyr Jones, cyn aelod o Radio Luxembourg a’r Racehorses, fo di’r un amlwg. Fo, mwy na neb sydd wedi defnyddio delwedd a sioe lwyfan ‘theatrig’ yn yr ystyr ei fod yn ‘perfformio’ ar lwyfan ac yn defnyddio’r math o symudiadau a stumiau fydda rhywun effallai yn gysylltu a artist fel Bowie.

Ffaith arall am Meilyr Jones wrthgwrs yw prin ei fod yn rhan o’r ‘sîn Gymraeg’, yn sicr dydi Meilyr ddim yn cael ei ‘gyfyngu’ gan y ‘sîn Gymraeg’ – mae o yn bodoli yn y byd mawr fel mae artistiad fel Gwenno, Euros Childs a Gruff Rhys.

Efallai mai’r hyn oedd yn mynd drwy fy meddwl wrth ofyn y cwestiwn oedd, dio’m ots faint o bobl yn y sîn Gymraeg oedd yn gwrando ar Bowie, ychydig iawn ohonynt oedd wedi dysgu’r wers. Eto, yn hanesyddol, rhywun fel Jarman sydd yn sefyll allan fel yr eithriad – mae gan Jarman ei gymeriad llwyfan, mae’r mwyafrif o’r gweddill yn hapus i edrych fel pawb arall. Efallai fod hyn yn rhywbeth Cymraeg?

Rwyf newydd orffen darllen llyfr cynhwysfawr Fiona MacCarthy, William Morris A Life for Our Time, (1994), sef ei chofiant o’r cynllunydd, bardd a’r arloeswr Celfyddyd a Chreft, William Morris – fo sydd yn enwog am y papur wal. Cyfeiriodd MacCarthy yn ei llyfr fod William Morris wedi brwydro drwy ei oes yn erbyn tuedd pobl i dderbyn yr ‘eil-radd’ yn lle ymdrechu am well.

Efallai mai’r hyn oedd yn mynd drwy fy meddwl wrth ofyn y cwestiwn am Bowie oedd, os oedd y ‘peth Cymraeg’ yma yn creu sefyllfa lle mae gormod yn rhy barod i dderbyn yr ‘eil-radd’. Rwyf yn deall yn iawn fod rhaid i ddiwylliant Cymraeg fodoli yn ei holl amrywiaeth ond yr hyn sydd yn rhy amlwg bellach yw fod y pethau ‘eil-radd’ yna yn tanseilio’r gweddill – yn tanseilio safon.

Mae’r ‘amatur’ yn cael ei or-ddyrchafu drwy rhyw gamsyniad fod hyn yn beth iach, ond canlyniad hyn yw tanseilio safon a hygrydedd. Nid fod rhywun yn awgrymu am eiliad y dylia artistiad Cymraeg swnio neu edrych fel Bowie, fe ddylia pob artist gael ei lais a’i ddelwedd ei hyn, ond mae angen dysgu’r wers (a dysgu’r grefft).

Efallai mai’r pwynt yma yw fod y ‘Byd Cymraeg’ a’r ‘sîn Gymraeg angen mwy o wahaniaethu – rhwng yr amatur a’r artistiad sydd a hygrydedd go iawn. Dydi rhoi pawb ar yr un ‘llwyfan’ ddim yn gwneud cymwynas a diwylliant Cymraeg.

Amgueddfa Andrew Logan Aberriw, Herald Gymraeg 13 Ionawr 2106

‘Detour’ yw ffordd arall o gyrraedd rhywle petae’r ffordd ar gau neu er mwyn gweld rhywbeth penodol yn ystod taith ond fod angen dargyfeirio. Tybiaf mai gair Ffrengig yw detour a mae’r gair Cymraeg ‘dargyfeirio’ yn un hollol addas yng nghydestun mynd i weld rhywbeth yn ystod taith ond angen dragyfeirio ychydig.

Rhyw chwarae hefo geiriau felly y byddaf wrth son am wneud ‘detours’ i weld hyn a llall wrth deithio’r wlad achos yn aml iawn, os nad yn amlach na pheidio,  rwyf yn teithio i weld pethau yn hollol fwriadol. Felly, i fod yn fanwl gywir, does dim ‘detour’, does dim dargyfeirio – rywf yn gyrru yn syth yno.

Efallai fod mymryn o ryddid i chwarae hefo geiriau os am geisio creu naws mwy ‘seico-ddaearyddol’ i’r teithiau, wedi’r cwbl mae detour yn swnio yn fwy egsotig, fwy lliwgar a chyffrous rhywsut. Y bwriad bob amser yw ysbrydoli pobl i grwydro ac i fynd i weld. Efallai fod elfen o ddargyfeirio wrth ddarganfod, achos mae ymweld ac un lle yn arwain at ddarganfod pethau eraill or newydd, neu rhywle cyfagos ar y Map OS sydd werth ei weld tra yn yr ardal.

Eleni roedd dau uchafbwynt  amlwg i mi yn Eisteddfod Genedlaethol ym Meifod, dau beth sydd wedi aros yn y côf, dau beth sydd yn dal i wneud i mi wenu a rheini oedd gwaith celf Christine Mills, sef y carped gwyrdd yn y corridor gwyn,  a charafan ‘lliwgar’ Andrew Logan .Lliw. Gwrthwenwyn i’r cerdded o gwmpas ddi-dor, y pensiliau a’r paneidiau rhad ac am ddim gan y stondinwyr corfforaethol a’r gerddoriaeth byw oedd rhy aml yn gefndirol yn hytrach na hanfodol.

(Fedra’i ddim cytuno a grwpiau pop yn perfformio fel cerddoriaeth cefndir tra mae pobl yn bwytau eu cinio – mae hynny yn is-raddio’r diwylliant - yn ei wneud yn ddim mwy na phapur wal).

Cefais sgwrs hefo Andrew Logan yn ei garafan ar y Maes, a hynny am y tro cyntaf o ran ei gyfarfod yn y cnawd, er fy mod yn fwy na chyfarwydd a gwaith y cerflunydd amlwg yma. Fel byddai rhywun yn disgwyl, roeddwn yn gwybod iddo drefnu cyngerdd i’r Sex Pistols yn ei stiwdio yn Butlers Wharf, Llundain, ym mis Chwefror 1976 – hwn oedd eu degfed gig. Roeddwn yn gyfarwydd a’r pasiant mae Andrew yn ei drefnu yn rheolaidd achlysurol, sef  Alternative Miss World a dyma gytuno i gyfarfod am sgwrs pellach yn ei Amgueddfa yn Aberriw.

Felly roedd trefniant y byddwn yn ymweld a’r Amgueddfa hynod yna ar lan yr Afon Rhiw ym mhentref tlws Aberriw ym Maldwyn, un o’r pentrefi hynny yn Nyffryn Hafren sydd yn gorlifo a bythynnod bach du a gwyn. Felly does dim modd dadlau fy mod wedi gwneud unrhyw fath o detour  na dargyfeirio i ymweld ac Andrew yn benodol. Roedd trefniant rhyngthom a gyrrais yno yn unswydd i’w weld.

Ond, fe lwyddais i gael ambell ddargyfeiriad yn ystod y diwrnod. Gan fy mod wedi cyrraedd Aberriw yn bell rhy fuan ar gyfer yr amser penodedig hefo Andrew, roedd ymweliad ag Eglwys Sant Beuno yn un dargyfeiriad. Agos. Ddim yn bell o gwbl. Hawdd.

Er fod safle’r eglwys yn un hynafol, does fawr ar ôl hyd yn oed o eglwys 1802 gan i’r pensaer Edward Haycock o’r Amwythig ail-godi’r eglwys ym 1875. Un o’r rhyfeddodau tu mewn i’r eglwys yw’r corffdelw ar gyfer  Arthur Price, Vaynor a fu farw ym 1597 a’i ddwy wraig Bridget a Jane. Oes, mae tri corffddelw yn rhan o’r un cofadail ond rhag creu dryswch, dylid pwysleisio nad oedd Arthur yn briod a’r ddwy ar yr un pryd. Delwau ei wraig gyntaf a’i ail wraig yw rhain.

Cawn reredos, sef sgrin bren gerfiedig, tu cefn i’r allor gan F.R Kempson sydd hefyd werth ei weld os yw rhywun yn ymweld a’r eglwys.

Dargyfeiriad arall, oedd ymweld a Maen Beuno, gweddillion maen hir Oes Efydd sydd wedi ei gysylltu wedyn a Beuno Sant. Dau gyfnod gwahanol yn amlwg ond o bosib fod y garreg wedi bod yn un aml-bwrpas / aml-gyfnod a wedi gweld ail ddefnydd yn oes y Seintiau?

Rhaid teithio ffordd fach gul iawn am rhyw chwarter milltir os am gael hyd i Faen Beuno a hynny drwy groesi’r A483 a dilyn y lôn fach yn syth yn eich blaen. (Mae hyn ger y gyffordd am Aberriw ochr y Trallwm i’r pentref)

Y trydydd dargyfeiriad oedd Capel Mynydd Seion, Cil, Aberriw, capel Methodistaidd a adeiladwyd yn wreiddiol ym 1837 gyda mwy o adeiladu ym 1846. Adeilad 1846 yn yr arddull lleol / traddodiadol sydd i’w weld heddiw a mae’n adeilad Rhestredig Gradd II.

Byddai disgrifio Amgueddfa Cerfluniau Andrew Logan fel gwledd o liw yn gwneud anghyfiawnder a natur hollol ysblenydd yr arddangosfa. Mae’n disgleirio, mae’n fyw, mae’n agor drysau nad oedd hyd yn oed yn bodoli o’r blaen yn is-ymwybod rhywun. Y peth mwyaf rhyfeddol, doniol bron a bod, yw’r gwrthgyferbyniad rhwng Aberriw, y pentref a’r amgueddfa hon, ac eto ……… Eleni, 2016, bydd yr Amgueddfa yn dathlu ei phenblwydd yn 25oed.

Synnw’n i ddim os cerddodd y mwyafrif heibio carafan Andrew Logan ar y Maes, heb ‘ddallt’, heb fentro i mewn, heb ofyn y cwestiwn be di hyn? Pwy di hwn? Haws y cyfarwydd na’r anghyfarwydd. Ond yr holl bwynt yw cymeryd y lonydd bach arall di-arffordd –  dargyfeirio o’r cyfarwydd, mentro a darganfod.

Fyddwn i rioed wedi disgwyl hyn - trefnydd Alternative Miss World gyda carafan ar Faes yr Eisteddfod ond mae’n rhaid fod hyn yn dda o beth.

Dim Gwenno? Herald Gymraeg 6 Ionawr 2016

‘40 Mawr Radio Cymru’. Dim ond un cân !!!!! Dim ond un gân gan Edward H Dafis a dim ‘Mistar Duw’ oedd honno. Dwi’n teimlo fel sgwennu i gwyno. Dwi’m haws a chwyno os nes i ddim pleidleisio. Ond, mae’n gwneud darllen diddorol. Dyma chi restr o 40 hoff ganeuon gwarandawyr Radio Cymru ar gyfer 2015.

http://www.bbc.co.uk/cymrufyw/35091762?ns_mchannel=social&ns_campaign=bbc_cymru&ns_source=twitter&ns_linkname=wales

Ar un wedd fe all y siart yma fod wedi ei greu 10 mlynedd yn ôl a bydd y siart ddigon tebyg mewn 10 mlynedd i ddod. Yr eithriadau yw grwpiau nawr, sef Candelas hefo ‘ Llwytha’r Gwn’ a’r ail gân ganddynt ‘Anifail’ a Swnami hefo ‘Gwanwyn’, sydd yn golygu fod Candelas ar hyn o bryd fwy poblogaidd na Edward H Dafis (swyddogol!!) Mae hyn fel datgan fod Coldplay fwy poblogaidd na’r Beatles gan ystyried fod unrhywun sydd yn hoffi’r Stone Roses, Smiths, Bob Dylan, Johnny Cash, Aretha Franklin, Nina Simone - ddim hyd yn oed yn malio am ffeithiau mor ddibwys.

Pymtheg mlynedd yn ôl grwpiau fel Big Leaves ac Anweledig oedd ar y brig. Yn amlwg doedd y grwpiau yma ddim yn gallu sgwennu ‘clasuron’ a does dim son amdanynt bellach. Dyna fydd tranc cenhedlaeth grwpiau fel Candelas hefyd (neu yn sicr y mwyafrif) a bydd y clasuron hwiangerddol arferol mewn blynyddoedd i ddod yn parhau i deyrnasu.

Wrth awgrymu fod y Siart yn gwneud darllen ‘diddorol’ rwyf mwy neu lai yn cyfaddef, fel bwyd sydd ddim at fy nant, fod ‘diddorol’ yn gyfystyr a ‘rhagweladwy’, a’r y gwaethau ‘di-flas’ neu fel fydda cenhedlaeth trydar yn trydar #lol #wtf #OMG

Cawn ddwy gân yn y rhestr o 40 sydd yn gwneud dim synnwyr o gwbl. Y cyntaf yw ‘Cymru, Lloegr a Llanrwst’ gan y Cyrff. Heb os fe ddylia hon fod mewn unrhyw restr o 10 Uchaf Cymraeg ond mae hyn fel dweud eich bod yn hoffi Coldplay a’r Clash o ystyried y cwmni mae’r Cyrff yn ei gadw. Felly hefyd ‘Dere Mewn’ gan Colorama – yr unig gân ddiweddar sydd wedi ei chrefftio a’i chynhyrchu go iawn (a nid fel cân Gymraeg). Nid fy mod yn anghytuno a’u cynnwys, ond fy mod yn methu deall sut mae modd i ganeuon fel hyn orwedd yn yr un gwely a’r clasuron hwiangerddol?

Os am restr fwy ‘llug-oer’  rhaid troi at 10 Uchaf 2015 gan Owain Schiavone yn Golwg 360. Eto mae’n gwneud darllen ‘diddorol’. Diddorol yn yr ystyr fod cymaint o enwau diethr yn y rhestr. Mae nifer o’r artistiaid yma yn ‘newydd’ ac yn ‘newydd go iawn’ a rhaid canmol Schiavone yn hyn o beth am lunio rhestr o’r fath. Rhaid fod Schiavone am genhadu’r efengyl yma. Beth am ddarganfod ‘Breichiau Hir’ neu ‘Rogue Jones’ rhai o’r artistiaid yn y rhestr.

Rhaid cyfaddef fod Rogue Jones yn enwedig werth gwrando mwy arnynt. Mae Y Reu yn creu synnau sydd werth rhoi gwrandawiad iddynt a mae’r Ods gyda’r fideo Ewropeaidd yn gwneud y synnau iawn. Mewn ffordd dyma’r gwrthbwynt i’r clasuron hwiangerddol sydd yn 40 Mawr Radio Cymru. Nid fod yr artistiaid ‘newydd’ yma yn cael eu hanwybyddu gan Radio Cymru. Mae’r rhaglenni mwyaf hwiangerddol yn eu chwarae.

http://golwg360.cymru/celfyddydau/209633-10-uchaf-caneuon-2015

Ond mae ambell absenoldeb yn taro rhywun. Dim Gwenno er engraifft yn unrhyw restr. Heb os, Gwenno yw’r artist Cymraeg sydd wedi gwneud yr argraff rhyngwladol mwyaf yn ystod 2015 a hynny heb gyfaddawdu (fel y rhan fwyaf o artistiaid ‘Cymraeg’ drwy ganu yn Saesneg). Yr unig ddwy-ieithrwydd gyda Gwenno yw’r Gernyweg.

Yn amlwg dydi’r Super Furry Animals ddim chwaith yn gallu sgwennu clasuron ddigon gafaelgar a chofiadwy i wneud hi i’r 40 Uchaf er cymaint eu llwyddiant rhyngwaladol. Doedd y ‘ffans’ hwiangerddol ddim am ‘Cŵl Cymru’ –  a dyna’r ffaith.