Colofn Archaeoleg Llafar Gwlad 131 RM

Un o’r pethau sydd yn dod a gwen i’m wyneb wrth drafod archaeoleg, yw esbonio i bobl fod cymaint da ni ddim yn ei wybod. Hynny yw, mae darnau o’r jig-so ar goll, a nes fod rhywun yn darganfod y darn nesa, bydd rhaid cydnabod fod rhan o’r ‘stori’ ar goll. Wrth reswm mae modd damcaniaethu, ond yn ddelfrydol mae’r bennod nesa yn cael ei sgwennu yn sgil y darganfyddiad nesa. Er cymaint rydym yn ei wybod am y cyfnod Rhufeinig yma yng Nghymru, dyma chi bennod arall yn ein hanes lle mae darnau sylweddol o’r jig-so ar goll.

Engraifft da o hyn, yw fod yr union fan lle croesodd Suetonius Paulinus y Fenai yn y flwyddyn 60 oed Crist yn parhau i fod yn ddirgelwch. Oes, mae gan sawl un eu damcaniaeth, ond profi hynny yw’r gamp. Suetonius Paulinus oedd yn arwain yr ymosodiad ar gadarnle’r Derwyddon, sef Ynys Mon, ac heblaw am ysgrifau’r hanesydd Rhufeinig, Tacitus, prin iawn yw’r dystiolaeth archaeolegol am hyn oll. Cymhlethir hyn oll gan fod yr ymgyrch yn un gwta gan fod Suetonius wedi gorfod dychwelyd i dde-ddwyrain Lloegr i ddelio gyda gwrthryfel Buddug. Prin iawn felly yw’r olion Rhufeinig o’r flwyddyn 60 yng ngogledd Cymru a’r caerau rydym yn eu hadnabod heddiw yw rhai sydd yn perthyn i ymgyrch Agricola yn y flwyddyn 77 oed Crist.

Ac eto, o bosib, gan roi pwyslais ar ‘o bosib’, fe all dadlau fod y gwrthrychau milwrol gafwyd eu hoffrymu yn y llyn neu gors sanctaidd ger safle presenol RAF Valley (Llyn Cerrig Bach) yn cynrychioli’r unig dystiolaeth go iawn o fodolaeth y Derwyddon a’u defodau. Os yn wir, fod y Derwyddon yn addoli ymhlith y coed derw neu’r llwyni, fydd yna ddim tystiolaeth archaeolegol o safle felly wedi parhau.

Ond dyma ni, 2015, a dyma ddarn arall o’r jig-so yn dod i’r amlwg wrth i archaeolegwyr o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd wneud darganfyddiadau pwysig iawn am hanes y Rhufeiniaid yng Nghymru a hynny ar Ynys Mon. Daeth y darganfyddiadau hyn i’r golwg, nid trwy gloddio archaeolegol arferol, ond gydag offer electronig. Mae offer arolwg geoffisegol yn adnabod mân amrywiaethau yn nodweddion magnetig y pridd ac yn caniatau i archaeolegwyr lunio map o’r olion claddedig, a hynny heb gyffwrdd mewn rhaw.

 Y darganfyddiad diweddaraf yw caeran Rufeinig fechan ger Cemlyn yng ngogledd Ynys Môn. Tynnwyd sylw’r archaeolegwyr at y safle gan Mary Aris, hanesydd lleol sydd yn tynnu lluniau o’r awyr,  wedi iddi sylwi ar siâp crwn mewn cnydau ar fryncyn isel sydd yn edrych dros arfordir Môn.

Derbyniodd Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd gyllid gan Cadw i wneud arolwg geoffisegol o’r safle. Cynhaliwyd yr arolwg gan David Hopewell, ac adroddodd yntau fod y canlyniadau yn rhyfeddol o glîr gan ddangos amlinelliad digamsyniol o gaeran Rufeinig, gydag argoelion o adeiladau petryal oedd mae’n debyg yn farics ar gyfer y milwyr. Gwelir caeranau fel rhain, sydd yn llai na’r caerau Rhufeinig arferol, mewn mannau arwyddocaol  ar ffyrdd Rhufeinig, neu mewn mannau addas ar gyfer gwylio. Amgylchir y gaeran gan ffôs gron, rhywbeth nas gwelwyd yn unman arall yng Nghymru. Ond darganfyddwyd enghreifftiau tebyg ar arfordir gogleddol Dyfnaint, ble tybir fod coelcerthi ar gyfer anfon negeseuon yn cael eu cynnau oddi mewn i’r clostiroedd. Credir fod y gaeran hon yn dyddio o’r ganrif gyntaf Oed Crist.

Mae’r darganfyddiad hwn yn arbennig o gyffrous gan mai dyma’r safle milwrol Rhufeinig cynnar cyntaf i’w ganfod ar Ynys Môn. Cafwyd disgrifiad lliwgar iawn o ymosodiad y Rhufeiniaid ar Ynys Môn gan y seneddwr a’r hanesydd Rhufeinig Taciutus, ond hyd yma ni fu unrhyw dystiolaeth o gaerau na ffyrdd ar yr Ynys. Mae Hopewell yn gobeithio bydd y darganfyddiad hwn yn arwain at eraill. Fel rheol byddai oddeutu 15-20 milltir rhwng y caerau a’r caeranau, sef gwaith diwrnod o gerdded, ac fe’u cysylltwyd gyda ffyrdd. Os fell, mae’n bur bosib fod caer arall yn barod i’w darganfod rhywle yng nghanol Môn.

Dyma’r diweddaraf o sawl darganfyddiad wnaethpwyd gan dîm arolwg geoffisegol Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yn ystod y degawd diwethaf. Ymysg y darganfyddiadau cyffrous eraill, mae’r dreflan Rufeinig sifil gyntaf i’w chanfod yng nogledd Cymru - ar lan y Fenai - yn ogystal â threflannau, ffyrdd ac adeiladau eraill o amgylch caerau Rhufeinig led-led Cymru nas gwyddid amdanynt o’r blaen.

Rydym yn cyfeirio heddiw at y dreflan sifil Rufeinig hon ar lan y Fenai fel ‘Tai Cochion’ am y rheswm syml fod y safle wedi ei darganfod ar gaeau fferm Tai Cochion, ond fel gwyddir pobl Mon, mae rhan o’r dreflan hefyd yn ymestyn o dan gaeau fferm Trefarthen, felly rhyw hap a damwain oedd dewis yr enw ‘Tai Cochion’ ar y safle.

Y tebygrwydd gyda’r dreflan sifil hon yw ei bod yn gwasanaethu’r gaer Rufeinig dros y Fenai yn Segontium (Caernarfon) a bod cysylltiad masnachol agos rhwng y ddwy safle. Ynys Mon (Mon Mam Cymru) sydd a’r tir amaethyddol gorau yn yr ardal a byddai angen llawer o gynnyrch amaethyddol i fwydo’r milwyr yn Segontium er engraifft. A yw hi’n rhesymol awgrymu felly fod y dreflan sifil hon gyda swyddogaeth masnachol – a’i hon oedd y pentref marchnad gyntaf ar Ynys Mon?

Cafwyd hyd i adeiladau a gwrthrychau oedd yn awgrymu statws weddol uchel a bywyd ddigon moethus gan y rhai a drigai yn y dreflan hon. Awgrymir hefyd o’r gwrthrychau fod y dreflan wedi ei sefydlu erbyn ddechrau’r ail ganrif oed Crist – sydd mewn gwirionedd o fewn ugain mlynedd i’r concwest Rufeinig, Doedd dim awgrym o gwbl fod y dreflan sifil wedi ei hamddiffyn – nid caer oedd hon (doedd dim awgrym o ffosydd amdifynnol) – felly mae’n rhaid ein bod yn edrych ar sefyllfa lle roedd yna sefydlogrwydd cymdeithasol ac economaidd yn yr ardal.

Efallai fod amaethwyr Mon wedi sylweddoli fod yn haws gwerthu nwyddau a chynyrch  i’r Rhufeiniaid na cheisio eu hymladd. Rydym yn gwybod fod y Rhufeiniaid o dan y drefn a chyfnod Pax Romana yn ddigon hapus i gadw’r heddwch ac i gynnwys rhai o’r arferion a hyd yn oed Duwiau brodorol i’r perwyl hynny. Pwysigrwydd darganfyddiad Tai Cochion felly yw ail sgwennu’r hanes, gan awgrymu fod yna sefydlogrwydd o fath yn weddol fuan ar ol y concwest Rhufeinig yma yng ngogledd Cymru.

Mae Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd wedi cynnal ail arolwg gyflawn o’r ffyrdd Rhufeinig yn y fro, gan wneud sawl darganfyddiad newydd. Cyhoeddwyd y canlyniadau yn y llyfr poblogaidd :  Roman Roads in North West Wales. Gellir sicrhau manylion pellach am y gaeran, am y llyfr ac am waith Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ar eu gwefan :  www.heneb.co.uk

'Save Old Oswestry' Herald Gymraeg 24 Chwefror 2016

Bryngaer ‘Hen Groesoswallt’, dyma un o’r bryngaerau mwyaf trawiadol ar Ynysoedd Prydain ac un amlwg iawn i deithwyr ar hyd yr A5 wrth iddynt gyrraedd cyrion dwyreiniol Croesoswallt. Maint y gaer yw un o’r pethau mwyaf amlwg amdani, 40 o erwau, a’r ffosydd  a’r cloddiau anferth sydd yn ei hamddiffyn a’r ffaith ei fod mewn cyflwr mor dda hyd at heddiw.

Maddewuch i mi yma am groesi Clawdd Offa, sydd yn rhedeg ychydig i’r gorllewin o’r gaer rhwng pentrefi Selattyn a’r Waun , ond doedd dim ffasiwn beth a Chlawdd Offa na unrhyw ffin rhwng Cymru a Lloegr pan godwyd y gaer yma yn ystod yr Oes Haearn (800cyn Crist – 43 oed Crist), a mae hi mor agos i Gymru ….. felly rwyf am ei thrafod yr wythnos hon.

Rheswm arall dros ei thrafod yw’r gwrthdystio diweddar (2015-16)  yn erbyn datblygu tai yng nghyffuniau’r gaer gan grwp ‘Save Old Oswestry’, rhywbeth sydd wedi dangos faint o gefnogaeth sydd ymhlith y werin bobl dros warchod eu treftadaeth.

Mae’n ymddangos fod y werin bobl bellach yn gorfod gwrthdystio a llenwi deisebau os am gael yr awdurdoadau i werthfawrogi beth yw ‘gwerth’ treftadaeth. Yn agosach i gartref mae bwriad Cyngor Gwynedd i arbed cwta £27,000 drwy dorri eu cyfraniad blynyddol tuag at gostau rhedeg Amgueddfa Lloyd George (yn yr union flwyddyn lle bydd rhywun yn cydnabod canmlynedd ers i Lloyd George  fod yn Brif Weinidog) wedi peri i’r hanesydd Dan Snow ymateb “What other civilised country would allow the childhood, formative home of one of its greatest leaders to shut? Save Lloyd George Museum”.

Y neges felly yw, deffrwch bobl! Os da ni ddim yn deffro bydd ein treftadaeth yn diflannu, byddan yn dlotach o ran ein Hanes heb son am yr effaith negyddol economaidd. Rhaid dangos fod y pethau yma yn bwysig. Dyma yn union sydd yn digwydd gyda ymgyrch ‘Save Old Oswestry’ ar hyn o bryd.

Gan fod ‘Hen Groesoswallt’ yn gaer mor enfawr, y tebygrwydd yw ei bod yn un o brif safleoedd un o’r llwythi yn y rhan yma o’r byd. Cwestiwn arall yw pa lwyth yn union fydda yma gan ein bod ar y ffin rhwng diriogaeth llwyth yr Ordoficiaid (canolbarth Cymru) a’r Cornovii (Swydd Amwythig / rhan o Swydd Gaer). Awgrymai’r Athro Barry Cunliffe fod y caerau mawr yma ar hyd y ffin bresennol yn debycach i fryngaerau de Lloegr, er nid yw hyn yn profi pa lwyth fyddai wedi adeiladu ond yn hytrach fod yna gysylltiadau rhwng pobloedd yr ardal a llwythi de Lloegr,

Rydym hefyd yn gwybod fod pobl wedi byw yma yn ystod y cyfnod Neolithig oherwydd i archaeolegwyr gael hyd i ddarnau o gallestr a bwyell garreg yma, ond rhywbryd ar ddiwedd yr Oes Efydd neu ddechrau Oes yr Haearn gwelwn y datblygiad o’r fryngaer ar y safle.

Credir fod oleiaf pedwar cyfnod gwahanol o adeiladu i’r gaer gan i’r archaeolegydd William Varley gloddio yma yn ystod 1939 ac awgrymodd ei waith cloddio fod y cloddiau a’r ffosydd wedi eu hychwanegu a’u atgyweirio dros gyfnod o amser. Mae hyn yn batrwm ddigon arferol mewn bryngaerau, defnydd dros gyfnod o amser ac ychwanegiadau dros y cyfnod. Yn aml ceir amddiffynfeydd syml i ddechrau yn amgylchu safle a wedyn ychwanegiadau mwy sylweddol.

Yn achos Old Oswestry mae’n ymddangos fod y cyfnodau olaf (Cyfnod 3 a 4) yn cynnwys y pyllau / pydewau anferth ar yr ochr orllewinol i’r gaer a wedyn ychwanegwyd dwy linell arall o gloddiau o amgylch y gaer. Heb os roedd elfen amddiffynnol yn hyn ôll, ond does dim angen cymaint a hynny o gloddiau a ffosydd i wneud safle fel hyn yn ddiogel rhag unrhyw elyn. Felly mae’n rhaid fod rhyw elfen gofadeiladol yn ymwneud a statws a datganiad o gyfoeth neu’r statws hynny yn rhan o’r holl waith adeiladu yma.

Awgrym arall sydd wedi cael ei wneud yw fod rhai o’r llociau mewn bryngaerau yn gysylltiedig a chadw anifeiliaid fel defaid, gwartheg a moch - yn sicr roedd eu hanifeiliad yn bwysig iddynt o ran bwyd a dillad ond hefyd o ran yr economi fel roedd eu cnydau. Byddai masnach yn ganlyniad o ddigon o gynnyrch.

Oddifewn i’r gaer byddai’r trigolion wedi byw mewn tai crynion a cheir awgrym o awyrluniau fod ei caeau yn ymestyn o amgylch y gaer. Amaethyddiaeth fydda’r economi pryd hynny wrth reswm.

Dros y penwythnos daeth dros 350 o bobl i gymeryd rhan mewn ‘digwyddiad’ yn ‘Hen Groesoswallt’ er mwyn dangos eu gwrthwynebiad i gynlluniau i ddatblygu tai yn y caeau o amgylch ochr ddwyreiniol a deheuol y gaer. Os bydd hyn yn digwydd bydd y dirwedd o amgylch y gaer yn cael ei newid yn llwyr. Bydd yr olygfa yn newid yn llwyr. Nid caeau yn ymestyn draw dros wastadeddau Sir Amwythig fydd i’w gweld on stadau tai.

Does neb o’r ymgyrchwyr yn gwrthwynebu’r ffaith fod angen mwy o dai fforddiadwy, ond pam eu hadeiladu yn ymyl un o henebion pwysicaf Ynysoedd Prydain? – a rydym yn son am y cae drws nesa nid caeau ar y gorwel. Fydda hyn ddim yn digwydd yng Ngor y Cewri, felly pam yma?

Dros y penwythnos amgylchwyd y gaer gan  bobl sy’n poeni. Tynnwyd llun o’r awyr gyda pawb wedi eu trefnu ar ffurff llythrennau ‘Hands Off Old Oswestry Hillfort’. Roedd pobl o bob oed yma, pobl o bob cefndir ond beth oedd yn galonogol oedd y ffaith fod 350 wedi mynychu er mwyn dangos eu cefnogaeth.

Dyddiau Olaf Glyndwr, Herald Gymraeg 17 Chwefror 2016

Un o’r cwestiynau mawr o ran Hanes Cymru yw beth yn union ddigwyddodd i Owain Glyndŵr yn ystod ei ddyddiau olaf, sef y blynyddoedd hynny yn arwain at fis Medi 1415 (pryd tybir iddo farw). Ac o hyn, mae dau gwestiwn mwy penodol yn codi, yn gyntaf lle treuliodd ei flynyddoedd olaf ac yn ail yn lle ei claddwyd?

Fel gyda’r brenin Arthur, mae’r ‘dirgelwch’ wedi atgyfnerthu’r ‘chwedl’ fod Owain Glyndŵr rhywsut, rhyw ddydd, am atgyfodi o rhyw ogof neu’i gilydd a dod (ar ei geffyl gwyn) i’n hachub unwaith eto. Ffantasi llwyr Cenedlaetholwyr oedd wedi colli’r frwydr ond ddim am anobeithio – a hynny (hyd at heddiw??) dros y canrifoedd ers 1415!

Efallai fod cenedl angen ei fytholeg a’i arwyr, a does dim dadl fod cenedl angen ei hanes (sydd wedi ei sgwennu o safbwynt y genedl yn hytrach na’r gorchfygwr) ond credaf hefyd fod cenedl angen hanes sydd yn seiliedig ar rhywbeth heblaw ffantasi. Dyma groesawu felly llyfr rhagorol Gruffydd Aled Williams ‘Dyddiau Olaf Glyndŵr’ sydd yn dod a’r holl dystiolaeth ynglyn a dyddiau olaf Glyndŵr at eu gilydd o fewn un clawr.

Ond yn bwysicach byth, mae Gruffydd Aled Williams wedi pwyso a mesur gwerth y ffynonellau a dadansoddi yn ofalus unrhyw ganlyniadau y gallwn eu hawgrymu a pha rai y gallwn eu di-ystyru yn llwyr. Un damcaniaeth sydd yn cael ei chwalu’n rhacs gan Williams yw’r ffantasi llwyr (fy ngeiriau i) fod y llun enwog hwnnw yng Nghwrt Llan-gain, Swydd Henffordd, yn ddarlun o John of Kent / Siôn Cent / Owain Glyndŵr.

Ru’n un o’r tri felly, y tebygrwydd yw mai Sain Sierôm yw’r cymeriad yn y llun, gyda ei wisg cardinal, a fod y llun gan arlunydd o’r Iseldiroedd wedi ei beintio rhwybryd yn ystod ddiwedd y 15fed ganrif. Nonsens pur yw’r myth a’r dryswch (cyfleus) rhwng Kent / Caint a Glyndŵr. Cofiwch mae’n denu pobl at Gwrt Llan-gain ond does dim sail o gwbl i’r peth.

Rhy garedig yn fy marn i, yw beirniadaeth Williams o’r rhaglen hynod anffodus honno ddarlledwyd ar S4C rhyw Fawrth 1af, yn honni eu bod wedi darganfod / ail-greu wyneb Glyndŵr. Eto nonsens pur a chamarweiniol – mae pobl yn dal i gredu fod rhyw gysylltiad rhwng y llun a Glyndŵr, sydd ond yn cadarnhau pa mor bwerus yw rhywbeth ar y sgrin fach (neu mewn print).

Bu Williams yn rhoi sgwrs ym Mhrifysgol Bangor wythnos yn ôl a roedd yr ystafell yn orlawn o fyfyrwyr, academyddion canol oesoedd, beirdd, archaeolegwyr ac ambell un o’r cyfryngau. Profwyd fod Glyndŵr yn dal i ddenu hyd yn oed os oedd yn anodd / amhosib profi lle yn union gafodd OG ei gladdu.

Yn iaith yr academyddion, ‘cyflwyno papur’ oedd Williams yn hytrach na “rhoi sgwrs” ac ofnais y byddai gwrando ar rhywun yn darllen am awr yn drech o ran dilyn pethau.I’r gwrthwyneb, fe siaradodd Williams yn hollol glir a phwyllog ac hawdd oedd ei ddilyn ac hawdd oedd dilyn trywydd y ddadl. Cyflwynwyd y dystiolaeth ddogfennol a’r lleoliadau dan sylw fel Monnington Straddle, Monnington-on-Wye, Croft Castle a Lawton’s Hope ac os deallais yn iawn roedd lleoliadau fel Kimbolton yn cael ychydig mwy o bwyntiau positif  na’r amlwg Gwrt Llan-gain a’i dwr a’i ystafell Glyndŵr (ffug).

Yn ei gyflwyniad i’r ‘papur’gan Williams,  fe awgrymodd Huw Pryce o Brifysgol Bangor fod y llyfr Dyddiau Olaf Glyndwr yn astudiaeth academaidd gwerthfawr, a does dim modd anghytuno a Pryce yn hyn o beth, ond lle mae Williams wedi llwyddo (a lle mae cymaint o’r byd academaidd wedi methu) mae o wedi sgwennu llyfr sydd yn ddealladwy i’r dyn cyffredin.

Darllenwch y llyfr achos mae Williams wedi cyflwyno’r dadleuon yn wrthrychol a mor ffeithiol gywir a sydd yn bosib ar hyn o bryd gyda’r gwaith ymchwil mae o wedi ei gynnal.

Y Castell, S4C Herald Gymraeg 10 Chwefror 2016

Castell Ewloe.

Petae rhaid rhoi ‘gair o gyngor’ i Lucy Worsley, Dan Snow,  Bettany Hughes , Mary Beard, Julian Richards, Tony Robinson, Alice Roberts, Kate Williams, Roy Strong, Neil Oliver a’r gweddill mae’n debyg mae’r cyngor fyddai “peidiwch a dysgu Cymraeg, achos fydd na ddim gwaith i chi”.

Er fod pob un o’r uchod hefo gyrfa tu allan i’r Cyfryngau mae’r cyfan bellach yn wynebau cyfarwydd a rheolaidd ar y teledu. Rwyf yn pwysleisio rheolaidd. Petae unrhywun o’r uchod yn siaradwyr Cymraeg prin fyddai’r cyfloeoedd o ystyried y diffyg amlwg o ran rhaglenni hanesyddol ac archaeolegol ar y Cyfryngau Cymraeg. Fel dywedodd rhywun llawer mwy craff na fi (a hynny cyn iddynt feddwl am ddysgu Cymraeg) ‘don’t give up the day jobs’.

Rhai blynyddoedd yn ôl, roedd llygedyn o obaith gyda rhaglen fel ‘Darn Bach o Hanes’ o ddatblygu cyflwynwyr (talent) newydd a chael gwynebau llai cyfarwydd ar S4C ond buan iawn gwelodd goridorau Parc Ty Glas yn well. Fe gollwyd cyfle i feithrin talentau fel Gwennan Schiavone a Rhodri Llwyd Morgan.

Felly dyma ni heddiw, a rhaid canmol comisiwn i rhaglen Y Castell ar S4C, a’r ffaith fod yma gyflwynydd deallus, brwdfrydig, gymharol ‘newydd’ yn Jon Gower.Sgwennu mae Gower fel arfer ond o wylio Y Castell mae’n amlwg fod potensial yma i ni ddechrau adfer ychydig ar ddiffaethwch y blynyddoedd diweddar. Braf cael wyneb newydd ar y sgrin a rhywun sydd yn ddeallus. Ond o ran S4C mae angen mwy ohonnynt, mae angen creu bwrlwm o ran Hanes Cymru – dychmygwch dim ond Lucy Worsley yn Lloegr.

Rwan mae trafod cestyll yn faes anferth a fy nheimlad oedd fod y cynhyrchwyr yn trio gwasgu gormod i mewn i un rhaglen. Edrychwch ar raglenni David Attenborough ar sut mae modd cyflwyno stori yn bwyllog, gyda dechrau a diwedd – a fod y gwyliwr wedyn yn gallu deall beth yw’r stori. Roedd rhaglen ddiweddar Attenborough ar y deinasor yn yr Arianin yn rhagori yn hyn o beth ac Attenborough yn cymeryd pwyll i’n hatgoffa fel gwylwyr beth oedd y canlyniadau a gyda diweddglo amlwg I’r rhaglen.

Os am fod yn feirniadol am eiliad,  teimlais fod cyflwyniad gor-hir i rhaglen Y Castell – roedd gwir angen dechrau’r rhaglen a roedd y synnau cefndir o ddrymiau rythmig yn ystrabebol tu hwnt a felly hefyd ar adegau y sgriptio.

 Pan roedd Gower yn cael bod yn fo ei hyn, yn cyflwyno yn naturiol gyda llai o ‘sgriptio’ roedd rhwyun yn gweld cymeriad gall rhwyun ddechrau uniaethau a fo. Gadewch i Gower gael ei lais ei hyn!

O ran y cynnwys byddwn wedi mwynhau gweld rhaglen gyfan yn canolbwyntio ar y Cestyll Cymreig, yn enwedig rhai Gwynedd a Deheubarth.Collwyd cyfle i fanylu ar y tyrrau Siap-D (cromfaol) sydd mor nodweddiadol o gestyll tywysogion Gwynedd. Gyda haneswyr fel Hugh Brodie a David Stephenson newydd gyhoeddi bapurau am gestyll tywysogion Gwynedd mae digon i’w drafod yma – a byddai hyn i gyd yn newydd i’r gwylwyr.

Mae damcaniaethau newydd gan Spencer Smith ar Gastell Dolbadarn fyddai wedi ychwanegu yn fawr at ein dealltwriaeth o’r cyd-destyn Cymreig ac roedd wir angen gwahaniaethu rhwng adeiladwaith yr Arglwydd Rhys a’i fab Rhys Grug wrth drafod cestyll Deheubarth

Hawdd fyddai llenwi rhaglen arall ar gestyll Edward I heb son wedyn am gestyll y Mers, ac eto byddai cyfle yma drwy ganolbwyntio i fanylu ar gyd-destyn y Concwest o gyfnod y Normaniaid hyd at y flwyddyn dyngedfennol honno ym 1282.

Felly rhaglen i’w chanmol heb os, ond fod trio gwneud gormod o fewn yr awr yn gwneud hi’n anodd dilyn y stori. Does dim o’i le hefo cadw pethau yn syml ac yn ddealladwy – dydi hynny ddim yn cyfaddawdu ar y sylwedd.

Tai Herbert Luck North, Herald Gynmraeg 3 Chwefror 2016

Un o fy hoff lyfrau yw The Old Churches of Snowdonia gan Harold Hughes a Herbert Luck North. Dyma chi lyfr, a gyhoeddwyd ym 1924, sydd yn cofnodi eglwysi ardal Eryri gan gynnwys Penmon. Arllechwedd, Arfon a Beddgelert fesul plwyfi. Felly cawn wybod am eglwysi mor amrywiol a Phenmon yn y dwyrain,  Llanfair is Gaer (rhwng Caernarfon a’r Felinheli) hyd at Llanaelhaearn yn y gorllewin a thrwy Ddyffryn Conwy hyd at Dolwyddelan.

Hanfodol yw’r disgrifiad gorau o lyfr o’r fath, hanfodol ar gyfer unrhywun sydd a diddordeb yn ein hen eglwysi. Llyfr arall a gyhoeddodd North oedd The Old Cottages of Snowdonia (1904), llyfr rwyf yn dal i chwilio amdano. Does syndod felly mae pensaer oedd Herbert L.North wrth ei waith

Ganed ef yng Nghaerlŷr  ym 1871 ond symudodd ei deulu i fyw i Lanfairfechan yn gynnar yn y 1880au. Er iddo fynychu Coleg Iesu yng Nghaergrwant a threulio amser wedyn yn gweithio gyda’r pensaer enwog Edwin Lutyens dychwelyd yn ôl i Lanfairfechan wnaeth North er mwyn sefydlu ei bractis ei hun ym 1901.

Yn fuan ar ôl graddio bu North yn ddisgybl gyda Henry Wilson, pensaer oedd yn flaenllaw iawn ym myd ‘Celfyddyd a Chreft’ a dyma sut rydym yn tueddu i gofio am North, fel un o ffigyrau amlwg ‘Celfyddyd a Chreft’ yng ngogledd Cymru ar ddechrau’r 20fed ganrif.

Efallai mae’r lle gorau i ddechrau gwerthfawrogi pensaerniaeth Herbert L.North yw ‘The Close’ yn Llanfairfechan. Yma cawn y tŷ cyntaf i North ei gynllunio, hwn ydi’r tŷ cyntaf yn ‘The Close’ o’r enw Bolnhurst a adeiladwyd ym 1898. Ceir cyfanswm o 25 o dai yma a phob un heblaw Carreg Lwyd wedi eu cynllunio gan North. Ei fab yng nghyfraith (a’i bartner yn y practis) Percelval Padmore oedd yn gyfrifol am Carreg Lwyd yn dilyn marwolaeth North ym 1941.

Adeiladwyd y tai yn ‘The Close’ a’r dir oedd ym meddiant ei deulu rhwng 1898 a 1940 a gwelir datblygiad yn y tai wrth i North ddatblygu a meistrioli ei grefft. Adeilad arall gynlluniodd North yw Neuadd yr Eglwys, a dyma fan cychwyn addas ar gyfer mynd am dro o amgylch ‘The Close’. Gallwch gael manylion am y tai a lle i’w gweld ar safle we historypoints.org

Os am fynd am dro, byddai’n syniad lawrlwytho’r teithiau o amgylch Llanfairfechan ar historypoints.org fel fod rhywun yn gallu dilyn ei drwyn gyda ychydig gwell syniad o beth yw beth. Os am grwydro heb gyfarwyddiadau mae’r ffordd un-ffordd o amgylch ‘The Close’ oleiaf yn dod a rhywun yn ôl at Neuadd yr Eglwys (Institiwt).

Rhai blynyddoedd yn ôl bellach cefais y fraint o weithio ar dacluso recordiad o Clough Williams-Ellis yn darlitho ar fwrdd llong ar ei ffordd adre o Seland Newydd. Recoriad oedd gan Robin Llywelyn oedd hwn  a ryddhawyd wedyn ar CD gan Portmeirion, ond wrth wrando ar Clough yn ‘damcaniaethu’ roedd darn ofnadwy o ddiddorol (darn oedd yn ysbrydoli rhywun) yn sôn am bwysigrwydd cynllunio trefol a phwysigrwydd gerddi cysylltiedig.

Dyma’r math o syniadaeth drosglwyddodd North i dirwedd Llanfairfechan gyda ‘The Close’ , gyda popeth yn gweddu, popeth i bwrpas, popeth yn ei le. Wrth grwydro heibio’r tai mae rhywun yn gweld fod yr holl drefn yn un bwriadol er fod hyn yn amlwg yn ffrwyth blynyddoedd o waith.

Ychydig i fyny’r allt o ‘The Close’ (rhaid dringo i gopa Lôn Newry) mae un o gampweithiau arall North, sef porthdy Newry a godwyd ar gyfer C.W. May-Massey ym 1906.  Ty aml-ochrog yw hwn ar ochr y ffordd ger y fynedfa i Blas Heulog. Deallaf fod y porthdy newydd ei werthu, felly mae rhywun yn byw yno.

Ar safle we ‘Casgliad y Werin’ neu yn llyfr hyfryd Wakelin a Griffiths, ‘Trysorau Cudd, Darganfod Treftadaeth Cymru’ (2008) cawn weld dyluniad Herbert L. North o borthdy Newry. A dweud y gwir, wrth grwydro Llanfairfechan mae mor amlwg fod cynllunio North yn ychwanegu at y dirwedd a fod y stadau tai modern yn edrych yn llawer tlotach o ran pensaerniaeth. Efallai fod y tai modern yn gynhesach i fyw ynddynt na thai North ond mae’n bechod (mawr) na fyddai mwy o feddwl cynllunio yn yr oes fodern (sef ar ôl yr Ail Ryfel Byd).

Ceir fwy o dai Herbert L.North ar lan y mor Llanfairfechan. Engraifft amlwg yw Porthdy Sant Seiriol ochr ddwyreiniol i’r promenad a wedyn y rhes o dai i’r gorllewin o’r maes chware. Mae ambell dŷ arall, fel Llys Owain yn Parc Crescent sydd yn engraifft o dŷ a addaswyd gan North, yn wir fe ehangodd y tŷ a’i drawsnewid i’r arddull Cefyddyd a Chrefft.

Ar gyfer y golofn hon rwyf am aros yn Llanfairfechan, gyda’r cyfwarwyddiadau o historypoints.org mae’n gymharol hawdd dilyn eich trwyn a threulio pnawn difir iawn yn crwydro Llanfairfechan ar drywydd Herbert L. North. Ond mae’n werth cofio am engreifftiau eraill o waith North.

Ffordd Seiriol ym Mangor efallai yw’r engraifft amlycaf yng ngogledd Cymru. Yma cawn 20 o dai wedi eu comisiynu gan COPEC (Christian Order in Politics, Economics and Citizenship) yn y 1920au er mwyn gwella safon tai a safon byw pobl. Mae’r garreg adeiladu o Benmaenmawr a’r llechi tô yn rhai Cymreig wrth reswm ac heb os mae’r ddwy rês yn amlwg nodweddiadol o waith North.

Eto, does ond un casgliad, gyda stryd mor hyfryd a hyn, onid trist yw crwydro strydoedd trefi a phentrefi gogledd Cymru a gweld y fath siop siafins o adeiladu heb unrhyw awgrym o gynllunio?  Mae angen rhai fel Clough Williams-Ellis a Herbert L North ar adrannau cynllunio heddiw ddywedwn i!

http://historypoints.org/index.php?page=llys-owain-llanfairfechan

http://www.coflein.gov.uk/en/site/409745/details/COPEC+HOUSING%2C+1-20+SEIRIOL+ROAD%2C+BANGOR/