H Hawkline v NME Herald Gymraeg 28 Ionawr 2015.

 

Yn ystod 1977 dechreuais brynu’r papur cerddorol ‘New Musical Express’. Pryd hynny cyhoeddwyd yr NME ar ffurf papur newydd ac yn ogystal a darganfod am grwpiau pop newydd roedd rhywunun yn cael bysedd du (inc) o ddarllen y papur. A dweud y gwir yr ‘inkies’ oedd y disgrifiad o bapurau o’r fath yn y diwydiant cerdd pryd hynny.

Yr hyn sydd yn syfrdanol yw fy mod yn dal i brynu’r NME yn wythnosol hyd at heddiw. (Dwi ddim yn siwr pam?). Bellach cylchgrawn lliwgar yw’r NME, a wedi diflannu i Ebargofiant mae’r enw llawn ‘New Musical Express’. Cyn sgwennu’r erthygl yma edrychais ar ȏl rifyn yn fy nghasgliad yn dyddio o Awst 19, 1978 gyda Steve Jones a Paul Cook ar y clawr blaen. Ar y dudlaen ȏl-fewnol roedd rhestr o’r gohebwyr; y golygydd Neil Spencer (Observer dyddiau yma) ac enwogion o fri o’r Byd sgwennu colofnau fel Tony Parsons, Nick Kent, Lester Bangs Julie Burchill a Paul Morley – y mwyafrif  wedi fy ysbrydoli i sgwennu dros y blynyddoedd.

 

Yn rhifyn10 Ionawr 2015 dyma ddarllen ‘Tips for the top’ sef awgrymiadau gan y gohebwyr cyfredol am artistiad fydd yn creu argraff yn ystod 2015. Y golygydd yw Mike Williams, sydd yn Gymro Cymraeg.  Dyma oedd gan Williams i’w ddweud “Huw Evans has been making music as H Hawkline for a few years now, but his recent signing to Heavenly signals a big change. Part of the same scene that has given us Cate Le Bon, his recent album ’Salt Gall Box Ghouls’ is essential listening”.

Rwan ta, efallai i chi gofio’r enw Huw Evans, fe fu Huw yn cyflwyno’r rhaglen Bandit ar S4C hefo Huw arall, Huw Stephens (Radio 1 a C2 / Radio Cymru). Daeth Bandit i ben ar y 28ain Rhagfyr 2011 ar ȏl bod ar yr awyr am 10 mlynedd. Fe barhaodd Stephens i ddisgleirio oleiaf ar y radio – gwrandewch arno ar Radio 1 – ond “diflannu” wnaeth Evans.

Petae fy marn a’m sylwadau am y cyfryngau yn cyfri o gwbl, neu yn cael unrhyw ddylanwad neu effaith byddwn wedi awgrymu ar y pryd fod y ddau Huw yn hollol amlwg fel y ddau gyflwynydd oedd angen bod wrth y llyw ar Noson Lawen. Os oes rhaid efelychu sothach Seisnig beth am gael Ant a Dec yn y Gymraeg. Sawl gwaith bu i mi sgwennu rhywbeth yn rhywle yn awgrymu mai’r peth gorau am rhaglen Bandit oedd “y ddau Huw”. Yn sicr roedd eu sylwadau crafog a’r cemeg rhyngddynt yn llawer mwy diddorol na’r mwyafrif o grwpiau di-enaid a di-fflach a ymddangosai ar y rhaglen yn llawer rhy aml.

Ond nid felly mae pethau yn gweithio yng Nghymru. Anodd yw cael gyrfa. Dim ond llond dwrn sydd yn cael hynny. A nid ar draul y talenatau amlwg y dylid hyn fod. Nid galwad ar i rai fynd i gartref hen bobl ac ymddeol yn ddistaw yw hyn. Ond os yw Dai Jones yn fytholwyrdd (a hir oes iddo) sut goblyn yn y byd mae esbonio fod y ffarmwr sydd yn trydar, Gareth Wyn Jones yn fwy amlwg ar deledu Ffrenging nac ar S4C ?

Felly’r r’un cwestiwn sydd yn codi mewn ffordd ynglyn a thalentau amlwg Lisa Gwilym a Georgia Ruth, wedi eu neulltuo i’r hwyr ar C2, sydd yn iawn o ran cymeryd y gerddoriaeth o ddifri, ond argian dan mae yna dalentau aruthrol yma sydd ddim i’w gweld / clywed ar y prif lwyfan.

Felly pwy o ddarllenwyr yr Herald Gymraeg fydd wedi clywed am, neu gwrando ar, H Hawkline? Ddim llawer dybiwn i. Cofiwch, gallaf weld pennaeth recordiau Heavenly yn dweud wrth Huw “no worries Huw that’s not your demographic”.

 

Maen Achwyfan Herald Gymraeg 21 Ionawr 2015.

 

Yn ei lyfr ‘Yn Ei Elfen’ mae’r athro Bedwyr Lewis Jones yn rhoi tudalen a hanner gyfan i drafod tarddiad, neu ystyr, Chwitffordd, sef y pentref rhwng Prestatyn a Threffynnon  (dyma’r pentref lle’r oedd cartref yr enwog Thomas Pennant wrthgwrs). Mae’n debyg mai Chwitffordd sydd yn gywir wedi’r cyfan yn y Gymraeg er i hyn ar un adeg arwain at gryn anghytuno. Dadl Bedwyr oedd, fod unrhyw ymdrechion i Gymreigio yr enw ymhellach, sef Rhydwen, yn anghywir gan fod y gair Normanaidd eisoes wedi ei Gymreigio i Chwitffordd.

            Fel rwyf wedi son wythnos yn ȏl yn yr Herald, mae’r busnas enwau llefydd yma yn faes cymhleth iawn, ac yn un lle mae hi mor hawdd gwneud cangymeriad, felly rwyf am aros yn y maes archaeolegol am weddill y golofn. A throi felly at y faen hynod iawn honno sydd ger Chwitffordd ac yn dwyn yr un enw ‘Maen Achwyfan’. Wrth ail ymweld ar faen yn ddiweddar dyma ryfeddu eto at ei maint, pam mor drawiadol yw’r heneb yma.

Croes Gristnogol yn dyddio o’r 10 – 11fed ganrif sydd yma, croes wedi ei gwneud o un faen ac yn sefyll hyd at 3.4medr o uchder. Fel dywedais – trawiadol. Os yw ei maint yn drawiadol, dydi hynny ddim yn ein paratoi am y cerfiadau clymog sydd yn ymestyn dros ddwy ochr y goes. Er fod rhai o’r cerfiadau yma, ddigon naturiol, wedi gwisgo ychydig drwy fod allan yn y tywydd dros y canrifoedd mae’r patrymau clymog yn parhau yn amlwg.

Os cewch yr haul yn y lle cywir, mae’r patrymau yn amlwg iawn a fedrith rhywun ond ryfeddu at gelfyddyd yr holl beth. Ar ben y goes mae croes mewn cylch ac wrth feddwl am faen 3.4medr o uchder, mae rhywun yn son am faen sydd bron ddwywaith maint plentyn – yn sicr mae maint y groes yn gwneud ni deimlo ddigon bach rhywsut wrth ei ymyl. Yng nghanol y groes mae chwydd gron a disgrifir breichiau’r groes fel rhai yn lledu am allan.

 

Rhaid cyfaddel nad hawdd yw gweld y ffigyrau o anifeiliad ar ochr y faen a’r dyn bach ar yr ochr ddwyreiniol ond hyd yn oed os yw’r manylder yn anoddach i’w ddehongli mae rhywun yn dal i gael argraff dda o gelfyddyd yr holl beth yn ystod ymweliad. Efallai fod y faen yma yn coffau unigolyn neu hyd yn oed digwyddiad arbennig ac awgrymir fod arddull y cerfiadau yn awgrym o ddylanwad Llychlynaidd.

Credir hefyd fod y faen yn sefyll yn ei fan gwreiddiol er fod hyn gryn belter o’r eglwys gyda’r posibilrwydd fod Maen Achwyfan ger hen lwybr sydd bellach wedi diflanu. Heddiw y llyfr hanfodol ar gerrig cerfiedig yw un Nancy Edwards  A Corpus of Early Medieval Inscribed Stones and Stone Sculpture in Wales Volume,  III, North Wales.

’Chydig iawn o dystiolaeth pendant sydd yna fod y Llychlynwyr wedi ymgartrefu yma yng Nghymru. Gall fod Castell, Porth Trefadog ar Fȏn yn safle Llychlynaidd neu yn un sydd yn dangos cysylltiad rhwng Tywysogion Gwynedd a’r Llychlynwyr yn Nulyn neu Manaw. Safle arall sydd o’r un cyfnod yw’r safle gaerog ar dir fferm y Glyn ger Llanbedrgoch ond eto mae ansicrwydd os bu i’r Llychlynwyr ymgartrefu yma o gwbl neu fod y dystiolaeth archaeolegol yn dangos cysylltiad masnachol ar hyd yr arfordir rhwng y brodorion a’r Llychlynwyr.

Sgwn’i felly os yw’r dylanwad Llychlynaidd ar Maen Achwyfan yn awgrymu fod Llychlynwyr wedi byw yma ar un adeg?  Er yn amlwg, doedd dim rhaid iddynt fod wedi ymgartrefu yma yn Chwitffordd i wneud argraff neu gadel eu hoel o ran dylanwad celfyddydol.  Awgrymir efallai fod Llychlynwyr wedi ymgartrefu, neu dreulio amser, ar lannau’r Dyfrdwy sydd yn ddigon agos i Chwitffordd ond yn sicr mae agosatrwydd Chwitffordd at yr arfordir yn esbonio sut bu modd trosgwlyddo a rhannu syniadau neu ddylanwadau. Gwelir maen tebyg ym Mhenmon, Ynys Mon sydd unwaith eto yn dangos dylanwadau Llychlynaidd.

Fel welwch’chi mor aml gyda archaeoleg, cawn fwy o gwestiynau na atebion ond dydi hynny ddim am eiliad yn ymharu ar y pleser o ymweld a Maen Achwyfan. Rhaid craffu yn fanwl os am gael hyd i’r ffigyrau wrth droed y golofn, yn enwedig y dyn bach noeth gyda ei waywffon. Awgrymaf hefyd fod werth ymweld a Maen Achwyfan mwy nac unwaith gan fod lleoliad yr haul mor bwysig os am geisio tynnu llunniau effeithiol a boddhaol o’r cerfiadau.

 Digon anodd hefyd yw cael lle i barcio’r car gan fod yma gyffordd a ffordd ddigon cyflym. Rhaid gadael y car ar y tro gyferbyn a’r giat mochyn sydd yn arwain at yr heneb a rhaid cyfaddef teimlais fod gyrrwyr ceir ddigon diamynedd wrth i mi geisio croesi’r ffordd. Rhaid croesi rhan o’r cae wedyn at y groes, does dim llwybr pwrpasol ac awgrymaf fod yn werth ystyried sgidiau addas neu sgidia cerdded os am ymweld amser yma’r flwyddyn.

Ar ddiwrnod ein hymwelaid ni, y penderfyniad oedd mynd am dro wedyn ar hyd draeth Talacre er mwyn cael lluniau o’r hen oleudu felly yn wahanol i’r arfer ches i ddim cyfle i ymweld ar caffi agosa am banad. Bydd rhaid gwneud hynny tro nes – efallai mynd draw am Dreffynnon neu hyd yn oed drosodd i Gaerwys – dwi’n siwr bod yna gaffi bach da yn yr aradl werth ei ddarganfod.

 

 

 

 

 

Enwau Llefydd Herald Gymraeg 14 Ionawr 2015

 

Weithiau mae angen cyfaddef fod rhywun ddim yn arbenigwr. Mae’n amhosib bod yn arbenigwr ar bopeth, amhosib gwybod popeth, amhosib ateb pob cwestiwn ac ar y cyfan o ddydd i ddydd dydi hyn ddim yn achosi gormod o gur pen. Felly os oes problem hefo’r car, i mewn i’r garej leol a fo, os di’r cyfrifiadur ddim yn gweithio, mae unrhywun call yn cael yswiriant fel fod modd mynd a’r cyfrifiadur i mewn i’r siop leol.

Rydym oll yn derbyn ein bod yn dysgu rhywbeth newydd pob dydd, a sawl gwaith dwi’n dweud mewn wythnos “Duw ….. doeddwn ddim yn gwybod hunna”. Pleser yw cael dysgu, gweld rhywbeth newydd, dod i ddallt rhywbeth yn well. Tan yn ddiweddar, methais yn glir a gwneud unrhyw synnwyr o’r drefn pensaerniol glasurol. Doedd ‘Ionic’, ‘Doric’ a ‘Corinthian’ yn golygu dim i mi nes i rhywun ddangos y colofnau tu allan i Swyddfa Plaid Cymru yn Stryd y Castell, Caernarfon.

A dyma ni, esiampl berffaith o golofnau ‘Ionic’ gyda’r sgrol droellog ar y naill ochr i’r gapan colofn – dim ond gweld esiampl go iawn oedd ei angen – a dyma weld y goleuni. Cerddaf o gwmpas yn hyderus nawr yn dangos colofnau ‘Corinthian’ gyda’r dail acanthws neu’r colofnau ‘Doric’ llai addurnedig.

Ond enwau llefydd sydd wedi achosi y dryswch mwyaf yn ddiweddar. Soniais yn gymharol ddiwedddar yn yr Herald (Hydref 1af 2013) am lyfr rhagorol a hanfodol Vivian Parry Williams ar Elis o’r Nant. Yn y llyfr yma, dadlai Elis mai’r enw cywir ar Ddolwyddelan yw ‘Dolyddelan” a dyma ddechrau trafod hyn wrth i griw Cymdeithas Hanes Dolwyddelan fyd ati i gael trefn ar Ffynnon Elan.

Enw’r Sant wrthgwrs a roes ei enw ar y pentref a’r eglwys yw Sant Gwyddelan, felly dyma ddechrau trafod os oedd yr hen Elis yn fanwl gywir, efallai mai ar lafar a olygai Elis y dylid arfer  Dolyddelan? Engraifft yn unig yw hyn o pam mor gymhleth gall y pethau yma fod a pham mor gyflym mae rhywun yn gallu tyllu twll iddo fo ei hyn.

Engraifft arall, sydd yn sicr wedi bod o ddiddordeb mawr i mi, ac yn sicr hefyd wedi achosi cur pen yw’r enw ‘Tre’r Ceiri’. Awgrymir fod Tre’r Ceiri hefyd yn gallu bod yn Treceiri ar lafar ond y dryswch mawr yw ynglyn ac ystyr neu darddiad yr enw.

Beth yn union a olygir gan Tre’r Ceiri ? Yn ȏl y son, Thomas Pennant oedd un o’r rhai cyntaf i son am Tre’r Ceiri mewn print ac esboniai’r enw yn Saesneg fel ‘Town of the Fortresses’ er mai fel ‘Tre’r Caeri’ mae Pennant yn cyfeirio at y safle, nid Tre’r Ceiri. Felly y lluosog o ‘gaer’, fort a ddefnyddir gan Pennant.

 

Ond yn ȏl Frances Lynch yn ei llyfr ‘Gwynedd’ a hyd at heddiw ar safle we y Comisiwn Brenhinol cyfeirir at Dre’r Ceiri fel “Town of the Giants” neu “City of the Giants”. Dadlai Melville Richards mai’r enw ‘Giants’ sydd yn gywir gan awgrymu mai ceiri yw’r lluosog o gawr yn hen dafodiaeth Sir Gaernarfon.

Mewn sgwrs gyda archaeolegydd sydd wedi gweithio yn helaeth ar Dre’r Ceiri, rhoddwyd y bai ar y Fictoriaid am “ramantu” am y safle a cham ddehongli’r enw fel “cewri” gan fedddwl fod yr un ystyr ac i safleoedd fel Cor y Cewri.

Yn sicr yn ȏl Geiriadur yr Academi, y llusosog o gaer yw caerau neu ceyrydd. Mae Geiriadur Prifysgol Cymru hefyd yn cynnig y lluosog “caeroedd”. Ond does yr un yn nodi “ceiri” fel y lluosog o gaer? Rwyf yn amau mai Tref y Caerau yw’r gwir ystyr ond nid hawdd yw dod at wraidd y cwestiwn yma gan fod cymaint o wahnaniaeth barn ac esboniadau. Rwyf angen cael hyd i arbenigwr !

 

Herald Gymraeg 7 Ionawr 2014 Pop Gwleidyddol

 

O ran siarad cyhoeddus, bu 2014 yn flwyddyn brysur gan i mi gynnal oddeutu 35 o sgyrsiau ar gyfer cymdeithasau a mudiadau dros y flwyddyn. Mae hynny bron yn gyfystyr a rhoi sgwrs yn wythnosol drwy’r Hydref, Gaeaf a’r Gwanwyn a wedyn cael seibiant o’r siarad dros yr Haf ar gyfer y tymor cloddio archaeolegol. Roedd 90% o’r sgyrsiau yma yn trafod archaeoleg, a’r 10% arall yn trafod diwylliant Cymraeg. Un sgwrs / drafodaeth yn unig oedd yn benodol ar y Byd Pop Cymraeg (gweler isod).

Yr unig “ddigwyddiad” i mi gymeryd rhan ynddo dros yr Hâf o ran rhoi sgwrs oedd yr Eisteddfod lle cymerais ran mewn dwy drafodaeth, un yng nghwmni Myrddin ap Dafydd ar ‘y tywysogion Cymreig’, a oedd yn bleser, a’r llall ar ‘Ddegawdau Roc’ oedd yn unrhywbeth ond pleser. Yn wir ar ȏl y “drafodaeth” ar Ddegawdau Roc penderfynais mai hyn fydd y tro olaf byddaf yn fodlon trafod y Byd Pop Cymraeg yn gyhoeddus.

Y broblem fawr gyda’r digwyddiad yng Nghaffi Maes B heblaw am y diffyg trefn cyffredinol a’r ffaith fod y digwyddiad yn hwyr yn dechrau, oedd methiant y “cadeirydd” i gadw unrhyw drefn ar amserlen y drafodaeth gyda’r canlyniad fod pawb ar y panel yn cael dweud ei bwt ond doedd dim amser ar ȏl ar gyfer unrhyw drafodaeth. Beth yw pwrpas digwyddiad o’r fath heb y drafodaeth wedyn?

Fe ddywedwyd pethau digon gwirion gan rai o’r panelwyr eraill, y peth a’m gwylltiodd mwyaf oedd yr awgrym mai dim ond cerddoriaeth yw’r holl beth – a doedd dim cyfle i egluro fod cerddoriaeth Pop Cymraeg wedi bod yn llawer mwy na hynny i rhai ohonnom. Yn sicr i mi, yn fy arddegau, roedd Geraint Jarman a Trwynau Coch yn bwysicach na “cerddoriaeth”, roedd artistiad o’r fath hefyd yn gwneud y Gymraeg yn “cwl” a pherthnasol a doedd yr artistiad yma ddim ofn bod yn wleidyddol.

Annisgwyl felly oedd derbyn gwahoddiad gan Gymdeithas yr Iaith i gymeryd rhan mewn panel i drafod “Hybu’r Chwyldro drwy’r Sin Roc Gymraeg” ar y 10fed o Ionawr yn Aberystwyth. A dweud y gwir roeddwn yn falch o dderbyn y gwahoddiad. Dydi fy mherthynas i a’r Gymdeithas ddim wedi bod y gora, rwyf wedi eu beirniadu a’u herio yn gyson dros y blynyddoedd. Fy nadl i bob amser yw fod rhaid gofyn cwestiynau, rhaid herio, rhaid peidio cyd-ymffurfio – a rhaid i ni allu gwenud hynny yn y Byd Cymraeg a Chymreig neu dydi’r chwyldro ddim werth ei gael.

Dydi hi ddim mor hawdd cwestiynu a herio yn y Byd bach Cymraeg, mae rhywun siwr o ddod wyneb yn wyneb a rhywun sydd newydd gael ei herio (ar Faes yr Eisteddfod neu lle bynnag) ond argian dan, os na chawn fynegi barn, fe gewch gadw’ch chwyldro (fel y chips chwedl T Rowland Hughes). Rydym yn ymwybodol o’n cyfrifoldeb fel colofnwyr, i wneud yn sicr fod barn yn cael ei fynegi, fod y buchod sanctaidd yn cael cic nawr ac yn y man.

Edrychaf ymlaen felly at ddigwyddiad y Gymdeithas penwythnos nesa. Ers Y Blew ym 1967 mae artistiad roc Cymraeg wedi bod yn llawer mwy na “cerddorion”. Fe all rhywun ddadlau fod Pop Cymraeg ar ei orau pan yn wleidyddol, hyd yn oed hefo ‘g’ fach. Petae’r peth am y gerddoriaeth yn unig, byddai dim ots am y geiriau – a does dim angen atgoffa’r darllewnyr o ddawn a sgiliau’r beirdd answyddogol yn y maes pop.

O David R Edwards i Marc Roberts (Cyrff / Catatonia), o Stevens i Jarman / Huw Jones / Dafydd Iwan pwy all ddadlau nad yw’r caneuon pop Cymraeg gorau yn rhai gwleidyddol.