Llafar Gwlad 156 Mynydd Rhiw

 

O gopa Mynydd Rhiw

Rydym yn gallu son gyda sicrwydd fod Mynydd Rhiw ym Mhen Llŷn yn dirwedd lle troediodd ein hynafiaid dros 5000 o flynyddoedd yn ôl. Hyd yma ni chanfuwyd unrhyw dystiolaeth o lle yn union roedd amaethwyr cynnar Neolithig Llŷn yn byw ond mae siambrau claddu cyfagos Cefn Amwlch, Bron Heulog a Tan y Muriau yn dyst i’r ffaith fod cymunedau yma. Codwyd rhai o’r siambrau claddu yn agos i’r ffermydd, efallai mewn amser cawn hyd i adeiladau.

Pydru mae pren, felly anodd yw canfod olion adeiladau o bren sydd yn 5000 oed. Goroesi mae carreg, ac onibai fod cromlechi wedi eu clirio dros y canrifoedd, mae’r siambrau claddu yn ddigon hawdd i’w hadnabod. Bu ymdrech i glirio siambr gladdu Bron Heulog a’r stori leol yw fod y chwiorydd Keating o Blas yn Rhiw wedi rhwystro’r gromlech rhag cael ei chwalu yn rhacs. ‘Detour’ diddorol bob amser yn y rhan yma o’r byd yw piciad draw i fynwent Llanfaelrhys i gofio am y Keatings a drws nesa iddynt Elsie Eldridge.

Saif cromlech Cefn Amwlch mewn cae ger troad Beudy Bigyn. Os am dynnu llun o gromlech borth nodweddiadol, anodd curo hon. Gwelir sawl siambr yn rhan o gynffon hir Tan y Muriau ar lethr deheuol Mynydd Rhiw ac heb os mae nhw gyd yn drawiadol ac yn gysylltiad unionryrchol a’r hynafiaid Neolithig.

Goroesi mae carreg, ac ar lethrau Mynydd Rhiw mae modd darganfod darnau bach o garreg sydd yn hollti yn debyg i callestr. Yr hyn sydd yn rhyfeddol yw fod amaethwyr Neolithig Llŷn wedi canfod y garreg yma a wedyn wedi cloddio amdano. Sial wedi ei effeithio gan ymwthiad folcanaidd sydd yn addas ar gyfer creu offer cerrig yma ar Fynydd Rhiw a chawn hyd i haenau o’r garreg ar lethr ogleddol a deheuol Mynydd Rhiw.

Nid hawdd yw canfod y ‘tyllau chwarel’ ac er iddynt gael eu hol-lenwi yn ystod y Neolithig mae’r nodweddion archaeolegol yma wedi goroesi ac i’w gweld hyd heddiw fel cylchoedd crwn rhyw 5medr ar draws ar y tir. Trefnwyd ymweliad o olion archaeolegol Mynydd Rhiw fel rhan o Ŵyl Archaeoleg Llyn ar Fawrth 1af eleni. Rhaid oedd canolbwyntio fel arweinydd y daith ac edrych yn ofalus ar wyneb y tir am yr olion. (Mae modd hyfforddi’r llygad i wneud hyn!)

Flynyddoedd yn ôl cefais y fraint o gynnal dosbarth Archaeoleg WEA yng nghanolfan Bryncroes. Un canlyniad o’r cyfarfodydd bwyiog hynny dros dymor y Gaeaf oedd rhannu gwybodaeth gyda trigolion y darn yma o Ben Llŷn. Proses ddwy ffordd. Rhannu yng ngwir ystyr y gair. Pawb yn dysgu. Canlyniad arall yn dilyn sawl blynedd o gynnal dosbarthiadau tebyg ym Mryncroes oedd magu cyfeillgarwch a pherthynas agos gyda’r gymuned leol,

Efallai fod y dosbarthiadau wedi dod i ben, ond tydi’r sgyriau a rhannu gwybodaeth heb ddistewi. Dros gyfnod clo llynedd cefais wahoddiad gan Catrin Williams i weld rhywbeth oedd hi wedi ddarganfod wrth gerdded Mynydd Rhiw. Fyny am dro a ni! Er na allaf fod yn gant y cant sicr, mae posibilrwydd fod Catrin wedi canfod cist fedd Oes Efydd. Felly ‘cyn-ddisgybl’ dosbarth nos oedd yn amlwg wedi bod yn gwrando yn astud. Catrin yn amlwg wedi hyfforddi ei llygaid i gadw golwg am bethau o dan y pridd.

Dyma’r gwerth yn yr elfen gymunedol ynde. Yn ogystal a’r cysylltiad amlwg fod pawb yn siarad Cymraeg. Parhau mae’r sgwrs. Parhau mae’r rhannu gwybodaeth. Parhau mae’r darganfod.

Yn ôl at ein taith gerdded ddiweddar (Mawrth 1af) y drefn oedd cael gadael ein ceir ym maes parcio Plas yn Rhiw a cherdded fyny’r allt am Eglwys Sant Aelrhiw gan groesi wedyn draw am gopa Mynydd Rhiw. Cyn cyrraedd yr eglwys rhaid oedd cyfeirio at gromlech Tan y Muriau wrth fynd heibio giat y tyddyn, ond doedd amser ddim yn caniatau i ni gerdded draw. A dweud y gwir doeddwn ddim yn rhy sicr os oedd ganddom ddigon o amser i gynnwys Ffynnon Aelrhiw gan fod cymaint o waith dringo o’n blaen.

Beth am bleidlais? Unfrydol! Roedd pawb am ymweld a’r ffynnon, nifer rioed di bod yno o’r blaen felly pleser mawr oedd cael cynnwys y ffynnon fel rhan o’n taith gerdded. Ysgogodd yr ymweliad a’r ffynnon a’r fynwent sgwrs am darddiad yr enw ‘Aelrhiw’. Y Rhiw yw’r pentref. Sant Aelrhiw sy’n rhoi ei enw i’r ffynnon a’r eglwys. Ond mae amheuaeth os mai Aelrhiw oedd enw y sant o gwbl. Beth yn union yw tarddiad yr enw?

‘Ael’ yw pen y bryn, ‘brow’ yn Saesneg. A’i disgrifiad sydd yma felly yn hytrach nac enw personol? Oes unrhyw bosibilrwydd fod y lleoliad yn ael y rhiw neu pen yr allt? Cwestwin yn unig. Does dim syniad genny fond mae’n werth rhannu hyn hefo darllenwyr Llafar Gwlad. Yn y byd Archaeoleg mae’n bwysig iawn fod yn barod i gydnabod na’d yw rhywun yn gwybod yr ateb bob amser. Fy ymateb bob tro yw – “cwestiwn da – dwi ddim yn gwybod yr ateb!”.

Un o ryfeddodau Mynydd Rhiw yw fod yma ddwy ffynnon sanctaidd ar lwybr y pererinion. Rydym newydd grybwyll Ffynnon Aelrhiw, ychydig i’r de o’r fynwent. Cawn hyd i’r ail ffynnon, Ffynnon Saint rhyw filltir i’r dwyrain, eto ar y llethr ond yn agosach i Bron Llwyd uwchben Porth Neigwl. Mae’r ddwy ffynnon wedi gweld gwaith adfer gyda waliau cerrig y neu hamgylchu.

Mae ychydig mwy o waith cerdded er mwyn cyrraedd Ffynnon Saint ond mae lleoliad y ffynnon ei hyn yn gwneud yr ymdrech yn un werth chweil. Gallwn sgwennu llawer llawer mwy am nodweddion archaeolegol Mynydd Rhiw. Mae yna gyfoeth o olion yma. O ran tirwedd ac o ran mynd am dro ac i gerdded dyma dirwedd lle mae rhywun yn gallu wirioneddol deimlo fod rhywun yn cerdded yn ôl mewn amser.

 

Ffynnon Saint

Ffynnon Aelrhiw

Crwydro Caernarfon, Llafar Gwlad 155

 

Rwyf wedi crwydro cymaint o amgylch tref Caernarfon a’i chyffiniau ac awydd cael hyd i ddarnau bach o hanes sydd efallai yn newydd i mi. Her bach – rwyf am ddarganfod pethau newydd.

Yr Alex yng Nghaernarfon yw fy man cychwyn. Rwyf gyferbyn a Morrisons (yr hen archfarchnad Safeways) a chyn safle gorsaf drenau Caernarfon. Estyniad i’r lein rhwng Caer a Chaergybi oedd gorsaf Caernarfon yn dyddio i 1850 a fe’i chwalwyd yn y 1970au. Does fawr o dystiolaeth heblaw’r plac ar wal allanol Morrisons. Tydi’r plac ddim y gorau chwaith – mae’n dathlu agor siop Safeways yn 1994 yn fwy na hanes yr orsaf.

Ond troi fy nghefn ar Yr Alex a Morrisons yr wyf am ei wneud gan fod un o gof-lechi Cyngor Ddinesig Caernarfon ar wal tŷ pen Stryd Rolant. Llechan i gofio am Dilys Wyn Williams yr arweinydd corawl sydd ar dalcen y tŷ. Yn ddiddorol iawn wrth ymchilio mwy i hanes Pafiliwn Caernarfon cefais hyd i record o’r cyngerdd olaf a Dilys oedd y cyfeilydd ar y noson. Fe gewch fwy o hanes Dilyn ar wefan historypoints.org

Wrth ei yrfa canu ddod i ben a thlodi yn gysgod parhaol, bu Llew Llwyfo yn byw yn Stryd Rolant yn y cyfnod oddeutu 1886. Cyfeirir at y sefyllfa drist gan Erwyl Wyn Rowlands yn y gyfrol Y Llew Oedd ar y Llwyfan (2001) wrth i Llwyfo ennill wobr ym Mhrifwyl Caernarfon “gan ddod ac ugain punt i aelwydd dlodaidd Stryd Rowland”. Does dim cof-lech i Llew Llwyfo yma eto nac yn wir yn Rhif 4 Gorllewin Twthill (Rock Cottage) lle bu Llwyfo yn byw am gyfnod.

Ar ben allt serth Stryd Rolant mae llwybr troed (braidd yn fler a braidd yn fwdlyd) yn arwain tu cefn i dai Lon Ddewi ac o dan bryn Twthill, gan ddod allan ar Lon Sydney. Oddi yma detour bach dau funud a mae modd cael cip olwg ar Gerrig yr Orsedd 1959 yn y cae ar ymyl England Road South a Lon Priestly.

Llwybr troed ddigon cul a serth sydd yn cysylltu England Road South a Lon Warefield sydd yn denu fy sylw nesa. Ar waelod y llwybr ger Lon Warefield mae cof-lech arall. Cofnodwyd fod y llwybr troed ar agor i’r cyhoedd yn 1900 gan William Farren Esq. Sylwais fod yna William Ignatius Farren o’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig wedi colli ei fywyd ym 1918 ar y Gofeb Rhyfel ar Maes Caernarfon. A’i yr un dyn yw hyn? Mae angen mwy o ymchwil.

Rhaid ymlwybro lawr allt at y gyffordd rhwng Lon Warefield a Lon Ddewi wedyn a chraffu i weld hen giat haearn yr Eye & Cottage Hospital. Gwelwn enw’r ysbyty mewn ffram o fwa haearn dros pileri yr hen fynedfa. Bellach mae’r giat wedi cau a gan fod y coed yn uchel, nid hawdd yw gweld y gwaith haearn o gwbl. Maes y Bwthyn yw’r stad o dai newydd sydd wedi cymeryd lle yr ysbyty. Ger y troad i mewn am y stad mae wal frics terracotta gyda’r arwydd ‘Carnarvon Cottage Hospital’. Mae’n debyg mai’r ‘Carnarvon Cottage Hospital’ oedd yr enw rhwng 1888 a 1955 a wedyn y ‘Caernafon Eye & Cottage Hospital’ o 1960 hyd 1981.

Rhed Lon Ddewi i Cae Gwyn, un ffordd hir o dai modern. Sylwais ar bedair cof-lech gwahanol. Mae’r Gymdeithas Ddinesig wedi bod yn brysur yn cydnabod a dathlu mawrion tref y Cofis. Ar bostyn giat Iscraig, Lon Ddewi, mae cof-lech William Morris (1899-1979) awdur, bardd, Prifardd ac Archdderwydd. Cyfaill i Hedd Wyn, mae’n debyg fod cymeriad Morris yn ymddangos yn y ffilm ‘Hedd Wyn’ (1994). Gyda’i awdl Ogof Arthur y cipiodd y gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Castell-nedd (1934).

Yr ail gof-lech ar Lon Ddewi yw’r un i gofio am y gyfansoddwraig Dilys Elwyn Edwards. Ymhlith cyfansoddiadau Dilys roedd trefniant cerddorol o soned R. Williams Parry Mae Hiraeth yn y Môr a chyfansoddiadau gwreiddiol fel Caneuon Y Tri Aderyn sydd wedi cael ei recordio gan artistiaid poblogaidd fel Charlotte Church ac Aled Jones. Bu ei gŵr, Elwyn, yn weinidog yn yr Eglws Bresbyteraidd yng Nghymru ar y Maes yng Nghaernarfon – adeilad o ddiddordeb pensaerniol heb os.

Val Feld (1947-2001) AC Llafur dros Ddwyrain Abertawe yw’r plac nesa ar ein dro bach ar hyd Llys Gwyn. Yma ym Mhen-y-Bryn oedd cartref Val yn ystod ei phlentyndod. Yn ogystal a fel AC rydym yn cofio am waith powysig Val fel un o sylfaenwyr Shelter Cymru.

Craig Wen, cartref Ellis William Davies yr Aelod Seneddol Rhyddfrydol, yw lleoliad y plac olaf (4dd) ar y darn yma o’n taith. Ar adain-chwith y Blaid Rhyddfrydol bu i Davies wrthwynebu rhai o bolisiau Lloyd George yn ystod y Rhyfel Mawr, Bu’n aleod Rhyddfrydol dros adran Eifion yn Sir Gaernarfon a hefyd Sir Ddinbych. Bu farw yn iGogledd Cymru cyn cael ei ethol i San Steffan. Dyma lu o gysylltiadau diddorol hefo hanes Caenarfon, Gwynedd, y chwareli llechi a Lloyd George.

Ar derfyn cul-de-sac ar ochr ddwyreinol Llys Gwyn mae un o ryfeddodau yr ardal hon o Gaernarfon. Yn wir, rwyf wedi cael cryn drafferth cael hyd i wybodaeth pellach am y tŵr carreg sydd yn codi ei ben yn gellweirys dros yr holl dai modern. Prin bydda rhywun yn sylwi. Edrychai fel ‘folly’. Does dim yn gwneud synnwyr. Meddyliais ei fod efallai yn hen adeilad fferm cyn codi stad tai Llys Gwyn ond y stori dwi wedi ei cael gan rhywun lleol uw mai tŵr neu stiwdio ar gyfer artist neu arlunydd yw hwn. Unwaith eto rwyf angen gwybod mwy.

Gan droi yn ôl at Ffordd y Gogledd mae rhywun yn dod ar draw un o’r arwyddion Croeso Caernarfon gyda llun o’r castell ar floc concrit. Fel arbrawf ‘seicoddaearyddol’ fe gerddais i weld bob un ohonnynt cwpl o flynyddoedd yn ôl. Mae un ar gyrion y dre ar bob ffordd i fewn i Gaernrfon, o Bontnewydd, o Waunfawr, o Lanberis, o Fethel ac o Fangor. Chwech i gyd.

Fy rhyfeddod bach diddorol olaf ar fy nhaith yw Gerddi Menai. Wedi hen ddiflannu mae’r gerddi o dan y datblygiadau tai ond mae rhan o wal y gerddi caeëdig (walled garden) yn dal i sefyll a hefyd y ‘ffenestr siop’. Sportsman Cottage yw’r enw ar weddillion yr adeilad ac unwaith eto o sgwrsio hefo rhywun lleol y stori gefais oedd fod modd prynu cynnyrch o’r ardd yma ar un adeg.

Drwy gyfuno elfennau o daith hanes a seicoddaearyddiaeth mae modd gweld a darganfod cymaint mwy. Nawr, mae angen mwy o wybodaeth!