Mae’n beth rhyfedd sut mae pentref yn gallu hawlio sylw rhywun. Fe ddechreuodd gyda cwestiwn ddigon syml mewn Dosbarth Nos WEA yn Llanfaelog – “oedda ni am drafod archaeoleg diwydiannol yn ystod y cwrs ?”. “Dim rheswm pam ddim” oedd yr ateb gennyf, felly dyma yrru draw i Bentre Berw y diwrnod canlynol i gael golwg ar rhai o’r hen olion y gwaith glo yno.
Rhaid cyfaddef fy mod yn ymwybodol fod yna waith glo wedi bod ym Mhentre Berw yn y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg a fod ychydig o olion yno yn rhywle ? ond go wir doeddwn ddim yn gwybod cymaint a hunna am yr hanes. Ond, mae unrhyw esgus i fynd i chwilota ac i gerdded yn cael croeso mawr felly ffwrdd a fi. Cinio gyntaf yn y ganolfan arddio, Holland Arms, omelette tomato ddigon dymunol, a lle cyfleus wedyn i adael y car am rhyw awran.
Wrth i mi ymlwybro i lawr y ffordd fawr (A5) i gyfeiriad Cors Ddyga (mwy am hyn yn y munud) dyma sylwi ar enw stryd, “Lon Coliar”, tystiolaeth yn syth o gefndir glofaol yr ardal. Bellach mae Lon Coliar yn arwain at y llwybr beics sydd yn rhedeg ar hyd Afon Cefni tuag at Malltraeth neu Langefni, dibynu pa ffordd mae rhywun yn pedlan wrthgwrs.
Buan iawn mae rhywun yn cyrraedd y tir corsiog, ‘Malltraeth Marsh’ yn Saesneg, er dydi hyn ddim yn fanwl gywir am bob rhan o’r gors, ond dyma’r enw Saesneg a ddefnyddir ar gyfer yr ardal isel yma erbyn heddiw. Hyd at 1824, pan adeiladwyd Cob Malltraeth, roedd y mor yn dod i fyny cyn belled a Llangefni. Yn dilyn adeiladu’r Cob roedd modd ad-ennill y tir a bu gwaith wedyn i osod yr afon o fewn y gamlas ar ddwy ffos gyfochrog sydd i’w gweld hyd at heddiw.
Yr enw Cymraeg erbyn heddiw ar y gors yw Cors Ddyga, rwyf wedi gweld ambell i gyfeiriad at Cors Ddeuga a hefyd Cors Ddrygan ond yn fanwl gywir Cors Tygai yw hi, wedi ei henwi ar ol yr un sant a roes ei enw i Llandygai. Cors Tygai sydd i’w weld ar y bwrdd gwyboadeth ger y safle RSPB, a mae hynny a’r esboniadau uchod diolch i’r hanesydd Donald Glyn.
Yn wir bu i mi daro mewn i Donald ar y pnawn Sadwrn canlynol, cymaint roeddwn wedi mwynhau cerdded o amgylch Cors Tygai fe benderfynais ddychwelyd gyda’r hogia ar ei beics er mwyn iddynt gael dilyn y llwybr cyn belled a Llangefni. Wrth i ni gyrraedd yn ol i’r maes parcio roedd Donald yno yn barod i ateb fy nghwestiynnau.
Cafwyd sgwrs braf a hynod ddiddorol ac engraifft perffaith o ‘r cyfoeth o wybodaeth sydd ar gael yn lleol bob amser – ond i chi fod ddigon lwcus i daro ar draws rhywun sy’n gwybod ! Donald esboniodd y cysylltiad a Sant Tygai, a fod safle ei gell i’w gweld fel twmpath o dir sych yr ochr arall i’r Cefni ger ochr yr A5. Oes yn wir mae yna lwmp neu domen i’w gweld yn y cae ger yr A5 ond fy argraff gyntaf i o’r safle fydda awgrymu mae carnedd gladdu neu “tumulus” Oes Efydd yw hon mewn gwirionedd ?
Yn ol yr arwyddion RSPB does dim hawl mynediad i safle Gwaith Glo Berw. Anwybyddais yr arwydd, dringais dros y giat a dilynais y llwybr tuag at yr hen simdde. Wrth gyrraedd yr ail giat dyma sylwi ar fwrdd gwybodaeth arall – y tro hwn yn rhoi cefndir ac amlinelliad o’r adeiladau ar y safle. Os felly roedd yna fwriad (gan rhywun) fod pobl yn cael dod i mewn i weld yr olion. Pam cau y giat felly ? Od meddyliais. Roeddwn yn barod i glywed llais “you should not be in here!”
No comments:
Post a Comment