Eglwys Clynnog Herald Gymraeg 24 Hydref 2012

Bydd gwrandawyr cyson Taro’r Post ar BBC Radio Cymru wedi clywed y drafodaeth ddiddorol (16.10.12) am Bont Briwet rhwng Llandecwyn a Phenrhyndeudraeth a’r penderfyniad bellach i ddymchwel y bont hynafol Rhestredig Grad II ym 2013. Er fod y penderfyniad i ddymchwel y bont wedi ei hen gytuno, felly doedd dim am newid o drafod y peth, yr hyn a amlygwyd yn ystod y rhaglen efallai yw beth yw gwerth adeiladau hynafol a henebion. Bu cryn drafod ar beth yn union sydd “werth ei gadw”, a beth yw eu gwerth o ran treftadaeth, Hanes Cymru ac ymwybyddiaeth o Le.

                Un safle yn sicr, sydd ddim o dan fygythiad o ran ei ddymchwel, ond sydd yn wynebu yr her arferol o gostau cynnal a chadw yw Eglwys Clynnog. Rwyf wedi ymweld ar Eglwys hon sawl gwaith yn ddiweddar, yn bennaf er mwyn “dysgu” hanes yr Eglwys. Mae cymaint o nodweddion diddorol yma fel fy mod wedi gallu ymweld ddwywaith, dair yn y mis dwetha wrth basio, bob tro yn treulio awr yn astudio rhywbeth gwahanol, y misericordiau neu’r sgrin rhwng y gangell a chorff yr Eglwys  neu’r wahanol gerrig sydd a chysylltiad honedig a Beuno Sant.

                Cofiaf fy nhad yn son ei fod wedi astudio Eglwys Clynnog tra’n ddisgybl yn Ysgol Dyffryn Nantlle yn astudio darlunio technegol a hyd heddiw dyma’r peth cyntaf fydd yn mynd drwy’n meddwl wrth gerdded heibio y ffenestr ddwyreiniol wrth droedio’r llwybr tuag at ddrws yr Eglwys. Dyma engraifft gwych o bensaerniaeth “perpendiciwlar”, un o’r nodweddion amlwg Gothig.

                Dychwelais wythnos yn ol gyda criw Heneiddio’n Dda, Nefyn. Rydym yn cyfarfod bob pnawn Llun yn y Ganolfan Nefyn dan ofal Mici Plwm a’r bwriad yw astudio dipyn o Hanes Lleol a chael ychydig o ymarfer corff (awyr iach) yn y broses. Pa well lle na Eglwys Clynnog ac o ystyried ein tywydd oriog ar y naw, roedd Clynnog yn cynnig lloches os bydd y tywydd yn ddrwg a hefyd tywydd yn caniatau mae carreg fedd Eben Fardd yn y fynwent a hefyd y cloc haul hynafod 10-12fed Ganrif.

                Bu’m ar y ffon ddipyn o flaen llaw i sicrhau y bydd goriad Capel Beuno ar gael hefyd, achos mae cael mynediad i’r capel yma yn un o uchafbwyntiau ymweliad a’r Eglwys. Diolch i’r drefn (Natur) roedd hi’n bnawn sych hyfryd o Hydref Dydd Llun dwetha ac wrth aros ger yr Eglwys am y bws mini i gyrraedd o Nefyn bell dyma gyfarfod Richard, cyn warden yr Eglwys, roedd goriad y capel ganddo. Y fantais fel dwi di son sawl gwaitho’r blaen o gael tywysydd lleol yw ein bod siwr o gael mwy o hanesion, felly wrth gyfarch Richard dyma gadarnhau ei fod yn hapus i’n harwain o amgylch yr Eglwys.

                Eglurais fod rhaid i mi sicrhau fod y grwp yn sylwi ar Fedd Eben Fardd a’r Cloc Haul hynafol achos heb yn wybod iddynt, dyma fydd eu gwaith dosbarth yr wythnos ganlynol, bydd sesiwn ar y We yn gwneud gwaith ymchwil yn cael ei drefnu iddynt. Eben Fardd wrthgwrs oedd yr Ysgolfeistr yma yng Nghlynnog a mae ei Gartref, Ty Cybi gyferbyn a’r Eglwys. Capel Beuno oedd ei ystafell ddosbarth.

                Mae’r cloc haul yn heneb o bwys Cenedlaethol, yn dyddio o’r 10-12fed Ganrif ac o’r arddull Gwyddelig, sef y garreg a’r cloc yn sefyll yn rhydd lle roedd y clociau Sacsonaidd wedi eu cynnwys yn y wal. Er fod y cloc ei hyn wedi ei rannu i 3 awr mewn pedair braich, yr amserlen Sacsonaidd, mae cwestiwn amlwg yn codi yma os oedd hwn yn perthyn i gyfnod Gruffydd ap Cynan a hwnnw o dras Wyddelig / Llychlynaidd a wedi treulio rhan helaeth o’i ieuenctyd yn alltud yn Iwerddon ?

                Wrth i mi orffen gyda fy “archaeoleg” ger y cloc haul dyma Richard yn ychwanegu stori na wyddwn amdani. Lle roedd bys y cloc mae twll bellach ac yn ol y son mae traddodiad fod rhai sydd wedi beichiogi ond heb eto briodi yn gallu “priodi” drwy gyffwrdd bysedd drwy’r twll, a fod hyn wedyn yn gwneud yn iawn am eu pechodau nes fod rhywun yn dod o hyd i weinidog sydd yn barod i’w priodi (cyn y babi gyrraedd wrthgwrs !). Stori wych, eto diolch am y tywysydd lleol ynde !

                Stori arall nad oeddwn yn gyfarwydd a hi oedd cysylltiad Maria Stella a’r Eglwys. Maria druan oedd ail wraig Thomas Wynn Argwlyddd Niwbwrch cyntaf. Mae stori Maria Stella yn ei hyn yn haeddu ffilm ar S4C a’i honiad lliwgar ei bod yn ferch i Frenin Ffrainc. Wrth reswm mae’r stori yn gorffen yn Mharis ym 1843 gyda marwolaeth Maria yn dlawd (a fawr o neb yn ei choelio), ond rhan arall o’r stori oedd yn newydd i mi oedd diddordeb Maria mewn “archaeoleg”.

                Efallai nad oedd ei diddordeb yn dechnegol yn “archaeoleg” fel rydym yn adnabod y maes heddiw ond bu i Maria berswadio ei gwr i gloddio ar safle “Cell Beuno” i chwilota am esgyrn a bedd Beuno Sant. Beth bynnag yw cysylltiad Beuno a Chlynnog, y tebygrwydd yw mae Cell syml o fangor fydda yma yn wreiddiol a fod unrhyw adeilad o garreg yn llawer diweddarach. Felly mae’r siawns o ddod o hyd i fedd Beuno Sant yn fechan iawn os nad yn hollol hollol anhebygol.

                Cofiwch, mae Eglwys Pistyll hefyd yn honni mae yno bu i Beuno gael ei gladdu, fel Brenin Arthur a Glyndwr, mae pawb am hawlio darn o’r hanes. Ond i ddychwelyd at Maria a theulu Glynllifon, mae fy niddordeb yn y wriag ecsentrig yma wedi cynyddu’n aruthrol ar ol darganfod y ffaith yma. Tu fewn i brif gorff yr eglwys, yn y gangell gwelir y misericordiau, sef y seddau hynafol iawn, yn dyddio o’r Unfed Ganrif ar Bymtheg. Ar ochr y rhes o seddau mae arwydd Teulu Glynllifon, yr Eryr gyda dau ben wedi ei gerfio ar y pren.

                Efallai o ddarllen hwn mae rhwyun yn dechrau gweld sut mae’r amser yn hedfan yn Eglwys Clynnog. Prin mae rhywun wedi dechrau gyda’r storiau a mae’r amser ar ben. Rhaid dangos Cyff Beuno a’r hen tongs i ddal cwn a wedyn mae Mici yn ei ol gyda’r bws mini. Amser dychwelyd i Nefyn a dwi’n ffarwelio a’r criw. Byddaf yn ol eto yn Eglwys Clynnog am awr arall y tro nesaf caf gyfle. Mae llawer mwy o hanes yno i’w astudio ………….

Merched y Wawr Talsarnau Herald Gymraeg 17 Hydref 2012

 

Cefais noson fendigedig yn ddiweddar yng nghwmni dwy gangen o Merched y Wawr, cangen Talsarnau a changen Penrhyndeudraeth. Roedd cryn drafodaeth wedi bod o flaen llaw ynglyn a chynnwys fy sgwrs, fel arfer byddaf yn dewis rhywbeth sydd yn ymwneud ac Archaeoleg ond doedd hyn ddim i weld yn apelio ac wrthgwrs doedd trafod ‘Teithio Ewrop gyda’r Anhrefn rhwng 1988 a 1994’ ddim yn ail ddewis medrwn ei gynnig.

                Ar ol hir drafodaethau dros y ffon dyma gytuno ar ‘Sgwennu Colofnau’ (awgrym Cangen Talsarnau) a wyddoch chi beth, dyna syniad bach da, rhywbeth mor syml a hynny, a rhywbeth rwyf yn dreulio nifer o oriau yn wythnosol yn ei wneud. Felly y cam cyntaf oedd ceisio rhoi trefn ar hyn i gyd, bydd angen sgwrsio am oddeutu awr, bydd angen i’r sgwrs fod yn ddiddorol ac yn hwyliog a bydd angen digon o luniau.

                Efallai fod cefndir a chyd-destun yn lle da i gychwyn, felly rwyf yn mynd a nhw yn ol i Lanfair Caereinion ac yn ceisio esbonio sut bu i mi ddechrau sgwennu ac yn fwy pwysig efallai, mynegi barn. Yn ei hunangofiant mae Sian James yn crisialu hyn cystal a neb  “aeth Rhys wedyn drwy ei gyfnod blin….. yn herian pawb a phopeth, a fedrwn i yn fy myw a chysoni’r person annwyl, afiethus y bu’m yn ffrindie efo fo dros y blynyddoedd ar pync ifanc cecrus oedd mor uchel ei gloch ar y teledu a’r radio !”

Un o’r pethau hanfodol yn fy hanes i wrthgwrs oedd dylanwad Punk Rock a’r Sex Pistols ond fod hynny wedyn wedi troi yn awydd, yn angerdd ac yn genhadaeth i greu y pethau yma yn y Gymraeg, nid fel efelychiadau eil-dwym ond fel cerbyd i fynegiant hollol Gymraeg a Chymreig oedd heb fodoli cyn hynny. Do cafwyd hwyl yn esbonio hyn, roedd pawb wedi adnabod llun “Johnny Rotten” a tybiaf mae dyma’r tro cyntaf erioed i lun o’r Sex Pistols gael ei ddangos mewn sgwrs i Merched y Wawr.

Ond doedd dim oedi ar y cyd-destyn Seisnig i fod, doedd dim angen, cefndir yn unig oedd hyn i esbonio sut cafwyd chwyldro diwylliannol yn y Byd Pop (a sgwennu) Cymraeg yn ystod yr 80au, yr hyn fedyddwyd yn “Sin Danddaearol” a sydd hyd heddiw yn gyfrifol am greu rhai o feirdd mwyaf beiddgar Cymru, David R Edwards, Mark Cyrff a Gruff Rhys – beirdd wrthreswm sydd heb eu hurddo a mawr yw fy ngobaith na fydd “urdd” yn dod iddynt chwaith achos fe fydda hynny yr arwydd mwyaf o fethiant llwyr.

Do fe dreuliwyd dipyn ar gyfnod colofn Y Faner (1984-85). Roedd yn amlwg faint o barch oedd i’r golygydd Emyr Price yn yr ystafell ac esbonias fel y cefais ryddid anhygoel gan Emyr i ymosod yn fisol ar y “Byd Cymraeg”. Cyd-destyn hyn esboniais oedd cylchgronnau fel The Face a colofnwyr miniog eu teipiadur fel Julie Burchill a Jon Savage. Roedd pawb yn dilyn, neb yn pendwmpian a finnau yn fewnol yn gweddio fod neb yn dweud “dyna ddigon Mr Mwyn”.

Roedd angen y cyd-destyn yma er mwyn i’r stori wneud synnwyr ond gwybio heibio Burchill a Savage oeddwn i, dim ond egluro fod fy arddull i pryd hynny yn deillio o ddylanwad y cymeriadau tanllyd yma. Roedd colofnau’r Faner yn perthyn i’w hamser wrthgwrs. Parod iawn oeddwn i gydnabod gwendid a diniweidrwydd y colofnau ond o ran neges roeddwn hefyd yn glir – “dwi’n dal i gredu yr un peth, does dim wedi newid yn hynny o beth”.

Un peth a’m trawodd wrth sgwrsio yw mor brin yw’r cyfleoedd bellach i drafod diwylliant Cymraeg ar y Cyfryngau. Nid fy ngholofn yn yr Herald yw’r lle gan fod llais unfrydol yn galw am golofnau am Hanes Cymru ac heblaw am ambell i gyfraniad i Barn, prin iawn yw fy sylwadau diwylliannol y dyddie yma. Cofiwch mae elfen amheus ynddof fod y Cyfryngau ddigon hapus hefo hyn – “mae Mwyn yn Archaeolegydd bellach felly does dim ei angen i drafod Canu Pop”. Rwyf rhwng dau le, yn hapusach yn y Byd Hanes heb os, ond heb ymddeol yn llwyr o’r Byd Pop chwaith.

Er fod Archaeoleg fel prif destyn y sgwrs wedi ei wrthod, dyma gyrraedd colofnau’r Herald a dyma ni yn ol ar dir cyfarwydd i bawb. Defnyddiais engreifftiau diweddar o luniau dynnais ar gyfer y golofn bob trydedd wythnos, sef y rhai gyda llun,  er mwyn son am y broses o sgwennu a hefyd i gael symud y sgwrs tuag at beddrod anhygoel Bryn Cader Faner, cromlechi hynafol iawn Neolithig Dyffryn Ardudwy, y dosbarth Archaeoleg sydd gennyf yn Y Las Ynys Fawr, ie braf oedd cael dychwelyd i’r tir cyfarwydd ac esgus i ddangos lluniau o wynebau cyfarwydd i’r merched.

Rwy’n cyfaddef i mi dynnu coes ychydig ar trydar o flaen llaw, “sut mae esbonio Julie Burchill i Merched y Wawr ?” ond mewn gwirionedd roedd pawb yn hapus i dderbyn y cyd-destyn, y storiau a’r hwyl wedi’r cwbl oedd yn cynnal y noson. Cefais gyfle i greu darlith fydd yn ddefnyddiol eto yn y dyfodol, ac wrth deithio adre o Dalsarnau dros Bont Briwet ac Afon Dwyryd islaw, dyma ddiolch yn fewnol i Merched y Wawr am eu gwahoddiad, eu croeso cynnes, eu parodrwydd i wrando, y banad a sgwrs wedyn – roedd hon wedi bod yn noson fendigedig.

Beth bynnag oedd fy nghyfraniad i ac eraill i’r Byd Pop Cymraeg yn y cyfnod “Tanddaearol” does byth wahoddiad o Brifysgol na Choleg i drafod y cyfnod yma, sydd yn fy synnu rhywsut na fyddai Hanes Diwylliant Cyfoes Cymraeg yn cael ei drin a’i drafod yn Academaidd bellach. Ond o ystyried y croeso a’r derbyniad yn Nhalsarnau dwi ddim am golli gormod o gwsg am hynny. Edrychaf ymlaen at y noson nesaf yng nghwmni Merched y Wawr !

Ken Brassil Celebrating Anglesey Archaeology

It's the usual story, various things clashing, I'd eneded up missing the excellent series of Lectures to co-incide with the Llyn Cerrig Bach Exhibition at Oriel Ynys Mon. In fact this is our very own North Wales version of a "blockbuster", it's like having a Warhol retrospective or previously unseen works by Monet - the crowds came in - it was wonderful to see.

I was at the Opening, amongst the crowds and returned several times over Summer with various groups to see the Llyn Cerrig Bach exhibition - usually with visitors and archaeology groups many of whom came with us on the Mona Antiqua guided day trips around Anglesey's Ancient Monuments. We usually ended up visiting Din Lligwy in the morning and then arriving at Oriel Ynys Mon around 12-30pm for lunch. We then visited the exhibition, before or after lunch depending how hungry the group felt, but we always spent a wonderful 30 minutes examining the exhibition and discussing various aspects, the "why and when" of these amazing ritual deposits or "votive offerings" as the archaeologists like to call these things  - were these the evidence for the sacrifices and rituals of the Druids - does this make the whole thing "real" ? It would appear so.

Humble opinion here, but I felt that the Oriel Ynys Mon display did much more justice to the Llyn Cerrig Bach arterfacts than the display case in the Gwreiddiau /Origins gallery at the National Museum and the new space at Sain Ffagan will offer the Museum a new opportunity to present these artefacts in a new way. Change can be a good thing. Important of course to attract return visitors.

I'd missed Dave and Sue Chapman's talk, "Experimental Archaeology - reconstructing Anglesey's past". Ancient Arts are in may ways at the cutting edge, introducing practical considerations to the "academic" version / interpretation. There is a point to this, without starting WWIII, but you do need to test the theories. It won't happen in the Lecture Hall or the Library. I'll have to try and catch up with Ancient Arts soon ...........

But to return to Ken Brassil's talk. It's probably Ken more than anybody else that I have to thank for my partial and increasing return into the Archaeology Fold. We worked on the Caesws dig in the 1980s with CPAT, trowelling side by side - a friendship developed and it is one that I still highly value to this day.

I departed (detoured from) Archaeology to become a Music Manager via Punk Rock and Welsh Language Pop Music but my encounters with Ken over the years would always serve as a reminder - one day, when this music stuff runs it's course - you will return to archaeology. His encouragement and enthusiasm gave me that hand extended across the water - and gradually as music faded, the writing on Archaeology for Yr Herald Gymraeg and Adult Education classes that I gave for Coleg Harlech and Prifysgol Bangor took over - it was Ken in a way that was there shouting "Welcome Home" but it was a lot more organic than that in reality - but Ken's presence never seemed far away. There was no welcome back just total acceptance. I was not deemed as Elvis Costello once called himself "The Imposter".

I have always felt a bit embarrassed about my music career within Archaeological circles - how exactly do you explain punk rock gigs in anarchist squats in Bilbao or Berlin. You just don't go there. Nothing wrong with what we did, I'm very proud of what we did within the Music Scene but when I wear my archaeology hat I don't really think punk rock. (Maybe I should share hats more often ??)

However Ken Brassil's talk on Thursday night made it perfectly clear to me that you can apply Situationist and Pshycho-geography concepts to the very world we now inhabit. Pyscho-geography is as Malcolm MaClaren and Jamie Reid as it gets. Ken's lecture / talk / meanderings asked of us one thing - to re think about our relationship with the Museum, any museum but also he gave the whole thing a Welsh spin - who are we ?

From a Dali painting with a nude Mona (Sir Fon / Mon Mam Cymru) and a visible Gower Peninsula, from Charles Darwin and Adam Sedgwick at Cefn Meiriadog we fast tracked along a super fast highway, the Brassil-wide-web. We were challeneged and entertained in equal measure. This was pure edutainment meets the ramblings of a psycho-geographer. I don't know if Brassil was / is inspired by the Situationists but this sure as hell was the closest I've ever been to experiencing that particular clash of cultures. Reggae DJs used to have sound-clashes. This was an archaeology - museum culture - popular culture - Welsh Culture - soundclash of magnificent proportions.

Inspiring throughout, provocative throughout, I found it hard not to smile through the whole one hour and fifteen minutes. It's clear why Brassil inspires school children - he is prepared to hop over the fence and cycle up one way streets - the rules have to be there to be challenged if not broken. I think somewhere along the super fast highway Ken probably mentioned QUESTIONS - ask the questions - probably but I'm not sure because my brain had almost overloaded.

This really was one of the best, Kerouak style lectures I have ever attended - and here on Mona, the Island us musicians call Pop Island, home of the Druids, a fitting talk to bring the series to a close.

Diolch yn fawr i Oriel Ynys Mon.

A *Serenog indeed !

Atodiad Cymraeg Scorcher 1982.

Welsh Rock at the moment is almost exclusively aimed at middle class children rather than working class kids”  Scorcher 1982.

Mae hyn rhai blynyddoedd cyn i’r diweddar Emyr Price roi gofod i mi herio’r Sefydliad Cymraeg yn y Faner, yn wir yn ol ym 1982 doedd fawr o neb yn cymeryd sylw na diddordeb yn y ffansins oedd yn cael eu cyhoeddi, y casetiau oedd yn cael eu rhyddhau na’r grwpiau newydd “tanddaearol” oedd yn trio rhoi llais i’r gynulleidfa anweledig Gymraeg, (sef unrhywun oedd ddim mewn neuadd breswyl Prifysgol Cymru).

                Tybiaf fod y Sefydliad mwy na thebyg heb glywed am fodolaeth y grwpiau tanddaearol neu os oedd unrhyw ymwybyddiaeth o gwbl ganddynt, mae’r teimlad oedd “anwybyddwch nhw a mi ddiflanau ddigon cyflym”. Ond gyda’r cyhoeddiad Scorcher, dan olygyddiaeth Ian Bone a oedd yn ddiweddarach i lansio’r papur Class War, fe gafwyd, efallai am y tro cyntaf, erthygl drwy gyfrwng y Saesneg ym lambastio’r Byd Cymraeg.

                Gan fod hwn yn gylchgrawn anarchaidd ac yn rhyw fath o rhagflaenydd i Class War, fe benderfynais alw pawb oedd yn gweithio i’r Cyfryngau Cymraeg yn “hipis allan o gysylltiad”. Dim byd newydd na chwyldroadaol – roeddwn i a nifer arall wedi bod yn pledu cyhuddiadau o’r fath mewn ffansins ers dechrau’r 80au ond – roedd rheini yn y Gymraeg – fydd neb yn eu darllen !

                Ond gyda cyhoeddiad Seasneg dyma ysgwyd ychydig ar y Sefydliad Cymraeg – yn bennaf am nad oedd neb yn rhyw sicr iawn beth oedd cylchrediad  Scorcher. Wrth ddarllen yn ol, rwyf yn weddol sicr mae hwn yw un o’r darnau gwaethaf i mi sgwennu erioed ond, fe gafod effaith ………

 

 

 

               

 

Notes on Welsh Culture "Scorcher"

Welsh Rock at the moment is almost exclusively aimed at middle class children rather than working class kids”  Scorcher 1982.

Scorcher was a South Wales prototype to Class War, more paper than fanzine but still an indie print. It shared the same editor in Ian Bone, one of the funniest people I have ever met in my life and according to the Right Wing Press at the height of Class War, one of the most dangerous men in the UK. If you really want to know the defenition of funny, you can by-pass the current crop of Welsh comic standups and go straight for Bone's autobiography "Bash The Rich".
This is both a brilliant read and a hilarious call to arms.

A few editions of Scorcher leaked out around 1982. Bone had co-written the lyrics to the first Anhrefn single as "No Peace" which we had then translated and adapted into the Welsh Language as Dim Heddwch, the rare (these days anyway) green vinyl 7" which we released on Recordiau Anhrefn

I had met Bone initially down in Ladbroke Grove during his Living Legends phase and we obviously shared some common ground - mainly in the shit-stirring department. Bone had attended and actually promoted a few of the early shambloic Anhrefn gigs and we'd always stayed in touch.

As a young Archaeology student in Cardiff. I once again came accross Bone, who had now relocated from Ladbroke Grove to downtown Cardiff. This is when Scorcher got off the ground and I was invited to contribute an article on the state of the Welsh Music Scene.

In effect this was the first major English Language platform that I had been given, and although our Welsh Language version of the Sex Pistols / Clash handbook / manifesto had had a few airings on the underground Welsh Language fanzine scene no-one beyond our very small circle of Underground converts had really had an opportunity to hear the new manifesto.

Bone obviously made it clear that this had to be hard hitting and shit-stirring or it would not get past the post. I willingly obliged and used part Jamie Reid, part Julie Burchill and quite a lot of Ian Bone to launch an all out attack on what we endearingly called the "hippies" in the Welsh Media.

As writing goes it was pretty poor, pretty crap, but the sentiments were good. It was a no holds bar assault on BBC Wales, HTV and the fledling S4C. All the producers and presenters at that time seemed to have been ex-members of Welsh Language bands that had never really appealed to any of us young upstarts. Ironically these same "old farts" as we called them are now the shining beacons of CD collections such as "Welsh Rare Beat" products of the revisionists, dare I suggest Manc Revisionists - who were not Welsh Youth in 1977-1982.

Fact. Y Diliau were never cool. Llygod Ffyrnig were cool. Trwynau Coch and Jarman were pretty cool but never ever was anything produced by Derek Brown cool - sorry folks.

Our battle was to regain that territory, in exactly the same way as the Sex Pistols and the Clash had to reject Pink Floyd or the Beatles and Stones in 1977. The revisionists would have us believe that Pink Floyd were more cool than Joy Division just because of some whimsy Welsh Folk revivalists .... again sorry folks that was not the case and without the Welsh Underground Scene there would never have been Cool Cymru.

They can all love Datblygu now. Then it was a different story. I can't ever remember Dave and myself having conversations about how brilliant Heregest were - it was Geraint Davies from Hergest, then a BBC producer who after all banned Datblygu, Cyrff and Fflaps while John Peel gave them Sessions. Stick that in the Rare Bits Pipe.

God it feels like I'm being spirited back to 1982. Maybe Ian Bone has possesed the keyboard.

Conclusion, not a very good piece of writing but quite funny. But, and this is the big BUT, the Welsh Scene went into collective panic / hysteria - you see they knew no one read the Welsh Language fanzines but they were obviously aware that someone, maybe even a lot of peole might read Scorcher.

All the sudden our manifesto was a little bit "overground".

Quite funny really and actually a good lesson for anyone wishing to raise issues about Welsh Culture today - write in English - they take notice then !

Notes on Welsh Culture "Anglo-Welsh"

Some of you may be aware that I write a weekly column for Herald Gymraeg, this is the Welsh Language insert with the Daily Post every Wednesday. I originally started writing about Welsh Pop Culture, all very Julie Burchill, Tony Parsons, Jon Savage and Paul Morley. I always loved these writers, loved The Face in the mid 80's and always felt that we needed a bit of pontification (debate) about Welsh Pop Culture in the Welsh Language (yn Gymraeg).
All fine and good. Indeed I wrote a fairly regular column for Y Faner in the mid 80's under the editorship of Emyr Price which was very much inspired by Burchill at her most acidic and The Face at it's most "Youth Culture". Articles were written in Welsh for the first time about being young, angry, bored and disengaged from traditional Welsh Culture, Emyr Price to his credit never once edited or censored anything I wrote.

Now to return to the Herald column. When I did write about Pop Culture the response was next to zero. Most people stopping me on the street would tell me politely (in Welsh) "that they did not really understand this Pop Music thing". As a writer, I was very much interested in getting a response so slowly but surely I stopped writing about Pop Culture and started to shift the emphasis on to Welsh History, definitely Archaeoleogy and my travels around Wales -  this gradually became more George Borrow than Jon Savage more 'Wild Wales' than 'England's Dreaming'.

Writing is not done specifically to please  and neither am I advocating compromise here, but our job as writers is to communicate maybe I had / have to accept that the Herald is not the place for Pop Culture. As I said I want the pieces to reach people, to have an effect, to communicate - the old idea of throwing cultural handgrenades at the Welsh Scene no longer did it for me.

There had also been a major shift in the nature of my work. Being a Pop Manager no longer paid the bills, actually it just kept costing me money, so lecturing on Archaeolegy for adults (who are often learning the Welsh Language) and becoming a Guide for visitors and walking groups became the greater part of my business - shifting the emphasis of the column was both timely and just felt like the place I wanted to be.

To be honest I really do enjoy writing about visits to Old Churches, and it seems to me that the Hearld column is the right place for all this. The response level has gone up 200%. The readership are happy if I write about Jack Black. They dis-engage if I slip back to the relevence and effect of the Sex Pistols on Welsh Popular Culture.

Again, all good, but what is now apparrent is that I have very little outlet to discuss Welsh Culture, sure I get the odd piece into Barn but this is hardly regular writing and the idea of Blogging in the Welsh Language on Welsh Culture seems to be a direct route to no one at all reading the damned things. If I had the time maybe ............

Oddly enough, very few have ever asked for translations of the Herald column. Maybe this is again a fine example of the "divisions" between the Welsh and Anglo-Welsh Cultures. The non-Welsh speakers so rarely visit. Plus !! We are not paid enough to translate the column, again if I had the time ........

A few did ask about translating my autobiography, but again this is probably another book that should be written - on the Alternative Welsh Music Scene or even An Alternative History of Welsh Pop Music. Again, maybe if I had the time, maybe someday, maybe tomorrow .........

So for the time being, I fancy turning my hand to being an Anglo-Welsh Blogger. I was after all born in Copthorne, Shrewsbury. Much to my annoynace in Primary School this technically made me a "Sais". I have not given it a second though since, but now, it may just be to my advantage.

I have also realised that my real name as oppossed to the stage name "Mwyn" is actually Thomas. Could I therefore join that club of Dylan amd R.S, all Thomases, not that I consider myself anywhere near their equal in writing skills, but in terms of argument skills I would have gladly sat with both of them in a pub and discussed the ins and out of Welsh Culture with no fear.

This is a poor Mission Statement, bashed out "as live" in less than 30 minutes. The next task will be to decide on the first piece as an Ango-Welsh Blogger, a book review maybe, let's leave music for later on, take it as it comes, wait for that flash of inspiration, maybe Thoughts on Not Quite White or review Gwanas interviewing Parker and Thirsk at Pontio in November ............

"Jack Black" Herald Gymraeg 10 Hydref 2012

Dychwelais i Ynyscynhaiarn, yr hen eglwys ger Pentrefelin yn Eifionydd; roeddwn wedi treulio’r bore ar gwrs ar gyfer Tiwtoriaid Coleg Harlech ym Mhorthmadog, sydd o hyd yn ddifyr, ond erbyn ganol pnawn roedd angen dipyn o awyr iach arnaf felly dyma benderfynu gadael y car ym Mhentrefelin a cherdded draw am yr Eglwys. Rwyf wedi son am hanes John Ystumllyn o’r blaen, ef yw’r enwog “Jack Black”, ac yn sicr roeddwn am ail-ymweld a’i garreg fedd.

                Mae’n dro bach hyfryd o Bentrefelin i Ynyscynhaiarn, gan gerdded ar hyd y sarn dros yr hen dir corsiog ac ar bnawn Sadwrn o Hydref fel hyn doedd fawr o neb o gwmpas, doedd yna ddim swn y Byd, felly dyma fwynhau ugain munud o ddistawrwydd rhwng y lon fawr a’r hen Eglwys. Rhaid cyfaddef erbyn i mi gyrraedd roeddwn wedi rhyw hanner anghofio lle roedd carreg fedd “Jack Black”, roeddwn yn cofio’r ochr iawn i’r  llwybr ond roeddwn yn credu ei fod yn agosach at yr Eglwys.

                Doedd dim amdani ond dechrau o’r Eglwys a cherdded nol ac ymlaen ar hyd y rhesi yn systematig, cofiaf fod y garreg yn un oedd yn sefyll i fyny, ond siom fawr o ddarganfod y garreg oedd sylweddoli pam mor ddrwg mae’r geiriau arni wedi erydu. Dipyn o gamp eu darllen bellach, roedd enw John Ystumllyn yno i’w weld ond yr englyn ar y gwaelod, wel bron yn amhosib i’w ddarllen.

 

                Gwr arall a gladdwyd yn y fynwent yw Robert Isaac Jones, mae ei garreg fedd ger porth y fynwent ar yr ochr dde fel mae rhywun yn mynd i mewn, a diddorol iawn yw nodi mae ei  enw barddol oedd ‘Alltud Eifion’ sef y gwr a sgwennodd hanes John Ystumllyn yn ol ym 1888. Rwan mae llyfryn Alltud Eifion bellach wedi ei lun gopio gan Gyfeillion yr Eglwys felly mae modd darllen y llyfryn yma, ond rhaid cyfaddef dwi rioed wedi dod o hyd i, na gweld, copi gwreiddiol. Efallai gall rhai o ddarllenwyr Y Casglwr ddod o hyd i gopi ?

                A dyma chi ddarllen diddorol. Llyfr sydd yn perthyn i’w cyfnod heb os, ac a gyhoeddwyd yn wrieddiol yn Nhremadog a hynny yn y Gymraeg. Cyfieithiad Saesneg yw’r llungopi sydd ar werth yn yr Eglwys er fod naws y llyfr wedi ei barchu. Wrth ddarllen y llyfryn a cheisio dychmygu sut fath o fywyd oedd gan John druan, fe’m atgoffwyd ychydig o golofn “ddadleuol” Angharad am H.M Stanley yn ddiweddar. Yn sicr dydi’r math o Iaith, disgrifiadau a damcaniaethau sydd yn cael eu crybwyll gan Alltud Eifion ddim yn rhai sydd yn gwneud darllen hollol gyfforddus i ni heddiw.

 

                Nid fod rhywun am eiliad yn awgrymu fod Alltud Eifion yn hiliol mewn unrhyw ffordd achos mae’n ymddangos i John Ystumllyn gael ei dderbyn gan y gymdeithas leol ac yn sicr roedd cryn ddiddordeb ynddo ymhlith y genod lleol, felly da ni ddim yn som am eithafwyr adain dde yn Eifionydd ddiwedd y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg o gwbl yn fan hyn !

                Ond yn ei gyflwyniad mae Alltud Eifion yn son am John fel un o feibion Han a gipwyd dros gan mlynedd yn ddiweddarach o Affrica bell. Mae hyd yn oed son fod un o deulu Wynn, Ystumllyn, un oedd yn berchen ar gwch, wedi ei gipio o Affrica pan oedd John ond yn 8 oed. Dyna chi stori frawychus, ond cwestwin da os oes unrhyw sail i hyn ? Yn ol Alltud Eifion, mae rhai o’r hanesion yn y llyfryn yn rhai gafodd gan ei fam. Naturiol fod yr hogyn bach du wedi bod yn destun sawl sgwrs a dros y blynyddoedd fod y storiau wedi tyfu i fod yn chwedloniaeth pur.

                Parhau yn sicr mae’r cwestwin o sut daethpwyd ac ef yma i Eifionydd, ac o ble y daeth, a’i o Affrica yn syth i Gymru neu oedd John druan yn rhan o’r holl broses o fasnachu pobl, y broses erchyll honno roedd cymaint o ddinasyddion Cymreig ddigon parod i fod yn rhan ohonno (meddwl am Twm Chware Teg, teulu Penrhyn). Soniwyd sut y bu i John gael ei fedyddio yng Nghricieth neu yn Ynyscynhaiarn gan deulu Ystumllyn ond y disgrifiad o’r hogyn bach gan Alltud Eifion sydd yn taro’r hoelen ar ei phen ac yn creu y ddelwedd mwyaf ysgwytol a brawychus.  Fe ddefnyddiaf y cyfieithiad Saesneg o’r llyfryn  yma er mwyn cyfleu’r hyn sydd dan sylw. “When he first arrived he was terrified of all strangers and spoke no proper language; he could only utter doglike howls and screams”.

                Wrth reswm, mae’n rhaid fod yr hogyn bach ofn am ei fywyd, ond y disgrifiad efallai sydd yn agrymu’r safbwynt lled Imperialaidd, sef cyfnod Victoria a’r Ymerodraeth Brydeinig yn ei anterth, hynny yw, fod yr hogyn bach du yn anwaraidd, yn sgrechian fel ci, ac heb Iaith – sgwni wir ?

                Wedyn mae cofnod arall “It took them a long time to civilise him and during this time he was not allowed out; but after much effort by the ladies he learnt two languages and learnt to write”.  Ond gwella mae’r stori, a fel mae Jack yn tyfu i fod yn ddyn ifanc golygus mae’n debyg fod cryn gystdadleuaeth ymhlith merched y fro i hawlio ei sylw.

                Mae’n stori hynod ddiddorol, a bellach mae cerdyn post o’r garreg fedd ar gael yn yr Eglwys, sydd yn dangos yr ysgrifen ddipyn gwell na’r lluniau dwi’n gael ar fy nghamera digidol. O fewn y fynwent mae cerrig bedd Ioan Madog, Ellis Owen Cefnmeusydd, James Spooner (un o gynllunwyr Rheilffordd Stiniog) ac wrthgwrs Dafydd y Garreg Wen.

 

               

Amgueddfa Gwynedd Herald Gymraeg 3 Hydref 2012

Rwyf am geisio gwneud rhywbeth ychydig bach yn wahanol yr wythnos hon, ac wrth ddechrau ysgrifennu rwy’n ymwybodol fod hyn yn mynd i fod yn ddipyn o gamp. Peidiwch a gofyn o ble daeth y syniad, efallai o un o’r rhaglenni teledu gwirion yna sydd yn rhoi digwyddiadau neu cymeriadau mewn trefn “Deg Uchaf”, ond y bwriad yw gwneud hyn hefo rhai o’r gwrthrychau sydd i’w gweld yn Amgueddfa ac Oriel Gwynedd ym Mangor.

                Felly mae’n mynd i fod yn dasg amhosibl, mae gormod o ddewis mewn gwirionedd, a pe byddwn yn bod yn onest, mae’n debyg mae’r neges gennyf yw “ewch draw i’r Angueddfa !”. Yn sicr i’r bobl yna sydd yn siopa ym Mangor ar bnawn Sadwrn mae modd galw heibio, hyd yn oed am awr, a fel arfer mae arddangosfa gelf newydd yn yr Oriel sydd bob amser yn ddiddorol ac yn fy achos i, bob amser yn creu ymateb. Rwyf yn greadur sydd wrth ei fodd yn “beirniadu” celf, yn rhoi y Byd Celf yn ei le a chael ychydig o ddiwylliant gweledol i ysgogi trafodaeth.

                Priodol felly fyddai dechrau yn y Byd Celf a llun olew hyfryd Frank Bryngwyn RA o Gastell Caernarfon, un o gyfres o luniau (mae un tebyg yn Oriel Glynn Vivian, Abertawe) ac er nad oes dyddiad arnynt y tebygrwydd yw iddynt gael eu creu ddechrau’r 1920au. Disgrifir y llun fel un “Rhamantaidd” gyda’r gwch ar lan y Fenai (ger y Foryd os rwyf yn ei ddehongli yn gywir), yn un o nodweddion Brangwyn. Dyma un o’r lluniau cyntaf i’w brynu mewn ocsiwn ar gyfer pobl Gwynedd.

 

                Gan neidio wedyn i gyfnod y Neolithig, fyny grisiau yn yr adran Archaeoleg, dyma un o fwyeill main anorffenedig Mynydd Rhiw. Un o’r pethau diddorol am Fynydd Rhiw ym Mhen Llyn yw fod dyn yn ol yn y cyfnod amaethyddol cyntaf, rhwng chwe mil a phediar mil o flynyddoedd yn ol wedi cloddio dan ddaear am y garreg sial, sydd wedi ei effeithio gan lif a gwres folcanaidd ymwthiol, er mwyn dod o hyd i’r garreg yn y lle cyntaf. Dyma’r chwarelwyr cyntaf felly, a dyma ni un o’u bwyeill, yn fregus, wedi ei hanneru  ond wedi goroesi hefyd diolch byth.

 

                Fe af a chwi wedyn i gyfnod y Chwarelwyr, ac i ardal Dyffryn Ogwen i gael rhyfeddu ar y cerfluniau llechi ar y llefydd tan sydd yn dyddio o 1823-43 gyda’u cylchoedd cyd-ganolog a nifer wedyn gyda lluniau o wynebau ac anifeiliaid wedi eu cerfio gyda llaw. Anodd credu fod y Chwarelwyr wrthi drwy’r dydd ar wyneb y graig a wedyn yn eu hamser sbar yn parhau i weithio “ar wyneb y graig” er y tro yma dan do a nid cannoedd o droedfeddi uwch y ddaear. Engraifft gwych o grefftwyr a balchder yn y ty. Digon i wneud rhywun deimlo’n ddihymongar iawn.

                Gan aros yn y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg, mae engraifft o’r Welsh Not i’w weld yma. Dyma un o’r symbolau mwyaf  emosiynol a dadleuol ynde i ni fel Cymry, fod y Welsh Not wedi ei osod o amgylch gwddw plentyn a fod y disgybl a oedd ddigon anffodus i gael y Welsh Not ar ddiwedd y dydd wedyn yn cael ei guro. Mae engreifftiau i’w gweld yn Sain Ffagan hefyd. Fe ddylia pob plentyn yng Nghymru fod yn astudio’r Welsh Not yn yr ysgol.

                “Llun” arall sydd yn hawlio sylw rhuwun yw’r arwydd tafarn ‘The Four Alls’ gyda’r Frenhines,milwr a’r offeiriad. Disgrifir y llun olew yn llyfr Peter Lord ‘Delweddu’r Genedl’ fel un prin gan fod yr arwyddion yma fel arfer tu allan i dy tafarn yn yr awyr agored. Paentwyd hwn gan D.J Williams ym Mhorthaethwy, un o’r arlunwyr gwlad, oddeutu 1750.

 

                Anodd fyddai osgoi hanes y Rhufeiniaid yng Ngwynedd, yn sicr o ystyried  pwysigrwydd y gaer yn Segontium, Caernarfon, felly rhaid cynnwys cleddyf Segontium yn ein rhestr. Dwi’n dechrau teimlo bellach fod unrhyw ymdrech i osod y gwrthrychau yma mewn trefn, yn sicr o ran unrhyw flaenoriaeth neu bwysigrwydd yn nonsens llwyr. Perthyn rhyw rinwedd ac arwyddocad i bob un o’r gwrthrychau a rhaid cyfaddef mae ychydig o hwyl yw eu rhestru fel hyn, felly dwi’n anelu am ddeg gwrthrych ond anwybyddwch unrhyw drefn !

 

                Gwrthrych arall o gyfnod y Rhufeiniaid sydd o ddiddordeb mawr i mi yw’r “gacan copr”, darn o gopr sydd yn ymdebygu i pizza ond nid pizza wedi ei ffosileiddio yw hwn ond un o’r darnau o gopr, o bosib o Fynydd Parys, a oedd yn cael ei fasnachu. Mae cacan arall i’w gweld yn y Sail Loft yn Amlwch a trist yw nodi fod hanes am sawl cacan arall o amgylch Sir Fon sydd wedi hen ddiflannu.

                Un o’r cypyrddau arddangos mwy anarferol ym Mangor yw’r un o bastynau plismyn. Braidd fel y Welsh Not, perthyn i’w cyfnod, a fydda neb isho eu profi ond yn dal yn ddiddorol i ni yn ein cadeiriau esmwyth a’n cartrefi saff yn yr G21ain. Yn ol yr Amgueddfa y pastynau wedi eu gorchuddio a chadach oedd y rhai oedd yn achosi y mwyaf o ddifrod neu boen. Brawychus.

                Maddeuwch i mi am ddychwelyd i’r cyfnod Rhufeinig neu’r cyfnod Ol-Rhufeinig i fod yn fanwl gywir ond mae’r arch blwm o Ruddgaer a berthynai  i wr o’r enw Camuloris yn un o uchafbwyntiau’r Amgueddfa oherwydd fod ysgrif ar blwm yn gymharol anghyffredin ac yn aml dyma’r unig fynhonnell o wybodaeth ar ol ymadawiad y Rhufeiniaid o Gymru oddeutu 383 O.C. O ran arddull yr ysgrif awgrymir fod dyddiad yn ystod y 5ed Ganrif yn debygol ar gyfer yr arch. Peth arall am yr arch yw ei bod rhy fyr i ddyn orwedd ynddi ar ei hyd er mae dyma oedd yn arferol yn y cyfnod yma.

 

                A dyma ni yn cyrraedd Rhif Deg, ac efallai yma fod rhaid i mi ddatgelu mae dyma fy hoff wrthrych yn Amguedfa ac Oriel Bangor, efallai oherwydd yr elfen gomedi bron, fel rhywbeth allan o ffilm Ealing Comedy, ond hefyd o ran rhwy edmygedd a’r datganiad o annibynniaeth. Rhaid felly dyrchafu Coron Enlli i frig y siart, y goron ddoniol yma a wisgwyd gan John 1, John 11 a Love Pritchard rhwng 1820 a 1925. Un gair – Gwych !